Stella-Sawicki (Sawicki, Jean Stella, Sawicki-Stella) Jan Konstanty Michał, pseud. i krypt.: A. Teusz, Dr J.S.S., Dr J. Stella, Pułkownik Struś, Płk. Struś, Struś, S.S., Stella (1831–1911), pułkownik armii rosyjskiej, powstaniec 1863 r., lekarz, historyk powstania, publicysta.
Ur. 24 II w Szawlach na Żmudzi w zdeklasowanej rodzinie szlacheckiej, wywodzącej się z Podlasia, był szóstym z jedenaściorga dzieci Teodora Sawickiego (1792–1848), lekarza, który po ukończeniu w r. 1819 studiów na Uniw. Wil. osiadł w Szawlach i prowadził tam praktykę lekarską, oraz Izabeli z Rymgajłłów. Najstarszy brat S-ego, Adolf (1826–1874) nie brał udziału w powstaniu styczniowym, ale wskutek denuncjacji został aresztowany 8 IX 1863 i wiosną 1864 skazany na zesłanie na Syberię; do 10 V 1866 przebywał w Czerdyniu (gub. permska), a od 23 V t.r. do 19 VII 1867 w Jarosławiu nad Wołgą. Po otrzymaniu zezwolenia na powrót do kraju zamieszkał 17 IX t.r. w Warszawie. Młodszy brat, Ludwik (1837–1905) ukończył Akad. Sztabu Generalnego w Petersburgu, od 6 XII 1897 był gen.-lejtnantem w armii rosyjskiej.
S. początkowo uczył się w gimnazjum w Krożach, a po jego zamknięciu w r. 1842 w pięcioklasowym gimnazjum szawelskim. Po ukończeniu czwartej klasy, z powodu trudności materialnych, oddany został w r. 1843 do Korpusu Kadetów, tzw. Pułku Szlacheckiego, w Petersburgu. Był wybijającym się uczniem, należał do wybranego grona kadetów, wysyłanych do carskiego pałacu dla zabawy z carewiczami, Mikołajem i Michałem. Kiedy po śmierci ojca poprosił ks. Michała Pawłowicza o przyjęcie do korpusu dwóch młodszych braci, Ludwika i Hugona, jego prośbę spełniono. Naukę ukończył w r. 1849 i rozpoczął służbę wojskową od 26 V t.r. w randze praporszczyka (chorążego) w lejbgwardii p. grenadierów. Wraz ze swoim pułkiem skierowany został niebawem na Węgry, ale wobec wygaśnięcia walk cofnięto go wraz z pułkiem spod Grodna do Petersburga. Od 5 XI przez dwa lata pełnił tam służbę w p. gwardii cesarskiej. W r. 1851 zdał egzaminy do Akad. Sztabu Generalnego, a 30 III 1852 awansował do stopnia podporucznika. Wiosną 1854 ukończył Akademię z odznaczeniem (dyplom ukończenia studiów z oceną bardzo dobrą otrzymał 28 XII t.r.). W randze sztabs-kapitana skierowany został do dalszej służby w Sztabie Generalnym Gwardii jako jeden z trzech adiutantów sztabu głównodowodzącego armii carewicza Aleksandra. W czasie trwającej wówczas wojny krymskiej wziął udział w kampanii bałtyckiej. Od 29 V 1854 znajdował się w składzie wojsk, ochraniających pas przybrzeżny gub. petersburskiej i wyborskiej oraz pow. Strand. Od 17 IV do 15 XI 1855 brał udział w rozstawieniu baterii w pobliżu wsi Łachy, a następnie został oddelegowany do wyboru miejsca obozowania piechoty i artylerii w pobliżu wsi Osinowaja Roszcza. Za uczestnictwo w kampanii bałtyckiej nagrodzony został brązowym medalem «Medal na Andreevskoj lente v pamiat’ vojny 1853–1855–1856 g.g.». Dn. 22 VI 1855 został starszym adiutantem i 26 VIII 1856 otrzymał Order św. Stanisława III kl. Czynny był w tym czasie w kółku rewolucyjnym Zygmunta Sierakowskiego. Przez niego poznał N. Czernyszewskiego i rozpoczął współpracę z pismem „Sovremennik”. Zakochał się w żonie Czernyszewskiego, Oldze, ale miłość tę nie mającą przyszłości musiał «wyrwać z serca» (Moje wspomnienia). W Petersburgu obracał się w kołach rosyjskich liberałów (K. Kawielina, N. Niekrasowa, I. Panajewa, N. Pisariewskiego, A. Pypina). Dn. 7 IV 1857 awansował do stopnia kapitana, a miesiąc później (6 V t.r.) w randze podpułkownika odkomenderowano go do sztabu Korpusu Orenburskiego. Dn. 17 V otrzymał jedenastomiesięczny urlop i wyjechał za granicę. Celem podróży S-ego było zapoznanie się m.in. z funkcjonowaniem instytucji wojskowych i organizacją armii europejskich. Zwiedził Szwajcarię, Włochy, Algierię, Maroko, Hiszpanię, Francję, Anglię, Niderlandy i Prusy. Poznał «kilku wielkich obywateli: Polaków, Francuzów, Włochów i Węgrów»; mając oparcie w rosyjskiej służbie dyplomatycznej, bywał prezentowany na dworach monarszych.
