Kilarski Jan, pseud. Wanda Ludwig (1882–1951), działacz turystyczny, krajoznawca, pedagog. Ur. 21 II w Komarnie (pow. Rudki), syn Michała i Agaty Pisaniak. Szkołę powszechną ukończył w Komarnie, nauki średnie w IV Gimnazjum we Lwowie i w r. 1904 uzyskał świadectwo dojrzałości. Studia wyższe (w zakresie matematyki i fizyki) odbywał w l. 1904–8 na Wydziale Filozoficznym Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie. Był członkiem stowarzyszenia lewicowego studentów «Życie». Już w czasach studenckich był turystą, przeszedł wówczas na nartach Alpy Rodniańskie. Uzyskawszy w lutym 1909 r. dyplom nauczyciela szkół średnich, pracował jako nauczyciel w gimnazjum w Samborze (1909–14), następnie (w związku z wypadkami pierwszej wojny światowej) jako uchodźca w Polskiej Szkole Realnej w Pradze Czeskiej na Winohradach (1915), a wreszcie w gimnazjum w Zakopanem (1917–8). W r. 1919 przeniósł się do Poznania, gdzie początkowo był nauczycielem w tzw. Uczelni Dąbrówki, a w l. 1923–33 pełnił obowiązki dyrektora Państwowego Wyższego Kursu Nauczycielskiego w Poznaniu (zorganizowanego przez siebie rok wcześniej). W marcu 1931 r. uzyskał tytuł profesora. Zwolniony na skutek represji ze strony ówczesnego ministra J. Jędrzejewicza, objął funkcję wykładowcy w ówczesnej Wyższej Szkole Handlowej (późniejszej Akademii Handlowej) w Poznaniu, w której wykładał od r. szk. 1932/3 do 1938/9. Prowadził również ćwiczenia z zakresu metodyki fizyki na Uniw. Pozn. i został mianowany w r. 1937 na okres trzyletni egzaminatorem z dydaktyki fizyki w Państwowej Komisji Egzaminacyjnej dla Nauczycieli Szkół Średnich w Poznaniu. W l. 1933 i 1934 odbył dwie dłuższe podróże naukowe po Niemczech (Berlin, Jena, Drezno, Kilonia, Hamburg) dla zapoznania się z nowymi metodami nauczania fizyki.

Od pierwszych chwil pobytu w Wielkopolsce K. zajmował się krajoznawstwem i turystyką, popularyzując ją wśród młodzieży i w kręgach starszego społeczeństwa. Organizował wycieczki młodzieży poznańskiej do innych regionów Polski, przede wszystkim w Tatry, a także wyprawy zagraniczne (Włochy, Hiszpania). Założył pierwsze w Poznaniu Kółko Krajoznawcze Młodzieży Szkolnej oraz Związek Popierania Turystyki w Poznaniu. Organizował wczasy robotnicze i urzędnicze pod hasłem «Wielkopolska letniskiem». Był działaczem poznańskiego Oddziału Polskiego Tow. Krajoznawczego i członkiem Zarządu Głównego. Brał żywy udział w pracach nad ustalaniem właściwych nazw ulic Poznania, starając się zachować ich dawne, historyczne brzmienie. Równocześnie ogłaszał liczne artykuły krajoznawcze w czasopismach wielkopolskich, a w r. 1924 wydał powieść dla młodzieży Biały król Gonawy, opisującą dzieje Polaka wśród murzynów Haiti. W r. 1938 ukazał się jego zwięzły Przewodnik po Wielkopolsce. Związawszy się (od r. 1934) z poznańską firmą nakładową «Wydawnictwo Polskie» R. Wegnera, objął K. redakcję serii monografii krajoznawczo-historycznych „Cuda Polski”, stawiając te publikacje na wysokim poziomie edytorskim, szczególnie w zakresie materiału ilustracyjnego. Sam opracował w tej serii tom Gdańsk (1937), który ukazał się w rok później w tłumaczeniu angielskim B. W. A. Masseya. Książka ta wywołała żywy oddźwięk za granicą, atakowana w publicystyce niemieckiej. Dn. 27 VIII 1939 r. przeniósł się K. do Warszawy na stanowisko dyrektora filii Wydawnictwa «Św. Wojciecha».

