Musceniusz Jan (ok. 1532–1602), profesor astronomii i teologii, rektor i podkanclerzy Akad. Krak., archidiakon kurzelowski, kanonik krakowski. Ur. w Kurzelowie, był synem Andrzeja Muchy lub Muchowicza (zm. 1554) i pochodził z licznie rozrodzonej rodziny mieszczańskiej, która na przełomie XVI/XVII w. dała początek pierwszej generacji uczonych kurzelowczyków w Uniw. Krak. (Stanisław i Wawrzyniec Jakobejuszowie, Jan Musceniusz młodszy, Maciej Kwaśniewicz i in.). W młodości (1546) wysłany przez ojca do Niemiec (Frankfurtu), studia w Uniw. Krak. rozpoczął w półr. zim. 1550/1, utrzymując się początkowo jako «servitor» z posług w Kolegium Większym, być może u swego mistrza Piotra Proboszczowica, od którego wyniósł żywe zamiłowanie do nauk matematycznych. Promowany w r. 1554 na mistrza sztuk wyzwolonych, traktatom z tego zakresu poświęcił wprawdzie znaczną część swoich wykładów na Wydziale Filozoficznym, zarówno jednak jako docent extraneus (1554–8), jak i kolega mniejszy (1558–62) nie wykraczał w zasadzie poza przepisany statutami kanon obowiązkowych lektur, objaśniając m. in. „Perspektywę” Jana Peckhama i „Teoryki” Jerzego Peuerbacha, na podstawie własnych skryptów wykładowych (zachowanych w B. Jag. rkp. 2423, 2644). Jak większość młodych magistrów obowiązki docenckie łączył z zarobkową pracą nauczycielską na stanowisku rektora szkoły katedralnej na Wawelu (29 IV 1556 – 24 II 1559), później seniora Bursy Ubogich (19 X 1560 – 29 X 1561), trudniąc się jednocześnie nauczaniem prywatnych konwiktorów, których «ad eruditionem» przyjmował na stancję. Przyjęty 23 IX 1558 do Kolegium Mniejszego i w kilka dni później (26 IX) powołany na opróżnioną po Wojciechu Leopolicie katedrę astrologii, mógł teraz oddać się umiłowanym studiom astronomiczno-astrologicznym, które uprawiał w duchu tradycyjnie pojmowanej astrologii wieszczbiarskiej, omawiając np. w zachowanych «kwestiach» z l. 1559 i 1561 oraz opracowanym na r. 1561 schemacie wykładów z całą powagą typowe dla tej gałęzi wiedzy zagadnienia, «jakie planety silniej, a jakie słabiej oddziaływują na losy człowieka», «czy astrologia może przewidzieć, zapobiec lub osłabić wpływ ciał niebieskich», «jakie skutki pociągnie za sobą zaćmienie Księżyca w dn. 16 X 1559» itp.

Łącząc wraz z większością profesorów krakowskich głęboką wiarę w prawdziwość astrologii ze złudnym przekonaniem, że wiarygodność judicjów i prognostyków zależy od dokładnych, sprawdzonych rachunkowo obliczeń, M. przynajmniej do r. 1568 przeprowadził samodzielne obserwacje astronomiczne i pilnie śledził ciekawsze zjawiska niebieskie, np. kometę widzianą nad Krakowem 5 III 1566 – chociaż w większości przypadków korzystał z danych rachunkowych zaczerpniętych z gotowych tablic, pilnie przy tym rejestrując w swoim diariuszu informacje przydatne dla układania horoskopów lub sprawdzania skuteczności przepowiedni astrologicznych. Z przeświadczenia o naukowym charakterze astrologii wyrosły, jak się zdaje, jego zainteresowania teorią kopernikowską, którym dał wyraz, biorąc udział w zbiorowej obserwacji koniunkcji Jowisza i Saturna przeprowadzonej 24 VIII 1563 i powtórzonej 11 IV 1564 przez grono znanych astronomów uniwersyteckich (Piotr Proboszczowic, Mikołaj z Szadka, Stanisław Jakobejusz), celem sprawdzenia obliczeń astronomicznych Sylwestra Roguskiego, opracowanych na podstawie tablic Kopernika. Doświadczenie to, potwierdzając wyższość rachunkowych danych i obserwacji Kopernika nad używanymi dotychczas tablicami króla Alfonsa i Wojciecha z Brudzewa (błąd w tych ostatnich wynosił 2° 21’), przyczyniło się niewątpliwie do spopularyzowania liczbowych wartości dotyczących położenia planet (nie samej doktryny heliocentrycznej) wielkiego astronoma, przede wszystkim jednak pozwoliło uzyskać pewniejsze dane, których odtąd postanowiono się trzymać przy układaniu horoskopów i prognostyków. Sam M. jako urzędowy astrolog uniwersytecki zobowiązany był ogłaszać coroczne oficjalne judicium. Wiadomo, że przygotowywał takie prognostyki na r. 1564, do naszych czasów przetrwała jedynie Praktyka z biegów niebieskich na rok Pański 1566, dwa dalsze, znane jedynie z opisów Estreichera, pisemka tego typu: Minuci a pranostika krakowska… 1568 oraz Kalendarz świąt dorocznych i biegów niebieskich… na rok… 1569, wydał już u schyłku swej działalności na katedrze astrologii (1558–68), którą 24 IX 1568 przekazał swemu bratu ciotecznemu Stanisławowi Jakobejuszowi, aby utartym szlakiem uniwersyteckiej kariery poświęcić się studiom teologicznym.

