Mniszech Jan Karol h. własnego (1716–1759), łowczy kor., podkomorzy W. Ks. Lit., poseł na sejmy. Był młodszym synem Józefa Wandalina (zob.) i jego drugiej żony Konstancji Tarłówny, wojewodzianki lubelskiej, bratem Jerzego Augusta (zob.). Obaj bracia uczyli się w domu, pod kierunkiem pijara Demetriusza Franciszka Koli. M. nie przejawiał samodzielnej aktywności w sprawach publicznych, lecz współdziałał z bratem Jerzym. Popierał go w realizacji jego zamierzeń politycznych i w staraniach, zwłaszcza po r. 1748, o utworzenie własnego stronnictwa dworskiego, głównie z działaczy politycznych zbliżonych do Potockich, oraz w zwalczaniu Czartoryskich w celu pozbawienia ich uprzywilejowanej pozycji na dworze królewskim. Dzięki protekcji brata otrzymywał niekiedy po nim urzędy i godności, a także starostwa, których posiadał siedem: halickie, jaworowskie, szczurowickie, gołąbskie, sieleckie, olchowieckie i kałuskie. Miał też wójtostwa w Trościańcu i Zawadowie oraz był właścicielem pałacu tzw. Zybergowskiego w Warszawie przy ul. Podwale. W r. 1733 M. jako starosta jaworowski i poseł ziemi warszawskiej uczestniczył w konwokacji warszawskiej i podpisał 27 IV akt uchwalonej wtedy konfederacji generalnej, który wykluczał kandydatów cudzoziemskich od tronu. Dn. 7 I 1736 M. otrzymał po bracie urząd łowczego kor., t. r. był posłem na sejm pacyfikacyjny. Gdy brat Jerzy został w r. 1742 marszałkiem nadwornym kor., M. wziął po nim 21 V t. r. urząd podkomorzego w. lit. W r. 1741 poślubił Katarzynę z Zamoyskich (zob.), która wniosła mu w posagu dobra wiśniowieckie z miastem Wiśniowcem na Wołyniu, gdzie zamieszkał wraz z żoną. M. był jednym z pierwszych organizatorów wolnomularstwa w Polsce. W r. 1742 założył w Wiśniowcu lożę wolnomularską staroszkocką o 4 stopniach przy współudziale Andrzeja Mokronowskiego i pułkownika Konstantego Jabłonowskiego. Loża ta nie miała osobnej nazwy.

Po śmierci ojca w r. 1747 M. przejął rodzinne gniazdo Mniszchów, Laszki Murowane (koło Starego Miasta), i wtedy polecił sporządzić inwentarz zamku w Laszkach (1748). Dn. 3 VIII 1744 podkomorzy lit. został odznaczony Orderem Orła Białego. W r. 1749 po zerwaniu Trybunału w Piotrkowie M. został, wraz z bratem Jerzym, powołany przez króla do komisji rozjemczej, która miała pogodzić powaśnione obozy Czartoryskich i «patriotów» Potockich. Komisja ta do zgody nie doprowadziła, lecz dzięki rozpoczęciu procedury rozjemczej osiągnęła zawieszenie broni przez walczące strony i pozwoliła dworowi zyskać na czasie. Następnie M. został komisarzem królewskim na jesiennej kadencji Trybunału Piotrkowskiego w r. 1753. W toczącym się wówczas procesie prymasa Adama Komorowskiego, stronnika Czartoryskich, z Antonim Dąmbskim, woj. brzesko-kujawskim, zajął M. wobec prymasa stanowisko nieprzychylne i przy obiorze marszałka Trybunału przyczynił się do zwycięstwa kandydata Potockich Piotra Sapiehy, woj. smoleńskiego. W związku ze sprawą podziału dóbr ordynacji ostrogskiej, dokonanego w Kolbuszowej w grudniu 1753, M. w myśl życzeń brata miał skłonić hetmana w. kor. Jana Klemensa Branickiego do wystąpienia przeciw donatariuszom (Waliszewski). Następnie posłował do Drezna w marcu 1754 z memoriałem Branickiego, który usprawiedliwiał się wobec króla z obsadzenia zbrojnego głównych miejscowości ordynacji i oskarżał uczestników transakcji kolbuszowskiej Czartoryskich i Lubomirskich, że chcieli w ten sposób przeszkodzić planowanemu przez dwór sasko-polski oddaniu ordynacji królewiczom. M. starał się, również z inspiracji brata, o pozyskanie Henryka Brühla i poróżnienie go z Czartoryskimi. Misja jego została uwieńczona sukcesem. M. usiłował też, choć na próżno, zaniepokoić przebywającego wówczas w Dreźnie posła francuskiego Broglie’go wiadomością o zamiarze Czartoryskich odwołania się do interwencji rosyjskiej.