Po wybuchu drugiej wojny światowej znalazł się K. we Lwowie i rozpoczął pracę w szkolnictwie jako nauczyciel XII Liceum i Gimnazjum, objął kontrolę równocześnie nad tłumaczeniami ukraińskimi podręczników szkolnych z fizyki i matematyki dla szkół lwowskich oraz organizował ruch krajoznawczo-turystyczny. Po zajęciu Lwowa przez wojska niemieckie pracował chwilowo jako ekspedient antykwariatu, następnie przyjął funkcję korespondenta agencji prasowej «Telepress», dostarczając jej informacji o tematyce regionalnej ówczesnego dystryktu lwowskiego. Nawiązał współpracę z wydawanym przez władze okupacyjne we Lwowie, polskim dziennikiem „Gazeta Lwowska”, gdzie w l. 1941–4 zamieścił anonimowo liczne (ponad 80) artykuły i szkice z zakresu dawnej kultury polskiej tych ziem i zabytków historycznych. Działalność ta była uważana przez część polskiego środowiska we Lwowie za pożyteczną, podobnie jak i cenne były zabiegi K-ego o to, aby „Gazeta Lwowska” przedrukowywała z dzieł polskich pisarzy wyjątki, które stanowiły materiał lekcyjny. Przeniesiony przez władze niemieckie do Krakowa, odmówił K. współpracy w „Gońcu Krakowskim”, motywując swą decyzję (dla uniknięcia represji) złym stanem zdrowia.

Z chwilą wyzwolenia Krakowa w r. 1945 zgłosił się do pracy na terenach Ziem Zachodnich i wyjechał wraz z pierwszą grupą operacyjną Min. Oświaty z Krakowa do Gdańska. Przybywszy tam 5 IV 1945 r. rozwinął żywą działalność, ratując od zniszczenia tak poszczególne dzieła sztuki czy zabytki, jak i zbiory muzealne, pozostawione bądź w zniszczonym mieście, lub też wywiezione w okolice Gdańska. Zorganizował początki Muzeum Gdańskiego, pracował w ówczesnym Zarządzie Miejskim Gdańska na stanowisku naczelnika wydziału kultury (1945), współpracował z władzami wojewódzkimi. Równocześnie rozpoczął jako członek Gdańskiego Oddziału Polskiego Tow. Krajoznawczego (PTK) żywą akcję propagandowo-krajoznawczą, szkoląc przewodników, organizując wycieczki, wygłaszając liczne prelekcje radiowe i ogłaszając artykuły w prasie na temat zabytków i polskich tradycji w Gdańsku. Na Politechnice Gdańskiej prowadził na Wydziale Architektury wykłady pt. Poznanie Gdańska (1946–9). Pracował też jako nauczyciel matematyki w liceum w Oliwie, w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku i w Gdańskich Technicznych Zakładach Naukowych. Zorganizował stację naukową Instytutu Bałtyckiego w Sopocie. W l. 1947–9 drukował pierwsze przewodniki po powojennym Gdańsku, ukazujące nie tylko jego przeszłość historyczną, zabytki i ich zniszczenie w toku działań wojennych, lecz rzucające zarazem pomysły ich odbudowy. Współpracował również K. w kilkuosobowym gronie nad ustaleniem historycznych polskich nazw dzielnic i ulic Gdańska i Sopotu.

Z końcem 1945 r. kilku publicystów zarzuciło K-emu kolaborację z okupantem we Lwowie w związku z jego działalnością prasową. W grudniu 1948 r. został K-emu wytoczony proces. Dochodzenie zostało po kilku miesiącach umorzone, a K. powrócił do dawnych prac w Gdańsku. W związku z tą sprawą nowa praca K-ego o Gdańsku w języku angielskim (w tłum. B. W. A. Masseya) z rysunkami syna autora, Macieja, ukazała się anonimowo, pt. Gdańsk – Gateway of Poland (1949). Dalsze prace krajoznawcze ogłaszał K. pod pseud. Wanda Ludwig (np. Ziemia Kłodzka w 1950). K. po półrocznej chorobie serca zmarł w Gdańsku 7 I 1951 r. Pośmiertnie odznaczony został (23 XI 1960) Złotą Odznaką Polskiego Tow. Turystyczno-Krajoznawczego. K. ożeniony był od r. 1918 z Wandą Ludwig, pozostawił dwoje dzieci: córkę Danutę (ur. 1919), lekarza-pediatrę, i syna Macieja (ur. 1922), inżyniera-architekta.

Ring W., Prof. J. K., „Jantarowe Szlaki, Biuletyn Turystyczny Wybrzeża Gdańskiego” (Gd.) 1960 nr 9 (23) s. 7–10; – Dokumenty osobiste, fotografie i notatki w posiadaniu rodziny; Wspomnienia autora artykułu.

Marian Pelczar