Do Petersburga wrócił S. w kwietniu 1858 i mianowany został (23 VIII t.r.) naczelnikiem sztabu 1. Dyw. Kawalerii z kwaterą w Kownie; przez trzy lata mieszkał tam z matką, siostrą Teodorą i bratem Adolfem. W czasie pełnienia przez S-ego służby na stanowisku szefa sztabu 1. Dywizji panował w niej ład i porządek, co docenił car Aleksander II i «posypały się na dywizję łaski cesarskie i awanse oficerów». Okres służby wojskowej w Kownie zbiegł się z początkiem manifestacji patriotycznych na Litwie, m.in. na początku kwietnia 1861 wziął S. udział z bratem Adolfem w uroczystym obiedzie wydanym z inicjatywy Jakuba Gieysztora ku czci Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). Wpłynął w tej sprawie donos do zwierzchności. Dn. 28 V t.r. minister wojny M. Suchozanet odwołał S-ego z funkcji szefa sztabu w Kownie, mianując go na równorzędne stanowisko w 3. Dyw. Kawalerii w Kursku. Latem t.r. krótko przebywał S. w Petersburgu, 30 VIII otrzymał awans na pułkownika. Obowiązki szefa sztabu w Kursku objął 23 X; zaprzyjaźnił się tam ze swoim przełożonym gen. M. A. Stołpakowem i jego rodziną. Studiował amatorsko nauki przyrodnicze, astronomię i geologię. Zbliżony do kierownictwa organizacji oficerskiej oraz rosyjskich demokratów z «Ziemli i Woli», założył w Kursku tajną organizację wojskową, wciągając do niej część oficerów rosyjskich z pułków rozlokowanych w gub. kurskiej. Po niespełna roku, wskutek kolejnego donosu, 8 VIII 1862 utracił i tę funkcję. Znalazł się wówczas w Petersburgu bez przydziału, «v rasporiaženii» ministra wojny. Pozostawał w bliskich stosunkach z Sierakowskim i Jarosławem Dąbrowskim, współpracował z czasopismami „Sovremennik” i „Voennyj sbornik”. W Petersburgu przygotował do druku książeczki Vojna Piemonta s Avstriej v 1848 godu [1862] oraz Kartiny vselennoj (1863).
Po wybuchu powstania styczniowego, 7 IV 1863, podał się S. do dymisji pod pozorem złego stanu zdrowia. Dn. 18 IV t.r. został urlopowany, Petersburg opuścił 26 V i z paszportem zagranicznym odpłynął z Kronsztadu na kurację «u wód»; żegnający go koledzy rosyjscy zdawali sobie sprawę, że wybiera się do powstania. Przez Bremę i Hamburg udał się S. do Paryża; w Komitecie Paryskim Rządu Narodowego spotkał się z Sewerynem Gałęzowskim i Józefem Ordęgą. Skierowany przez nich do gen. Józefa Wysockiego w Galicji, stawił się 29 VI, jako szeregowy żołnierz w jego oddziale w przededniu długo odwlekanej wyprawy na Wołyń. Obrał pseud. Struś z myślą o Mikołaju Strusiu, uczestniku wyprawy na Moskwę 1610 r. W toku bitwy pod Radziwiłłowem (2 VII 1863) Wysocki powołał go na szefa sztabu, w zastępstwie ciężko rannego mjr. Michała Domagalskiego. Szturm na Radziwiłłów został odparty przez wojska rosyjskie i S. pokierował wycofaniem się oddziału za kordon galicyjski.