Jesienią 1754 M. uczestniczył w obradach sejmu warszawskiego jako poseł ziemi łomżyńskiej woj. mazowieckiego. W walce, jaka nadal toczyła się na tym sejmie w związku z podziałem ordynacji ostrogskiej, zajmował stanowisko przeciwnika Czartoryskich i protestował przeciwko tamowaniu przez ich stronników obioru marszałka oraz postulował, aby król powołał administrację dóbr ordynackich. Zapewne też t. r. otrzymał, dzięki poparciu H. Brühla, szefostwo regimentu konnego im. królowej. Ponadto zajmował stanowisko generała-lejtnanta wojsk kor. W maju 1755 uchwałą Rady Senatu we Wschowie podkomorzy został wyznaczony jako poseł króla i Rzpltej do Turcji z powinszowaniem wstąpienia na tron sułtanowi Osmamanowi III i zaleceniem zabiegów o ściślejsze wykonanie warunków traktatu karłowickiego. Powierzając mu tę misję, dwór sasko-polski widział w nim człowieka oddanego swoim interesom, niezbyt doświadczonego w sprawach państwa, lecz zdolnego do trzymania się tylko litery instrukcji. Ponadto tajnie zalecono mu, aby unieszkodliwił w Stambule misję przebywającego tam od stycznia t. r. płka Karola Malczewskiego, emisariusza hetmana Branickiego, który chciał sobie zapewnić poparcie Turcji w wypadku czynnej interwencji Rosji na korzyść Czartoryskich. Hetman w. kor. łudził się, podobnie jak niektórzy przedstawiciele stronnictwa Potockich, uważając M-cha za «republikanta» szczerego i uległego wpływowi żony «patriotki». Natomiast poseł francuski w Polsce Broglie trafnie charakteryryzował podkomorzego w r. 1755 jako człowieka dobrze usposobionego, lecz pozbawionego stałości, jaka przystoi prawdziwemu patriocie, gdyż prawie zawsze podziela on zdanie brata. Pożądane byłoby – wedle Broglie’go – aby żona, zasługująca na zaufanie dyplomacji francuskiej, zdobyła nad nim większą władzę.

M. wyruszył do Stambułu w ostatnich dniach października 1755, a wjazd tam odbył 11 IV 1756. Poselstwo jego zewnętrznym przepychem i kosztownością miało zaćmić przyjęcie Malczewskiego. Towarzyszyła mu świta złożona z 146 ludzi, 9 karet, 356 koni, wiózł również bogate prezenty dla dygnitarzy tureckich. W memoriale z 29 V t. r. M. starał się o większą wolność praktyk religijnych dla obywateli polskich w Turcji, uwolnienie kupców polskich od haraczu, o swobodę udziału w jarmarkach w miastach podolskich dla poddanych hospodara wołoskiego i możliwość hodowli bydła na mołdawskich połoninach dla szlachty podolskiej oraz wyrębu drzewa z okolicznych lasów dla mieszkańców pogranicza. Uzyskał pomyślne załatwienie tych spraw. Następnie M. sparaliżował całkowicie akcję Malczewskiego, odmawiając mu charakteru poselskiego. Zaprzeczył jego ostrzeżeniom co do wzrostu wpływów Rosji w Polsce oraz szkód ponoszonych przez mieszkańców Rzpltej podczas przemarszów wojsk rosyjskich. Osiągnął swój cel, gdyż wezyr Muhammed Said odesłał Malczewskiemu ekspedycję do hetmana bez audiencji pożegnalnej. Katarzynie Mniszchowej nie udało się pogodzić misji poselskiej męża z interesami hetmana w. kor. M. należał do posłów, których Turcy podejmowali co najmniej przez pół roku, pozwalając oglądać im osobliwości swej stolicy. Wyjechał do kraju we wrześniu 1756, koszty jego pobytu w Stambule wynosiły ok. 16 270 piastrów (wg rachunków z Archiwum w Dreźnie), a wspomnienie jego rozrzutności przetrwało tam długo. W relacjach swoich, przesyłanych dworowi ze Stambułu, M. prosił o starostwo halickie, które otrzymał w nagrodę za dobrze wypełnione poselstwo.

