INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Jan Mniszech z Wielkich Kończyc      Jan Mniszech, portret (zapewne fikcyjny) ze "Zrdcadla slavného Margkrabství Moravského..." Bartosza Paprockiego (Ołomuniec 1593, s. LXXXVIIIr).

Jan Mniszech z Wielkich Kończyc  

 
 
Biogram został opublikowany w 1976 r. w XXI tomie Polskiego Słownika Biograficznego.

  

 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Mniszech Jan z Wielkich Kończyc h. własnego (ok. 1541–1612), starosta łukowski, potem krasnostawski. Był najstarszym synem Mikołaja (zob.) i Barbary Kamienieckiej, bratem Jerzego (zob.). W r. 1556 był po ojcu starostą łukowskim. Z tym tytułem zapisał się 1 XII 1560 na uniwersytet w Królewcu, dokąd udał się z młodszym bratem Jerzym pod opieką dwóch luterańskich ministrów: Pawła Wierzbickiego i Jakuba Maxentiusa. W r. 1563 przenieśli się oni na uniwersytet w Lipsku. M. nie wstąpił, jak jego bracia, do służby na dworze królewskim. Zapewne wpływom Jerzego zawdzięczał nadania królewskie. Po uzyskaniu tenuty jasielskiej (1571) i starostwa krasnostawskiego (1572) odstąpił starostwo łukowskie najmłodszemu bratu Mikołajowi. Jako starosta krasnostawski wszedł M. w dość bliskie kontakty z Janem Zamoyskim, wówczas starostą bełskim. W okresie bezkrólewia, po śmierci Zygmunta Augusta, uczestniczył M. w odbytym 29 IX 1572 w Krasnymstawie pod kierunkiem Zamoyskiego sejmiku ziemi chełmskiej, który uchwalił ruszenie na elekcję «viritim». Po ucieczce Henryka Walezego, w sierpniu 1574 został M. wypędzony z Krasnegostawu przez Pawła Uchańskiego (który, być może, wyrobił sobie przywilej na to starostwo od Walezego). M. usiłował odebrać zamek przy pomocy okolicznej szlachty i niewielkiego oddziału zaciężnych, a wobec niepowodzenia odwołał się do konwokacji warszawskiej. Sprawa nie została rozstrzygnięta, Uchański pozostał przy Krasnymstawie aż do połowy 1576 r. Wówczas dopiero, korzystając z wyjazdu Uchańskiego do Niemiec, odbił M. Krasnystaw. Wiosną 1580 Uchański ponownie najechał i zrabował zamek krasnostawski. M. skierował sprawę na Trybunał Lubelski, który odesłał ją do sejmu. Podczas sejmu elekcyjnego w r. 1587 M. opowiedział się za kandydaturą królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazy.

W marcu 1606 M., wraz z jednym ze swych synów (prawdopodobnie Mikołajem), wziął udział w wyprawie bratanicy Maryny (zob.) do Moskwy. W orszaku przyszłej carowej jego dwór był jednym z liczniejszych (107 ludzi), ustępując liczebnością jedynie dworom: Jerzego (445), Stanisława Bonifacego, syna Jerzego (415), Maryny (251), księcia Konstantego Wiśniowieckiego (215). W Moskwie M. otrzymał kwaterę we dworze Fedora Szeremietiewa. W trakcie powstania w Moskwie w nocy z 26/27 V 1606 udało mu się przy pomocy czeladzi odeprzeć szturm do kwatery do chwili przybycia bojarów, przy czym – wg Niemojewskiego – stracił w walce tylko jednego człowieka. Georg Peyerle natomiast podaje w swej relacji, że M-cha i jego ludzie ocalił od śmierci jego gospodarz. Dn. 26 VIII t. r. M., wraz z synem, Maryną, bratem Jerzym i bratankami: Pawłem (synem Mikołaja, starosty łukowskiego) i Stanisławem, zostali zesłani do Jarosławla. Pobyt upływał dość jednostajnie. Nastroje wahały się od nadziei do zwątpienia. Dochodziło do zatargów ze strażnikami, a nawet służbą obu braci, aż Jerzy osobiście interweniował. «Wiele inszych niesnasek i waśnienia, swarów, rosło między swymi» – pisze Dyamentowski. Nawiązywano potajemną łączność z nowym Samozwańcem, podającym się za cudem ocalonego od śmierci Dymitra, wysyłano listy do króla i ustosunkowanych ludzi w Rzpltej, prowadzono też pertraktacje z nowym carem, Wasylem Szujskim. W marcu 1607 M. wziął udział w takich rozmowach z wysłannikiem Szujskiego Michaiłem Sołtykowem. Efektem pertraktacji było zwolnienie i zezwolenie na powrót do Polski części służby przebywającej przy zesłańcach w Jarosławlu. Trudy wyprawy i zesłania, niebezpieczeństwa, niepewność położenia, wreszcie wiek, dały o sobie znać i M. dość poważnie zachorował. Obawiano się nawet o jego życie.