Edmund Różycki, następca Wysockiego na stanowisku wodza naczelnego ziem ruskich, potwierdził S-ego jako szefa sztabu. Przebywając od 4 VII 1863 we Lwowie, zaczął S. od ułożenia krótkich regulaminów («służby») różnych rodzajów broni powstańczej, którymi zaczęły się posługiwać oddziały w południowej części Król. Pol.; ułożył też skrócony, wojskowy kodeks karny w 11 artykułach. Pod koniec sierpnia t.r. spotkał się we Lwowie z Romualdem Trauguttem, wówczas pełnomocnikiem Rządu Narodowego. Działając w imieniu Różyckiego, zmusił Komitet Galicji Wschodniej do rozwiązania się (27–30 IX) i podporządkował organizację «obywatelską» tej prowincji władzy wojskowej. Wraz z Różyckim uczestniczył w krakowskiej odprawie dowódców, zwołanej przez powracającego z Paryża Traugutta. Pozostając szefem sztabu Różyckiego, mianowanego wtedy organizatorem wojskowym zaboru austriackiego, tworzył w Galicji wschodniej oddziały przeznaczone do wkroczenia w Lubelskie i na Wołyń. W ramach «wojskowej komisji» objął szefostwo I wydziału – werbunku i rozlokowania oddziałów, podczas gdy ich zaopatrzenie i uzbrojenie należało do II wydziału pod kierownictwem Władysława Rudnickiego («Sawy»). Stosunki «Strusia» i «Sawy» układały się źle; S., chcąc się go pozbyć ze Lwowa, doprowadził do mianowania «Sawy» przez Rząd Narodowy dowódcą I korpusu w Lubelskiem i na Podlasiu. Pod koniec listopada Różycki opuścił kraj, pozostawiając zastępstwo S-emu wraz z prawem zasiadania w Wydz. Rządu Narodowego dla Galicji; jednak do siedziby Wydziału w Krakowie S. rzadko dojeżdżał. Dn. 30 XI zatwierdził Instrukcję Organizacji pasa granicznego, co pozwoliło sprawniej koordynować współpracę z działającymi w Król. Pol. oddziałami powstańczymi. Od 1 XII był w zaborze austriackim zastępcą głównego organizatora powstania. Zimą 1863/4 zasilał partyzantkę w Król. Pol. niedużymi partiami ochotników; Wydz. Wojny Rządu Narodowego w pismach do S-ego aprobował tę linię działania. «Pod względem politycznym oficer prawdziwie jakobiński, ale bardzo zdolny organizator» – oceniał go w donosie do policji austriackiej Zygmunt Kaczkowski. W tym czasie młodzież ukraińska z lwowskiej «Hromady» zwróciła się do S-ego z ofertą wystawienia ściśle ruskiego oddziału partyzanckiego w wyprawie na Ruś. Choć S. sprzyjał temu postulatowi, nie doszło do jego realizacji. Po ogłoszeniu w Galicji stanu oblężenia (28 II 1864) S. zobowiązał «Sawę» do wkroczenia w Lubelskie z rozporządzalnymi siłami, a sam chciał ruszyć na Wołyń w kilkaset jazdy i zginąć. «Sawa» jednak nie wykonał rozkazu, zmarnował posiadane środki i siły, a lwowski przedstawiciel Wydz. Rządu Narodowego na Rusi Bronisław Żukowski kategorycznie zakazał S-emu wznowienia walki w województwach południowo-wschodnich. Dn. 10 IV t.r. wezwał S. swoich podwładnych do meldowania się władzom austriackim, co zapobiegło wydaniu spiskowców w ręce rosyjskie. Decyzja S-ego wywołała oburzenie, oskarżono go o zdradę. Dn. 15 IV złożył do Wydz. Wojny Rządu Narodowego prośbę o zwolnienie go ze stanowiska zastępcy głównego organizatora w zaborze austriackim, a 4 V przekazał swoje obowiązki Tomaszowi Winnickiemu-Chmurskiemu. Potrauguttowski Rząd Narodowy pismem z 8 V uznał decyzję S-ego z 10 IV za słuszną i przyjął jego dymisję ze stanowiska zastępcy organizatora Galicji. Daremnie usiłował S. odtworzyć w prowincji organizację rozbitą aresztowaniami.