Następnie podkomorzy usłużył dworowi w r. 1759, gdy ten wobec najazdu wojsk pruskich na Wielkopolskę polecił Eustachemu Potockiemu gromadzić chorągwie pod Warszawą, uważając Branickiego za niepewnego. Dn. 3 III t. r. M. pojechał do Białegostoku przejednać urażonego hetmana, a potem udał się do Nieświeża, gdzie zarządził koncentrację wojsk lit., jednak, jak potem się okazało, zbytecznie. W lipcu t. r. pojechał do Lublina wraz z bratem Jerzym na sesję Trybunału Kor., na którą marszałek nadworny kor. wniósł zaskarżenie niekorzystnego dla siebie wyroku kanclerza w. kor. Jana Małachowskiego w sprawie dóbr Rokitna i Olszanicy w woj. kijowskim. Kanclerza popierali Czartoryscy, doszło więc do ostrego zatargu. M. należał wówczas do adherentów brata i pomagał mu w korumpowaniu deputatów na Trybunał. Obaj Mniszchowie wtedy «obiady, bale dawali, winami starymi poili i sami pili» (Matuszewicz). Udało im się uzyskać wyrok Trybunału, który znosił dekret kanclerza. Przy przebudowie w l. 1754–5 pałacu przy ul. Senatorskiej Mniszchowie zatrudniali Jakuba Fontanę, który prawdopodobnie przebudowywał także pałac Mniszchów przy ul. Miodowej (najwcześniej od r. 1757). Nadużycie win miało przyczynić się do śmierci podkomorzego lit., który niedługo potem 19 IX 1759 zmarł w Warszawie i został pochowany tamże w kościele Reformatów. Był on fundatorem kościołów w Laszkach i Wiśniowcu oraz ołtarza w Jaworowie.

Z małżeństwa z Katarzyną z Zamoyskich M. pozostawił trzech synów: Michała Jerzego (zob.), Józefa Jana (zob.) i Stanisława Jerzego (zm. 1806), rotmistrza pancernego i chorążego w. kor. (1784–90), oraz dwie córki: Elżbietę, za Janem Dąmbskim, i Ludwikę, za Augustem Sułkowskim, woj. poznańskim.

Portret M. Bacciarellego w Muz. Narod. w W.; Rysunek tuszem po r. 1826 (kopia) wyk. przez J. Szemiotha, pochodzący z kolekcji A. Czołowskiego, w Zakł. Zbiorów Ikonogr. B. Narod. w W.; – Estreicher; Nowy Korbut, V, VI; W. Enc. Ilustr.; Borkowski, Almanach; Dworzaczek, tabl. 137; Niesiecki; Uruski; Żychliński, X; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; – Bartczakowa A., Jakub Fontana, W. 1970; Konopczyński W., Polska a Turcja, W. 1936; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11 I–II; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887; – Diariusze sejmowe z w. XVIII, III; Kitowicz J., Pamiętniki, W. 1971; Materiały źródłowe do dziejów kultury i sztuki XVI–XVIII w., Wr. 1973 (reprod. portretu Bacciarellego); Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 I–III; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, I; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, W. 1972; Pamiętnik prymasa (W. A. Łubieńskiego), w: Dwa stulecia, W. 1910 II; Recueil des instructions données aux ambassadeurs et ministres de France, Pologne, Paris 1888 II 176; Vol. leg., VI 299, 318; – „Kur. Pol.” 1759 nr 38, 39; – AGAD: Arch. Radziwiłłów dz. V, t. 206 nr 9851, Arch. Roskie XIV–18 (29 listów M-a do J. K. Branickiego z l. 1749–59); B. Czart.: rkp. 215, 605–607 (akta dot. poselstwa do Turcji); B. Jag.: rkp. 6147; B. Narod.: rkp. 6976; B. Ossol.: rkp. 454, 2647, 2708, 11831; B. PAN w Kr.: rkp. 311 (diariusz poselstwa do Stambułu); B. Uniw. Warsz.: rkp. 97; Staatsarchiv Dresden: loc. 2956 (akta i diariusz poselstwa do Turcji), 2957, 3558.

Hanna Dymnicka-Wołoszyńska