Lipkowski Józef, pseud. Jatrań (1863–1949), inżynier, poeta, działacz emigracyjny we Francji, generał W. P. Ur. 25 XI w Rososzu na Podolu, był synem Józefa Benedykta, marszałka szlachty pow. hajsyńskiego, i Cezaryny z Lisowskich. L. miał brata bliźniaka Jana (zob.). Po kilku latach wychowania domowego ukończył szkoły średnie we Lwowie i w Krakowie, po czym wyjechał (razem z bratem) do Paryża, gdzie po ukończeniu Collège Sainte Barbe wstąpił w r. 1880 do École Centrale. Przez cały czas pobytu na studiach w Paryżu pozostawał L. pod opieką J. Gałęzowskiego, inżyniera i działacza powstańczego z r. 1863. Po uzyskaniu w r. 1885 dyplomu inżyniera des Arts et Manufactures wrócił na Ukrainę, gdzie zajął się gospodarką na roli oraz działalnością społeczną i oświatową. Wspólnie z bratem Janem założył u siebie w majątku w r. 1887 szkołę mechaników rolnych. W następnych latach L. pracował na stanowisku dyrektora Zakładów Metalurgicznych w Istińsku.

W r. 1893 przeniósł się L. z żoną do Paryża, gdzie rozpoczął najczynniejszy okres życia. We Francji objął stanowisko zastępcy dyrektora zakładów Soret et Leblond w Ardennes, specjalizujących się w produkcji hamulców automatycznych. Wkrótce opracował udoskonalony typ hamulca. Następnie zawarł kontrakt z firmą Fives w Lille na produkcję hamulców swego pomysłu, by wreszcie zorganizować własne przedsiębiorstwo Société Generale des Freins Lipkowski. Był też L. konstruktorem kół sprężynowych do pojazdów konnych i mechanicznych i właścicielem fabryki tychże kół w Asnières (Roues Lipkowski). Był on równocześnie doradcą wielu znanych firm i organizacji przemysłowo-finansowych oraz ekspertem technicznym w licznych krajach Europy, Afryki i Azji.

Obok działalności zawodowej L. wiele czasu poświęcał życiu kulturalnemu emigracji polskiej. Był założycielem i wiceprezesem Polskiego Koła Pomocy, współorganizował Polskie Biuro Pracy. W r. 1910 był współzałożycielem Tow. Polskiego Literacko-Artystycznego i wszedł w skład jego zarządu. W r. 1911 organizował Tow. «Polonia». Był również współautorem „Rocznika Tow. Literacko-Artystycznego” (Paryż, R. 1: 1911–2). Działał w wielu innych organizacjach emigracyjnych (Zakład św. Kazimierza, Koło Pomocy dla Pracowników Polskich we Francji, Komitet Franko-Polski), współpracował też z galicyjskim Polskim Tow. Emigracyjnym. Twórczość literacka L-ego koncentrowała się głównie na poezji. W r. 1897 wyszedł pierwszy tomik sonetów Nasze hasła (Paryż), następnie Księgi Wiary, a w r. 1900 Poezje (Paryż), wiersze polskie i francuskie, wydane pod pseud. Jatrań. Po pierwszej wojnie światowej wyszedł ostatni zbiorek poezji L-ego Zmartwychwstanie (Lw.–W. b. r.).

W r. 1912, z chwilą wybuchu pierwszej wojny bałkańskiej, L. wyjechał z listem polecającym Poincarégo na front bułgarski celem zebrania doświadczeń wojskowych, które zamierzał wykorzystać przy opracowywaniu planów powstańczych dla narodu polskiego. W Bułgarii został głównym inżynierem-doradcą przy sztabie. Wrażenia z wojny ogłaszał w dziennikach („Dzien. Kijowski”, „Gaz. Warszawska”, „Kur. Pozn.”, „Słowo Pol.”), popularyzował w odczytach, które zebrał w książce Wojna na Bałkanach przez naocznego świadka i uczestnika wojny (Kr. 1913). Na kanwie przeżyć bałkańskich napisał powieść historyczną dla młodzieży Bohaterka Adrianopola. Kondża-Gul (Lw. 1913).