Z fałszywym paszportem S. wyjechał 24 VI 1864 z Galicji do Szwajcarii. Na dłużej zatrzymał się w Genewie. Utrzymywał się tam z lekcji matematyki, fizyki i przyrody, udzielanych m.in. dzieciom zegarmistrza Antoniego Patka oraz córce A. Hercena, Natalii. W domu Hercena poznał m.in. J. Micheleta, E. Quineta, G. Mazziniego i K. Vogta. Pozostawał w bliskich stosunkach z Władysławem Koziebrodzkim, Heleną i Mieczysławem Pawlikowskimi, Mieczysławem Reyem. Pracował jako grawer i pisywał korespondencje do prasy krajowej. Zajmował się biologią i wspólnie z przyrodnikiem E. Claparèdem prowadził badania naukowe nad orzęskami (wymoczkami); napisał wówczas pracę Świat wymoczków (1865), która prawdopodobnie pozostała w rękopisie. Współpracował w tym czasie z Kołem (Klubem) Słowiańskim w Genewie, do którego należeli emigranci z krajów słowiańskich, m.in. z Polski, Czech i Serbii; Koło organizowało pomoc materialną dla emigrantów oraz zwalczało ideologię panslawistyczną. S. wspólnie z Aleksandrem Stryjeńskim utworzył w Genewie Stow. Bratniej Pomocy Polaków (został jego sekretarzem), ułatwiające zdobycie zarobku rodakom-uchodźcom w różnych warsztatach rzemieślniczych; już jednak 3 I 1866 zrezygnował z pracy w Stowarzyszeniu. Po uzyskaniu w poł. t.r. w gminie Versoix naturalizacji szwajcarskiej przyjechał w listopadzie do Lwowa, z paszportem na nazwisko «Jean Stella». Zamierzał osiąść we Lwowie na stałe, jednak na rozkaz namiestnika Agenora Gołuchowskiego już po jedenastu dniach został wydalony. Pracował następnie przez krótki czas jako robotnik w zakładzie galwanoplastyki w Augsburgu. Bez powodzenia szukał zarobku w Miluzie, skąd wysyłał korespondencje do „Gazety Narodowej” i „Dziennika Literackiego” we Lwowie. Przygotowywał także podręcznik botaniki, który pozostał w rękopisie. Od marca 1867 studiował medycynę na uniw. w Strasburgu i ukończył ją w ciągu trzech lat. W r. 1868 objął stanowisko externa szpitalnego, które zapewniło mu możliwość stałej praktyki szpitalnej. Dyplom doktora medycyny i chirurgii uzyskał na podstawie rozprawy Les eaux minérales en Pologne (Strasbourg 1870). Obrona publiczna 1 VII 1870 na Wydz. Medycznym uniw. w Strasburgu stała się lokalną sensacją, ze względu na osobę byłego oficera armii carskiej i politycznego uchodźcy. Po wybuchu wojny francusko-pruskiej w tym miesiącu S. chciał zgłosić się do służby w armii francuskiej jako lekarz, ale prawodawstwo wojskowe zabraniało obywatelom szwajcarskim służyć w armii obcego państwa. Wówczas zgłosił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. W ciągu pięciotygodniowego oblężenia i bombardowania Strasburga (14 VIII – 27 IX t.r.) pracował wśród rannych jako lekarz («docteur Stella») w ambulansie na 240 łóżek i opiekował się rannymi w szpitalu cywilnym. Po kapitulacji miasta uzyskał od władz lekarskich chlubne świadectwo, a 1 VII 1871 nagrodzony został Brązowym Krzyżem Zasługi przez Międzynarodowe Tow. Czerwonego Krzyża. Jako «docteur Stella» podjął następnie praktykę lekarską w Genewie i m.in. zajął się pogrzebem gen. Józefa Haukego «Bosaka». W marcu 1871 przyjechał do Wiednia, gdzie w Prezydium Namiestnictwa zwrócił się z prośbą o zezwolenie na pobyt w Galicji; otrzymał je dopiero po interwencji Franciszka Smolki i za zgodą p.o. namiestnika L. Possingera.
W kwietniu 1871 zamieszkał S. we Lwowie; mianowany 22 IV t.r. przez Wydz. Krajowy tymczasowym zastępcą sekundariusza w Szpitalu Powszechnym we Lwowie, musiał jednak nostryfikować dyplom, aby podjąć praktykę lekarską w Galicji. Po zdaniu egzaminów na Wydz. Lekarskim UJ uzyskał 9 XII dyplom doktora medycyny, a 10 XII został członkiem czynnym Tow. Lekarzy Galicyjskich. Dn. 11 I 1872 Wydz. Krajowy mianował S-ego prowizorycznym sekundariuszem na okres dwóch lat. Dn. 31 I 1873 Wydz. Krajowy powołał go w wyniku konkursu na inspektora szpitali powszechnych w całej Galicji. Po objęciu tego stanowiska otrzymał 18 VII t.r. polecenie zapoznania się z organizacją i urządzeniem szpitali za granicą, celem wyboru najwłaściwszego systemu budowy szpitali krajowych. Zwiedził wówczas z ramienia Wydziału kilkanaście takich placówek w Austrii, Niemczech, Francji, Szwajcarii i północnych Włoszech. Opowiedział się za systemem pawilonowym i wprowadzał go w Galicji, zaczynając od Krakowa, gdzie, zgodnie z propozycją S-ego, rozbudowano Szpital św. Łazarza: postawiono budynek administracyjny i dwa pawilony, które przeznaczono na oddziały wewnętrzny i psychiatryczny. Regularnie przeprowadzał inspekcje szpitali na terenie Galicji. W październiku przekazał Wydz. Krajowemu sprawozdanie z 24 szpitali prowincjonalnych pt. Stan szpitali powszechnych w Galicji w r. 1873 (Lw. 1873). W opracowaniu tym szczegółowo opisał bazę lokalową szpitali, ich zaplecze, wyposażenie, statystykę ruchu chorych i stan finansowy. Podobne sprawozdania opracował również w l. 1874 i 1875. Od r. 1874 należał do lwowskiego Tow. Gimnastycznego «Sokół»; przez dwie kadencje (od 14 VI 1874) pełnił funkcję zastępcy prezesa. Był współzałożycielem (17 I 1875) Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika (PTP) we Lwowie. Dn. 7 VII 1875 został członkiem korespondentem Tow. Lekarskiego w Krakowie. Poddaństwo austriackie (przy zachowaniu obywatelstwa szwajcarskiego) otrzymał 21 VIII t.r., dopiero po śmierci niechętnego mu Gołuchowskiego; został wówczas zobowiązany do używania podwójnego nazwiska: Stella-Sawicki. Opublikował Wspomnienie z Kowna w roku 1862 („Sobótka. Księga zbiorowa ku czci S. Goszczyńskiego”, Lw. 1875) oraz tłumaczenie z języka rosyjskiego „Podróży po Hiszpanii” W. P. Botkina („Ruch Liter.” 1875 nr 1–48, wyd. osobne, Lw. 1876).
