Karnkowski Jan z Karnkowa h. Junosza (ok. 1472–1537), sekretarz królewski i biskup włocławski. Ur. we wsi Żmigród w pow. lwowskim, syn przybysza z ziemi dobrzyńskiej Mikołaja Karnkowskiego z Meduchy, chorążego halickiego, a potem (1483) podstolego lwowskiego, oraz jego drugiej żony (od ok. 1472), Fenny-Doroty Korytkówny h. Jelita ze Żmigrodu. Mikołaj miał kontakty z arcbpem lwowskim Grzegorzem z Sanoka, na którego dworze w Dunajowie przebywał w l. 1470–2 Kallimach; można przypuszczać, iż matką K-ego była słynna Fannia Swentocha. W każdym razie Kallimach był w bliżej nie wyjaśnionych okolicznościach nauczycielem K-ego. Latem 1489 r. zapisał się K. do Akademii Krakowskiej, gdzie przebywał przynajmniej do końca 1491 r. Po śmierci ojca, która nastąpiła między r. 1488 a 1496, K-m opiekował się jego stryj, kasztelan gnieźnieński Jan, zwany Polak, Karnkowski. Obaj dokonywali operacji finansowych, świadczących o wzrastającej zamożności rodziny, a Polak dopomógł zapewne synowcowi, jeszcze przed r. 1494, dostać się na dwór królewski.
Pobyt na dworze Jana Olbrachta był główną szkołą życia K-ego. Był K. poborcą dochodów królewskich z ceł na dolnej Wiśle i wierzycielem trzech kolejnych panujących. Prócz odziedziczonych dóbr czerwonoruskich otrzymał K. wraz z krewnymi w zastaw królewszczyzny, m. in. miasto Międzyrzecz w Wielkopolsce, a 28 IX 1497 r. dostał od króla w czasie wyprawy mołdawskiej 2 skonfiskowane wsie w ziemi dobrzyńskiej. W l. 1497–1501 występuje jako pisarz kancelarii królewskiej, przed 29 II 1500 r. został kanonikiem krakowskim. W czasie panowania Aleksandra trzymał się K. dalej od dworu. Dn. 7 VIII 1506 r. został przyjęty na służbę Zygmunta I. Jako sekretarz królewski pobierał 50 fl. (w r. 1518) pensji. Bywał zwykle na sejmach, najczęściej przebywał na dworze w Krakowie, gdzie uczestniczył m. in. w weselu Zygmunta I z Boną i podpisaniu pokoju z Albrechtem. W drugim i trzecim dziesięcioleciu XVI w. należał K. do najznamienitszych funkcjonariuszy kancelarii królewskiej. W r. 1515 przebywał z królem w Pożoniu, a w r. 1526 w Gdańsku. W l. 1510–8 współdziałał w akcji ustalania praw Ormian lwowskich; u schyłku 1523 r. załatwiał w imieniu Zygmunta I sprawę chrzcin królewny Anny, a na koniec do r. 1529 zaangażowany był w akcji ściślejszego łączenia Mazowsza z Koroną.
Sporo rozgłosu przydały K-emu poselstwa zagraniczne, które odbywał na Węgry: we wrześniu 1510 (w sprawie mediacji węgierskiej w rozgraniczeniu Polski z Mołdawią), wiosną 1514 (o trwającym podówczas na Węgrzech chłopskim powstaniu Dozsy mógł właśnie K. poinformować swego przyjaciela historyka J. L. Decjusza, który pierwszy w Polsce opisał to wydarzenie), w marcu 1516, w pierwszej połowie 1518 (dwukrotnie) oraz w okresie od maja do lipca 1525 r. Wyjazdy te miały na celu podtrzymanie wpływów polskich na Węgrzech, przez zażegnywanie rozterek wewnętrznych w południowym państwie Jagiellonów i skierowanie go na drogę układów z Turcją. Wobec przeciwdziałania habsburskiego i papieskiego oraz niezdecydowanej polityki polskiej wysiłki K-ego nie przyniosły większych rezultatów. Sam poseł pozyskał jednak zaufanie młodego króla Ludwika i może dlatego wysyłano go stale na Węgry, choć już w r. 1516 Zygmunt I podejrzewał słusznie K-ego o nadsyłanie nieścisłych wiadomości celem uaktywnienia polityki polskiej na Węgrzech. K. był w sprawach polityki południowej zwolennikiem antyhabsburskiego stanowiska Łaskich i jeszcze w r. 1528 popierał upadającą sprawę J. Zapolyi.