Okres pierwszej wojny światowej był najważniejszym etapem pracy politycznej L-ego dla sprawy polskiej. Zagadnieniom tym poświęcił już wcześniej broszurę Révolution et Évolution (Paris 1906). Propagandę na rzecz odbudowy Polski rozpoczął wydaniem w r. 1914 map historycznych i etnograficznych Polski i Słowian Europy środkowowschodniej, opatrzonych tablicami statystycznymi z komentarzem w języku francuskim i angielskim. W r. 1915 opublikował La question polonaise et les Slaves de l’Europe Centrale (Paris, bilingua francusko-angielska), uzupełnioną następnie broszurą Le prochain Congrès de la paix et la question polonaise – Polonais, Ruthènes et Lithuaniens. L. związany był wówczas z grupą intelektualistów polskich we Francji, współdziałającą z tzw. Komitetem Wolnej Polski B. Motza i J. Gałęzowskiego. U schyłku 1915 r. wszedł do powołanej przez tę grupę L’Union des Sociétés Démocratiques Polonaises w Paryżu. Ugrupowanie to miało stanowić przeciwwagę «moskalofilskich tendencji» Narodowej Demokracji i «realistów». L. stał też wespół z B. Motzem na czele tzw. Rady Delegatów Kolonii Polskich we Francji, skupiającej ok. 30 różnych organizacji. Był związany również ze stowarzyszeniem propagandowym kierowanym przez J. Kucharzewskiego, La Pologne et la Guerre, przemianowanym w 1917 r. na Union Nationale Polonaise.

O sposobach rozwiązania sprawy polskiej L. pisywał artykuły w prasie emigracyjnej, głównie w czasopiśmie „République Polonaise – Rzeczpospolita Polska”. Wygłaszał odczyty w ramach Ligue Polonaise pour la Défense des Droits de l’Homme et du Citoyen, opracowywał memoriały polityczne (np. Appel aux Alliés). Ostro przeciwstawiał się aktowi mocarstw centralnych z listopada 1916 (memoriał Le seul moyen de déjouer la manoeuvre allemande en Pologne), stwierdził przy tym, że naród polski odrzuca również koncepcje restytucyjne w ramach rozwiązań wewnątrzrosyjskich. Sprawy polskie referował i bronił ich (1916, 1917) przed komisjami spraw zagranicznych Izby Poselskiej i Senatu we Francji. Po ogłoszeniu Orędzia W. Wilsona (22 I 1917) L. zredagował w imieniu Polonii francuskiej specjalny memoriał dziękczynny. W r. 1917 założył w Paryżu Stowarzyszenie Techników Polskich. T. r. został powołany jako ekspert do Min. Uzbrojenia i Przemysłu Wojennego i przyczynił się do utworzenia w jego łonie Société de Recherches Scientifiques. Powołanie Komitetu Narodowego Polskiego jako oficjalnego przedstawiciela Polski zamyka emigracyjną działalność L-ego, który, mimo sympatii prokoalicyjnych, był zorientowany przeciw Komitetowi, co wyjaśnił w memoriale Nasze stanowisko (24 XI 1917). Odmawiał w nim organizacjom emigracyjnym prawa do przemawiania w imieniu kraju, sprawowania «funkcji» rządowych czy organizacji wojska. Skłonny był przyznać te kompetencje Radzie Regencyjnej. W styczniu 1919 witał ostentacyjnie wraz z innymi «lewicowcami» delegację krajową reprezentującą Piłsudskiego jako Naczelnika Państwa.

W tymże miesiącu nawiązał L. współpracę z delegacją ekonomiczną Polski pod przew. A. Wierzbickiego. W lipcu 1919 L. jako urzędnik wojskowy z tytułem pułkownika został mianowany szefem wydziału samochodowego Polskiej Misji Wojskowej Zakupów w Paryżu. W początkach marca 1920 powrócił do kraju i został zastępcą, a następnie szefem Sekcji Przemysłu Wojennego IV Sztabu Min. Spraw Wojsk. W sierpniu służył jako kanonier w 19 p. artylerii polowej dywizji litewsko-białoruskiej, ale już we wrześniu t. r. Min. Spraw. Wojsk. delegowało go do Paryża do Misji Zakupów. Od stycznia 1921 był dyrektorem głównego Urzędu Zaopatrywania Armii i na tym stanowisku pozostał aż do likwidacji urzędu w lipcu t. r. Przemianowany został na generała podporucznika [tj. gen. brygady] Korpusu Oficerów Kolejnictwa z użyciem do służby administracyjnej z równoczesnym przeniesieniem w stan spoczynku (Dzien. Personalny Min. Spraw Wojsk., 1921 nr 38 s. 1412) i poświęcił się publicystyce i działalności gospodarczej. U schyłku 1920 r. ogłosił broszurę Nasze rolnictwo i kwestia agrarna (W. 1920), w której wypowiedział się za reformą rolną za pełnym odszkodowaniem.