W r. 1876 kandydował S.-S. na posła do galicyjskiego Sejmu Krajowego, ale nie został wybrany. Od polityki bieżącej trzymał się odtąd z dala, mimo to jeszcze w r. 1877 podejrzewano go o udział w konspiracji. T.r. został członkiem Zarządu PTP i funkcję tę pełnił przez jedenaście lat (do 26 II 1888). Działalność na polu szpitalnictwa przyniosła S-i-S-emu popularność, miasta Jasło (9 VII 1876) i Żółkiew (11 I 1877) przyznały mu obywatelstwa honorowe. Dn. 14 VII 1877 został członkiem czynnym Tow. Szpitala Dziecięcego św. Zofii we Lwowie, a 24 XI t.r. także komisji odpowiedzialnej za przygotowanie budowy szpitala. T.r. uczestniczył w pracach komisji powołanej do oceny Wystawy Rolniczo-Przemysłowej we Lwowie (później występował w podobnych komisjach: w r. 1882 na Wystawie Rolniczo-Przemysłowej w Przemyślu i w r. 1894 na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie). S.-S. współpracował z organem PTP „Kosmos”, w którym popularyzował osiągnięcia wiedzy przyrodniczej, m.in. teorię «przerództwa» (ewolucji). Wydał własnym nakładem Obrazy wszechświata. Astronomia i geologia popularna (Lw. 1872, druk. wcześniej w języku rosyjskim pt. Kartiny vselennoj). Ogłosił wiele artykułów z dziedziny historii, polityki, przyrody i medycyny na łamach prasy warszawskiej. Współpracował z „Przeglądem Lekarskim” i zasłużył się jako propagator oświaty zdrowotnej; jego poradnik zachowania się w czasie ciąży i połogu, karmienia i pielęgnowania niemowląt pt. Rady dla młodych mężatek (Lw. 1877) miał dziewięć wydań, głównie warszawskich, aż do r. 1921. Dla lekarzy wydawał w l. 1883–6, 1888 i 1891 starannie i wyczerpująco opracowane „Kalendarze lekarskie”. Był też autorem innych poradników: Domowy poradnik lekarski (Lw. 1883, wyd. 2, Lw. 1888), Pielęgnowanie zdrowia (Lw. 1887) oraz Higiena życia powszedniego (Lw. 1887). Ogłosił kilka prac na temat szpitalnictwa, m.in. Pielęgnowanie chorych. Podręcznik dla dozorców i dozorczyń chorych w szpitalach powszechnych (Lw. 1892), Uwagi o szpitalach prowincjonalnych („Przegl. Lek.” 1894 nr 9, 10), Szpitale prowincjonalne w r. 1896 (tamże, 1897 nr 41, 42).