Służba publiczna przyniosła K-emu, zaufanemu królowej Bony, szereg beneficjów kościelnych. Między 1503 a 1509 r. uzyskał prepozyturę w Skalbmierzu, w 1510 był scholastykiem sandomierskim i w t. r. został kanonikiem poznańskim. Krótkotrwałe było zapewne posiadanie przez K-ego probostwa piotrkowskiego (ok. 1513), prebendy św. Idziego w Krakowie (przed 1523) i kanonii płockiej (przed 1525). Od r. 1523 posiadał kanonię św. Jerzego na zamku wawelskim, od 9 I 1525 r. kanonię gnieźnieńską, zaś nieco później został prepozytem katedralnym krakowskim za rządów biskupich swego kolegi ze studiów P. Tomickiego, który, mimo wzajemnych tarć na gruncie politycznym, utrzymywał z nim niezłe stosunki. Już w r. 1522 starał się K. bezskutecznie o biskupstwo płockie, a w marcu 1527 r. występuje jako biskup-elekt przemyski. Uzyskanie tego ubogiego biskupstwa połączone było z dużymi kłopotami i opłatami na rzecz kurii rzymskiej, toteż K. wahał się z przyjęciem sakry biskupiej aż do września 1528 r., wystarawszy się uprzednio o zatrzymanie dotychczas posiadanych beneficjów, które utracił dopiero w r. 1531, po przejściu na biskupstwo włocławskie (prowizja z 4 VIII 1531).
Jako kanonik, później biskup, okazał się K. świetnym gospodarzem, stawiał zabudowania gospodarcze, wszelkiego gatunku młyny, i urządzał zbiorniki wodne, wprowadzał wzorową rachunkowość i inwentaryzację ekonomiczną. Umiał także dobierać wybitnych współpracowników, jak przemyski marszałek dworu biskupiego Wojciech Trzebski czy kanclerz włocławski Stanisław Dąbrowski. Zapobiegliwy, ale i zapalczywy, K. wiódł spory z rozmaitymi osobami, od spadkobierców swoich ekonomów począwszy, a na prymasie Macieju Drzewickim skończywszy. Stąd też powszechnie oskarżano go o chciwość i zdzierstwo (zwłaszcza w stosunku do kleru diecezji kujawskiej). W kwestiach duszpasterskich zaznaczył się ostrym zwalczaniem zabobonów, niemoralności i «herezji», wobec której okazał jednak mniej aktywności w diecezji kujawskiej, gdyż nie wierzył w możliwość powstrzymania żywiołowego rozwoju różnowierstwa na Pomorzu. W sprawie przymuszania poddanych do pracy w święta i w innych kwestiach zajmował stanowisko raczej przychylne dla szlachty. Odbył z początkiem września 1529 r. w diecezji przemyskiej synod w Radymnie, którego uchwały odznaczają się dużą samodzielnością w stosunku do statutów ogólnopolskich. Nie zachowały się natomiast statuty zwołanych przez niego synodów włocławskich z 12 IX 1532 i 14 V 1537 r. (nie wiadomo, czy ten drugi w ogóle się odbył). Jako biskup przemyski, a później włocławski, przebywał K. nadal przeważnie w Krakowie. W r. 1528 wchodził w skład rady królewskiej, która zastępowała w stolicy bawiącego na Litwie Zygmunta I, a w zimie 1529/30 r. brał czynny udział w obiorze Zygmunta Augusta na króla. W czasie sejmu piotrkowskiego w styczniu 1534 r. uległ atakowi paraliżu i następne lata spędził w Krakowie, lecząc się (z pewnym skutkiem) u profesora Akademii Adama z Brzezin. K. nie porzucał do ostatnich miesięcy życia działalności publicznej. Zmarł 11 XII 1537 r., zapewne w Raciążu; pochowany został w katedrze włocławskiej, gdzie jeszcze w r. 1536 wystawił sobie renesansowy nagrobek wysokiej wartości artystycznej.
Uważany za człowieka bardzo wykształconego K. nie był jednak indywidualnością twórczą, choć jego nieliczne listy świadczą o humanistycznej ogładzie. Opiekował się poetą Mikołajem Hussowskim i utrzymywał przyjazne stosunki z Uniw. Krak., czego dowodem są dedykacje profesorów Grzegorza z Szamotuł i Michała z Wiślicy.