Już w r. 1919 opublikował pracę na temat Prawidłowa organizacja szkolnictwa w Polsce (Paryż–W. 1919), w której m. in. zajął się problematyką szkolnictwa technicznego. Jako orędownik powiązania Śląska z macierzą opracował w r. 1921, wespół z inż. T. Tillingerem, Memoriał finansowy, techniczny i ekonomiczny … proponowanej przez autorów Spółki Kanał Węglowy Śląsk-Gdańsk („Przegl. Techn.” 1921 dod. do nru 35 i odb., toż w wersji francuskiej i angielskiej). W r. 1924 lub 1925 stanął L. na czele Polskiego Zjednoczenia Gospodarczego (PZG) i w jego ramach opracowywał koncepcje rozwoju gospodarczego kraju (Drogi wodne i kanały w Polsce, Elektryfikacja kraju). W r. 1926 L. wycofał się z PZG. W t. r. uczestniczył w założeniu syndykatu eksportu broni SEPEWE, z którym był przez pewien czas związany. W r. 1928 był członkiem zarządu Zakładów Mechanicznych «Ursus» S. A. L. pozostawił obszerne Pamiętniki 1863–1947 (B. Ossol. Księga Przybytków, Dział rękopisów nr 51–53/69). Zmarł 3 V 1949 w Przedborzu i tam został pochowany. Był odznaczony Krzyżem Walecznych, Krzyżem Komandorskim Polonia Restituta (1929) oraz zagranicznymi: Oficerskim Krzyżem Legii Honorowej, Bułgarskim Krzyżem Walecznych i in. Miał stopień Officier de l’Académie. Ok. r. 1886 L. poślubił w Permie Helenę Wyszyńską. Drugą jego żoną od 24 X 1923 była Jadwiga z Jałowieckich 1.v. Żukowska.

Syn ich Henryk Józef (ur. 23 X 1887), wybitny inżynier, mieszkał stale we Francji. Prowadził liczne budowy: elektrownie, wodociągi, zakłady przemysłowe i in. Był radcą francuskiego biura Handlu Zagranicznego, sprawozdawcą technicznym w komitecie doradczym Ministerstwa Handlu i in. Był prezydentem Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Polskich we Francji. Walczył w armii francuskiej w pierwszej wojnie światowej (dochodząc do stopnia kapitana) i w kampanii francusko-niemieckiej 1940 r. Brał czynny udział we francuskim ruchu oporu w l. 1940–4, współpracując także z polskim ruchem oporu. Zginął w Buchenwaldzie 20 III 1944. Odznaczony (kilkakrotnie) Croix de Guerre, Oficerskim Krzyżem Legii Honorowej i wielu innymi. Z małżeństwa (1917) z Irène z domu Marie (działaczką społeczną i polityczną) miał czworo dzieci; syn Jean-Noël (ur. 25 XII 1920), były deputowany, dyplomata, jest sekretarzem stanu we francuskim Min. Spraw Zagran.

Fot. w mundurze bułgarskim w: Bohaterka Adrianopola. Kondża-Gul, Lw. 1913; – Boniecki; – Leczyk M., Komitet Narodowy Polski a Ententa i Stany Zjednoczone 1917–1919, W. 1966; Pajewski J., Wokół sprawy polskiej Paryż-Lozanna-Londyn. 1914–1918, P. 1970; Stawecki P., Przyczynek do historii polskiego przemysłu zbrojeniowego, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1963 nr 1; – Lipkowski L., Moje wspomnienia 1849–1912, Kr. 1913; Zbiór poetów polskich XIX w., Oprac. P. Herz, W. 1965 IV; – „Bull. Pol.” 1915 s. 161, 197, 1916 s. 28; „Gaz. Poranna 2 Grosze” R. 11: 1923 nr 295; „Polonia” 1916 nr 47; „Roczn. Inform. o Spółkach Akcyjnych” 1930; „Roczn. Tow. Liter.-Artyst. w Paryżu” 1911–2; – Centr. Arch. Wojsk.: Akta personalne t. 1748; – Informacje o Henryku Józefie Lipkowskim: „Roczn. Tow. Liter.-Artyst. w Paryżu” 1911–2; Materiały z archiwum prywatnego syna L-ego, Jean-Noël Lipkowskiego; – Informacje Zdzisława Nicmana z W.

Red.