Działalność S-i-S-ego doprowadziła do rozwoju szpitalnictwa galicyjskiego i spotkała się z uznaniem władz; 4 XI 1884 został członkiem Krajowej Rady Zdrowia (w miejsce Franciszka Hoszarda). Z ramienia Wydz. Krajowego brał od 10 II 1891 udział w pracach komisji, której zadaniem było opracowanie programu utworzenia Wydz. Lekarskiego na Uniw. Lwow. Dn. 13 II t.r. uzyskał tytuł radcy Wydz. Krajowego «ad honores». W r. 1892 został członkiem komitetu, którego zadaniem było opracowanie nowoczesnego budynku dla kliniki położniczo-ginekologicznej we Lwowie (budowa zakończyła się w r. 1894). Dn. 19 II 1895 objął nadzór nad budową kliniki chirurgicznej i medycznej Wydz. Lekarskiego Uniw. Lwow., 16 III t.r. Wydz. Krajowy dziękował mu za «gorliwą i wielce pożyteczną» działalność na tym polu. Wspólnie z Hoszardem przygotował „Ustawę urządzającą prawne stosunki szpitali powszechnych i publicznych tudzież zakładów dla położnic i obłąkanych...”, którą Sejm Krajowy uchwalił 28 VII 1897. Dn. 12 II 1898 obchodził S.-S. jubileusz 25-lecia pracy zawodowej; od swoich kolegów lekarzy otrzymał pamiątkowy album. W r. 1899 ukazała się jego książeczka Inteligencja u roślin (Lw.). W broszurze Poznaj sam siebie, szkice fizjologiczne (W. 1900) zapoznawał młodego człowieka z funkcjonowaniem organizmu ludzkiego. W r. 1901 wydano następne poradniki S-i-S-ego: Czerstwa starość, czyli jak zachować zdrowie do późnego wieku (W.) oraz Higiena panien (W.). Prowadząc we Lwowie dochodową praktykę prywatną, wybudował sobie willę przy ul. Długosza 15. Był od 5 V 1904 członkiem korespondentem Tow. Lekarskiego w Wilnie.
Poza działalnością lekarską był S.-S. we Lwowie strażnikiem tradycji powstania styczniowego. Działał od 15 X 1887 w Tow. Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania Polskiego z r. 1863–4. W prasie lwowskiej zamieszczał od r. 1875 fragmenty wspomnień i powstańcze «obrazki». W r. 1888, w 25. rocznicę powstania, przez ponad pół roku drukował w krakowskiej „Nowej Reformie” opowiadania, które po przeróbkach zebrał w książce Szkice z powstania 1863 r. (Kr. 1889). Kontynuacją książki był dwutomowy zbiór Ludzie i wypadki z 1861–1865 r. (Lw. 1894), zawierający ponad 50 szkiców, opartych głównie na pamiętnikach i dostępnych opracowaniach polskich i rosyjskich – życiorysów powstańców i wrogów powstania, opisów bitew, scen martyrologicznych. Barwne i patetyczne, tchnące nienawiścią do Moskali, idealizujące na równi «białych» i «czerwonych», opowiadania te, mimo wielu pomyłek, cieszyły się dużą poczytnością (choć budziły też zasadniczy sprzeciw Bronisława Szwarcego). W zbiorze tym znalazło się pierwsze w języku polskim wydanie memoriału Sierakowskiego „Kwestia polska”. Należał też S.-S. do komitetu redagującego „Wydawnictwo materiałów do historii powstania 1863–1864 r.”; w jego drugim tomie (Lw. 1890) zamieścił obszerny fragment ze swego pamiętnika Udział Galicji w powstaniu 1863–1864, a w tomie trzecim (Lw. 1890) zebrał ponad 300 dokumentów, dziś po części zaginionych, dotyczących udziału Galicji w powstaniu. Poprzedził ten tom dwoma szkicami: Krótki zarys czynności organizacyjnych w Galicji Zachodniej oraz Krótki rys rozwoju organizacji powstańczej w l. 1863–64 w Galicji Wschodniej. W tomach drugim i trzecim przypomniał szpiegowską współpracę Kaczkowskiego z policją austriacką, a w tomie piątym (Lw. 1894) zamieścił opracowanie Dyplomacja europejska w sprawie polskiej podczas wypadków od 1861 do 1864 r., zgodne na ogół z poglądami Juliana Klaczki. W dyskusjach urządzanych w Kole Literacko-Artystycznym ostro występował przeciw ugodowcom, krytykującym powstanie styczniowe, m.in. w r. 1894 włączył się do polemiki z książką Stanisława Koźmiana „Rzecz o roku 1863” (Kr. 1894); opinię S-i-S-ego w tej sprawie opublikowano w zbiorze „Stronnictwo krakowskie o powstaniu 1863 roku” (Lw. 1895).
Dn. 31 XII 1905 na własną prośbę przeszedł na emeryturę; 24 VI 1906 z okazji 35-lecia pracy zawodowej w Galicji urządzono mu jubileusz, któremu przewodniczył Józef Starzewski, dyrektor lwowskiego Szpitala Powszechnego. Był S.-S. postacią popularną we Lwowie; «z żołnierska zawsze wyprostowany, pogodny i zadziwiająco czerstwy» („Tyg. Ilustr.” 1906 nr 6). Od r. 1907 był jednym z członków Wydz. Tow. Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania, a następnie zastępcą prezesa. T.r. należał do komisji oceniającej Wystawę Przyrodniczo-Lekarską i Higieniczną we Lwowie i przygotował na nią ekspozycję poświęconą problematyce szpitalnictwa galicyjskiego i europejskiego. W lipcu t.r. był delegatem na X Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie. Dn. 22 VII 1908 uczestniczył we Lwowie w spotkaniu z Rosjanami, delegatami na Zjazd Słowiański w Pradze, co wywołało nieprzychylną reakcję wśród części członków Tow. Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania. Dn. 21 I 1909 ustąpił z funkcji członka Wydziału. T.r. ogłosił zwięzły zarys monograficzny Galicja w powstaniu styczniowym (Lw., wyd. 2, Lw. 1913). Zmarł 29 VIII 1911 we Lwowie «na udar mózgowy», został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim w grobowcu rodzinnym obok żony (w r. 1975 płyta nagrobna została odnowiona). Uroczystościom pogrzebowym przewodniczył bp Władysław Bandurski.