Estreicher; W. Enc. Ilustr.; Enc. Kośc., X 54, XVII 412, XXII 103, XXXII 63; PSB, III 171, V 410, X 122; Biliński A., Szlachta ziemi dobrzyńskiej za ostatnich Jagiellonów, W. 1932; Boniecki; Paprocki; Uruski; Żychliński, XVIII; Chodyński S., Biskupi sufragani włocławscy, Włocławek 1906 s. 16, 32, 101–4; Korytkowski, Prałaci gnieźn., II; Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy w latach 1352–1783, Lw. 1938; [Zachariasiewicz F. K], Vitae episcoporum Premisliensium ritus Latini, Viennae 1844; – Fijałek J., Legenda o Janie Łaskim i przysięga jego krakowska, „Reform. w Pol.” R. 2: 1922; tenże, Ustalenie chronologii biskupów włocławskich, Kr. 1896 s. 67–8; Kumaniecki K., Twórczość poetycka Filipa Kallimacha, W. 1953 s. 81 n.; Pajewski J., Stosunki polsko-węgierskie i niebezpieczeństwo tureckie w latach 1516–1526, W. 1930 s. 11, 46–7; Pawłowski F., Premislia sacra, Kr. 1869; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1949–58 I–IV; Sacrum Poloniae Millenium, Romae 1954 I; Sarna W., Episkopat przemyski o. ł., Przemyśl 1902; Sawicki J., Concilia Poloniae, Wr. 1955 VIII 37 n., 154–60; Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce, Kr. 1900 VI; Tazbir J., Reformacja a problem chłopski w Polsce XVI wieku, Wr. 1953 s. 48–9; Tomczak A., Kancelaria biskupów włocławskich w okresie księgi wpisów, Tor. 1964; Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Pińczowskiem, Skalbmierskiem i Wiślickiem, Mariówka 1927 s. 397; Wojciechowski Z., Zygmunt Stary, W. 1946; Zientara B., Dzieje małopolskiego hutnictwa żelaznego XIV–XVII w., W. 1954 s. 273; Żytkowicz L., Studia nad gospodarstwem wiejskim w dobrach kościelnych XVI w., W. 1962 s. 242–3 i tabl.; – Acta Hist., VIII, XIII; Acta officii consistorialis Leopoliensis antiquissima, Ed. W. Rolny, Lw. 1927–30 I–II; Acta rectorialia, I; Acta Tom., I–XVI; Album stud. Univ. Crac., I 290; Arch. Kom. Hist., VI; Arch. Sanguszków, V; Bielski, Kronika, II 955, 1045, 1074; Byliński S., Defensorium ecclesiae adversus Laurentium Corvinum Lutheranae haereseos sectatorem, Kr. 1531; Corpus antiquissimorum poetarum Poloniae latinorum, Kr. 1888–94 III, IV; Corpus Iuris Pol., S. I, v. III; Damalewicz S., Vitae Vladislaviensium episcoporum, Kr. 1642; Fontes Rer. Austr. – Scriptores, I 134; Inwentarz dóbr i dochodów biskupstwa włocławskiego z roku 1534, Wyd. B. Ulanowski, Arch. Kom. Hist., Kr. 1916 X; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Materiały do historii miasta Sambora, Wyd. A. Dörflerówna, Lw. 1936; Matricularum summ., I–IV; Mon. Hist. Dioec. Wladislaviensis, VI 4–7, X 34–5, 41–3; Mon. M. Aevi, XIII, XVI; Mon. Pol. Hist., IV, V; Monumenta Vaticana Hungariae, Ed. G. Fraknói, Budapest 1884 S. II t. I; Nakielski S., Miechovia, Kr. 1634 s. 616, 618; Starod. Prawa Pol. Pomn., XII; Statuta capitularía ecclesiae cathedralis Cracoviensis, Kr. 1884 s. 68; Statuta synodalia dioecesis Wladislaviensis et Pomeraniae, Ed. Z. Chodyński, W. 1860; Vet. Mon. Pol., II 451–6, 481–2, 523–4; Zbiór pamiętników do dziejów polskich, Wyd. W. Broel-Plater, W. 1858 I 128; – AGAD: Rachunki król. nr 21 k. 154 r., nr 22 k. 6 r., 29 r., 66 r., 71 v., 82v.; B. Czart.: rkp. 243 s. 313–6, 1602, k. 1.; Arch. Diec. we Włocławku: Acta episcop. 2(19), 3(20); – Informacje Andrzeja Tomczaka.
Wacław Urban