Tymczasem trudna sytuacja Wasyla Szujskiego spowodowana zamieszkami i walką z drugim Samozwańcem, wreszcie wrażenie po przegranej bitwie pod Bołchowem z wojskami drugiego Dymitra w maju 1608 spowodowała, że car kazał jeszcze złagodzić i tak stosunkowo dobre postępowanie wobec więźniów w Jarosławlu, a z początkiem czerwca 1608 polecił sprowadzić ich do Moskwy. Dopiero zawarty rozejm między Rzpltą a Moskwą 23 VII 1608 uwolnił wszystkich zatrzymanych Polaków. W drogę do kraju wyruszono w początkach sierpnia 1608. W tym momencie urywają się bezpośrednie tropy M-cha. Można przypuszczać, że wraz z Aleksandrem Gosiewskim (jednym z posłów Zygmunta III na wesele Maryny, również uwięzionym i teraz dopiero zwolnionym) poszedł okrężną drogą i nie dał ogarnąć się podjazdom Samozwańca, tak jak Jerzy, Maryna, drugi z posłów Mikołaj Oleśnicki i in. Świadczy o tym choćby nieumieszczenie M-cha przez autorów diariusza Jana Piotra Sapiehy w gronie powracających z obozu tuszyńskiego do Polski we wrześniu 1608 wraz z Mikołajem Oleśnickim, Pawłem Mniszchem i Zygmuntem Tarłą. Dyamentowski nie wspomina o nim przy okazji wyjazdu Jerzego Mniszcha na sejm do Warszawy w styczniu 1609. Wiek i choroba M-cha również przemawiają za tym, że był zapewne daleki od wikłania się w nowe awantury. Podobnie jak brat Jerzy, główne dochody czerpał M. z trzymanych dożywotnio królewszczyzn. Wg rejestru poborowego z r. 1581 miał on po ojcu 8 wsi w pow. bieckim. Posag poślubionej w r. 1567 Jadwigi Firlejówny, córki Jana, marszałka w. kor. (zob.), zabezpieczył M., za zgodą Zygmunta Augusta, na dobrach starostwa łukowskiego. M. zmarł w r. 1612.

Z małżeństwa z Firlejówną pozostawił M. dwóch synów, obu zmarłych bezpotomnie: Mikołaja (tenutariusza jasielskiego) oraz Hieronima (starostę krasnostawskiego).

 

Russkij istoričeskij slovar, S.-Pet. 1910 (Lžedimitrij I i II); Dworzaczek; Niesiecki, VII; Paprocki, s. 747–8; Żychliński, X; – Byliński J., Sejm z roku 1611, Wr. 1970; Hirschberg A., Dymitr Samozwaniec, Lw. 1898; tenże, Maryna Mniszchówna, Wyd. 2., Lw. 1927; Maciszewski J., Polska a Moskwa 1603–1618. Opinie i stanowiska szlachty polskiej, W. 1968; Niemcewicz J. U., Dzieje panowania Zygmunta III, W. 1819; Platonov S. F., Očerki po istorii smuty v Moskovskom Gosudarstve XVI–XVII v., Wyd. 3., S.-Pet. 1910; Sobieski W., Studia historyczne, Lw. 1912; tenże, Trybun ludu szlacheckiego, W. 1905 s. 75; Strzelecki A., Sejm z roku 1605, Kr. 1921; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Cz. 1., Wr. 1974; – Akta grodz. i ziem., X, XX; Akty istoričeskie otnosjaščesja k Rossii, izvlečennye iz inostrannych archivov i bibliotek A. J. Turgenevym (Historica Russiae Monumenta), S.-Pet. 1842 II; Arch. Zamoyskiego, I, III; Marchocki M., Historia wojny moskiewskiej, P. 1841; Maskiewicz S., Pamiętnik, w: Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów, Wr. 1961; Matricularum summ., V cz. 1 i 2, reg. 1643, 1986, 2196, 3331, 3558, 3619, 3667, 7385, 8147, 10502, 10801; Metrica nec non liber nationis Polonicae Univ. Lipsiensis, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1882 II 440; Niemojewski S., Pamiętnik, Lw. 1899; Platonov S. F., Drevnerusskie skazanja i povesti o smutnom vremeni XVII v., Wyd. 2., S.-Pet. 1913; Polska a Moskwa w pierwszej połowie XVII w. Zbiór materiałów do historii stosunków polsko-rosyjskich za Zygmunta III, Lw. 1901; Russkaja Istoričeskaja Biblioteka izdavaemaja Archeografičeskoju Kommisjej, S.-Pet. 1872 I; Script. Rer. Pol., VII, X, XIV (Wielewicki, Dziennik), XI (Diariusze sejmowe r. 1587), XXII (Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro); Skazanja sovremennikov o Dimitrii Samozvance, Wyd. 3., S.-Pet. 1859; Uchańsciana, V; Źródła Dziej., XIV cz. 1 s. 141, cz. 2 s. 115, 123, 124; Żółkiewski S., Początek i progres wojny moskiewskiej, W. 1966; – AGAD: Arch. Radziwiłłów dz. V. nr 9854, 9858, Metryka Kor. 125 fol. 373, 134 fol. 117a, 212–213, 135 fol. 759, 153 fol. 407; Materiały Red. PSB: Kartoteka Komitetu Źródeł do dziejów życia umysłowego w Polsce XVI–XVIII w.

Jerzy Urwanowicz

 
 

Chmura tagów

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.