W małżeństwie z Izydorą z Zarzyckich, 1.v. Karatnicką, miał S.-S. syna Izydora Romana (zob.) i córkę Janinę, żonę Witolda Niesiołowskiego, płk. armii austro-węgierskiej.
Pośmiertnie ukazały się wydane przez Eugeniusza Barwińskiego Moje wspomnienia 1831–1910. Rosja–Polska–Francja (Lw. 1921), zawierające fragmenty ze znacznie obszerniejszego pamiętnika pozostającego dotąd, wraz z aneksami, w posiadaniu rodziny.
S.-S. pod Radziwiłłowem, obrazek nieznanego autora, oraz liczne fot. i albumy w posiadaniu rodziny; Fot. w B. Jag., sygn. IF 3659, IF 3660; – D’jakov V. A., Dejateli russkogo i pol’skogo osvoboditel’nogo dviženija carskoj armii 1856–1865 godov, Moskva 1967; Enc. Wojsk.; Estreicher w. XIX; Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w.; Kośmiński, Słown. lekarzów; Kozłowski, Bibliogr. powstania; Nicieja, Łyczaków, s. 361–2, 495, 529 (fot.); Nowy Korbut, XV (bibliogr. dot. S-i-S-ego); PSB (Kaczkowski Zygmunt, Różycki Edmund, Rudnicki Władysław); Słown. lek. pol. XIX w., I (bibliogr.); Słown. pseudonimów; Szarejko P., Świstak Z., Słownik biograficzny znanych postaci Jasła i regionu, Tuchów 2000; – Barwiński E., Zygmunt Kaczkowski w świetle prawdy, Lw. 1920; Basakov V. G., Mirovozzrenije Černyševskogo, Moskva 1959; Bociarski D., Z pobytu Syrokomli w Kownie, „Kur. Lit.” 1912 nr 201; Bogdanik J., Siedmioletnie sprawozdanie szpitala powiatowego w Białej 1897–1903, Kr. 1904; Bogdanovič G. N., D’jakov V. A., Alfavit učastnikov revoljucionnogo dviženija v russkoj armii za 1861–1863, w: Vosstanie 1863 g. Russko-pol’skie revoljucionnye svjazi 60 godov, Moskva 1960; Borejsza J. W., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; Chołodecki, Księga pamiątkowa; Chołodecki J. Białynia, Dowódcy oddziałów w powstaniu styczniowym..., Lw. 1907 s. 65–6; Franaszek P., Zdrowie publiczne w Galicji w dobie autonomii, Kr. 2000; Gawroński F. Rawita, Rok 1863 na Rusi, Lw. 1902 I 115, 161–2, 170, 197–203 (fot.); Janion M., Życie pośmiertne Konrada Wallenroda, W. 1990; Kieniewicz S., Kartka z dziejów polsko-rosyjskiej przyjaźni, „Przegl. Hist.” T. 55: 1964 s. 266–74; tenże, Powstanie styczniowe, W. 1983; Kozłowski E., Gen. Józef Hauke-Bosak, W. 1973; Kraków w powstaniu styczniowym, Red. K. Olszański, Kr. 1968; Krechowiecki A., Zygmunt Kaczkowski i jego wiek, Lw. 1918; Łossowski P., Młynarski Z., Rosjanie, Białorusini i Ukraińcy w powstaniu styczniowym, Wr. 1959; Makarski W., Nazwisko Sawicki, „Roczn. Human.” 1998 z. 1 s. 675–84; Morozowa O., Bronisław Szwarce, Wr. 1982; Niebelski E., Zmierzch powstania styczniowego w Lubelskiem i na Podlasiu (1864–1872), w: Dzieje Lubelszczyzny, L. 1983; Przyborowski W., Ostatnie chwile powstania styczniowego, P. 1887 I 25–6; Ramotowska F., Tajemne państwo polskie w powstaniu styczniowym, W. 1999–2000 cz. 1–2; Ratajczyk L., Polska wojna partyzancka 1863–1864, W. 1966; Rejmanowski T., Szpital dziecięcy św. Zofii we Lwowie (1845–1944), „Arch. Hist. i Filoz. Med.” T. 55: 1992 z. 2; Romer E., 1875–1899. Dwudziestopięciolecie Polskiego Towarzystwa Przyrodników imienia Kopernika, „Kosmos” R. 25: 1900; Sawicki P., „Podróż po Hiszpanii” Jana Stelli-Sawickiego i hiszpańskie korespondencje Wasilija Botkina w XIX-wiecznym polskim przebraniu, Acta Univ. Wratislaviensis 1966 nr 41; Szumowski W., Mémoires du Dr Stella-Sawicki, élève de la Faculté Médecine de Strasbourg, „Bulletin de la Société Française d’Histoire de la Médecine” (Paris) T. 17: 1923 nr 5–6 s. 187–91; Śliwowscy W. i R., Aleksander Hercen, W. 1973; Trusevič S. M., Iz istorii ukrain’sko-pol’skich progressivnych svjazej v Vostočnoj Galicii načala 60 godov XIX v., w: Svjazi revoljucionerov Rossii i Pol’ši v XIX – načale XX v., Moskva 1968; Wyczańska K., Polacy w Komunie Paryskiej 1871 r., W. 1957; Zdrada J., Jarosław Dąbrowski 1836–1871, Kr. 1973; Zieliński S., Bitwy i potyczki, Rapperswil 1913 s. 346–9; – Chłędowski K., Pamiętniki, Wr. 1951; Černyševskaja M., Olga Sokratovna Černyševskaja, w: Černyševskij i jego epocha, Moskva 1979 s. 244–5; Delo Černyševskogo. Sbornik dokumentov, Saratov 1968; Dok. Rządu Narod.; Dok. władz cywilnych; Dok. Wydz. Wojny; Galicja w powstaniu styczniowym; Gieysztor J., Pamiętniki, Wil. 1921 I; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, Lw.–W. 1923–5 I–II; Jarmund S., Wspomnienia z pobytu w Galicji w r. 1863, Lw. 1893; Księga pamiątkowa ku uczczeniu dwudziestej piątej rocznicy założenia Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” we Lwowie, Lw. 1892; Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; Limanowski B., Pamiętniki, W. 1958; Miłkowski Z., Od kolebki przez życie, Kr. 1937; Potocka A., Mój pamiętnik, Kr. 1927 s. 140; Prasa tajna, cz. 3; Ruch społ.-polit. na Ukrainie; Stronnictwo krakowskie o powstaniu styczniowym, Lw. 1895 s. 131–9; W 40. rocznicę powstania styczniowego, Lw. 1904 s. 404–17; Współpraca rewol. pol.-ros., (fot.); Wydawnictwo materiałów do historii powstania 1863–1864, Lw. 1890–4 II, III, V; Wykaz oryginalnych prac lekarskich polskich za czas od r. 1831 do 1890 włącznie, W. 1896; Zarys powstania styczniowego; Zbiór zeznań; Ziemiałkowski F., Pamiętniki, Kr. 1904 IV 65; – „Tyg. Ilustr.” 1906 nr 6 (fot.); – Nekrologi z r. 1911: „Bibl. Warsz.” t. 4 s. 199–200, „Czas” nr 391, 393, „Dzien. Kijowski” nr 216, „Dzien. Pol.” nr 237, „Gaz. Lek.” nr 37 (fot.), „Gaz. Lwow.” nr 198, „Gaz. Wieczorna” nr 251, „Głos” nr 199, „Goniec” nr 1383–1385, „Kron. Powsz.” nr 36, „Kwart. Hist.” R. 25 s. 602, „Med. i Kron. Lek.” nr 38 (fot.), „Now. Lek.” z. 10, „Pobudka” nr 8/9 (fot.), „Przegl. Lek.” nr 37, „Tyg. Ilustr.” nr 36 (fot.), „Wiek Nowy” nr z 30 VIII; – Arch. UJ: sygn. S II 660/3, WL II 58 (1871/2); B. Czart.: rkp. 7355; B. Jag.: rkp. akc. 11/67, 191/72, 334/68 t. 15, 339/68 t. 23, rkp. 6531 IV, 7457 II, 7885 III; B. Narod.: rkp. 6000, 6504, 6522, 6529, 6533–5, 6543, 6550, 7111; B. Ossol.: rkp. 3318, 4397, 5711, 6515, 12198, 12659, 13486; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.: Kolekcja, zbiór dok. dot. powstania polskiego 1863–4. Kartoteka uczestników. Zespół Tow. Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania Pol. 1863–4; – Mater. arch. dot. S-i-S-ego, udostępnione przez rodzinę Marii Domańskiej-Nogajczyk z Kielc.
Stefan Kieniewicz i Maria Domańska-Nogajczyk