Dziekan Wydziału Filozoficznego w l. 1561, 1563, 1565/6, święcenia kapłańskie otrzymał M. prawdopodobnie jeszcze przed przyjęciem do Kolegium Większego (9 VIII 1563), w jesieni 1561 otrzymał bowiem altarię św. Bartłomieja opartą na dochodach wsi Trądnowice, a od sierpnia 1567 pełnił obowiązki kaznodziei w kościele Św. Anny, komentując jednocześnie od r. 1571 jako bakałarz-kursor wybrane księgi Starego i Nowego Testamentu, m. in. Liber proverbiorum, i wstęp do Listów św. Pawła i Jana. Z pocz. r. 1580 był licencjatem, rok później (30 I 1581) odbył, wraz z Janem z Wieliczki i Marcinem z Kłodawy, uroczystą promocję na doktora teologii. Równocześnie, w miarę jak posuwał się w studiach teologicznych, gromadził coraz liczniejsze beneficja i prebendy duchowne. W r. 1584 zrezygnował z zajmowanego od r. 1574 probostwa w Przemykowie, przechodząc na altarię kaznodziejską Wszystkich Świętych w katedrze wawelskiej, w r. 1567 już jako archidiakon kurzelowski wszedł do kapituły świętofloriańskiej, w której doszedł – po śmierci Stanisława Sokołowskiego – do godności prepozyta (1593–9). Karierę kościelną uwieńczył powołaniem w r. 1598 na kanonię katedralną. We wspomnieniach swoich uczniów i stypendystów (S. Jakobejusz, M. Kwaśniewicz, Jan Brożek) upamiętnił się przede wszystkim jako opiekun i dobroczyńca młodzieży pochodzącej z rodzinnego Kurzelowa. Dużym zapewne zaufaniem cieszył się wśród swoich uniwersyteckich kolegów, skoro wielokrotnie powoływano go na wykonawcę testamentów (Grzegorza Czuja z Sambora, Marcina Glicjusza, A. Zielińskiego, Jana z Myślenic, Walentego z Widawy). Mimo że utrzymywał naukowe lub bibliofilskie stosunki z uczonymi tej miary, co Stanisław Grzepski i Jerzy Joachim Retyk (od którego otrzymał w darze egzemplarz „Arytmetyki” J. Micyliusa), w samym Uniwersytecie uchodził za zwolennika starego porządku i przeciwnika wszelkich reform. W r. 1583 zraził sobie antyjezuicki odłam profesorów za ustępstwa, jakie poczynił wraz z M. Glicjuszem i Pawłem z Łodzi w petraktacjach z nuncjuszem A. Bolognettim o otwarcie szkół zakonnych w Krakowie. Niechętnie odniósł się również do projektu założenia szkół prywatnych (późniejszego Kolegium Nowodworskiego), odmawiając 27 IV 1588 przyjęcia urzędu rektorskiego. Dopiero w półr. letn. 1592 objął ster rządów Akademii, który piastował jeszcze sześciokrotnie (1592/3, 1594, 1594/5, 1595/6, 1599/1600) w niełatwych warunkach pogłębiającej się z powodu panujących epidemii dezorganizacji życia wewnętrznego uczelni. W warunkach niemal całkowitego rozproszenia Uniwersytetu zdecydował się jako «senior pater theologus» przejąć 12 XI 1601 berła rektorskie po zmarłym nagle Walentym z Widawy na dalszy ciąg półr. zim. 1601/2. W kilka miesięcy później 21 VII 1602 zmarł w Krakowie. W uroczyście odprawionym pogrzebie wzięli m. in. udział bp krakowski Bernard Maciejowski, wojewoda sandomierski Stanisław Bonifacy Mniszech i kasztelan małogoski Mikołaj Oleśnicki.

W spisanym u schyłku życia testamencie obok zapisów dla krewnych i przyjaciół ustanowił bogato uposażoną fundację stypendialną (borkarny), lokowaną na zakupionym w r. 1591 czynszu odkupczym, dla dwóch studentów rodem z Kurzelowa oraz legaty dla bakałarza szkoły kurzelowskiej i refekcje dla profesorów Kolegium Większego i Mniejszego. Gromadzony z dużym znawstwem i nakładem kosztów zbiór książek, opatrzony własnym superexlibrisem (przejętym ze znaku książkowego Stanisława Mareniusza i naśladowanym później przez Brożka), przeznaczył dla katedry astrologii, pojedyncze egzemplarze dla kolegiaty i szkoły w Kurzelowie, przyjaciół i uczniów.

Estreicher; Żebrawski, Bibliografia; Wisłocki, Incunabula; Łętowski, Katalog bpów krak.; – Barycz, Historia UJ; tenże, Historia Szkół Nowodworskich od założenia do reformy H. Kołłątaja (1588–1777), Kr. 1939–47 s. 23; Birkenmajer L. A., Stromata Copernicana, Kr. 1924; Hajdukiewicz L., Krakowska szkoła zamkowa 1510–1801, Kr. 1954 s. 91–2; Hist. B. Jag.; Historia astronomii w Polsce, Wr. 1975 I; Piekarski K., Exlibris J. Brożka czyli o profesorskiej genezie polskiego znaku książkowego, Kr. 1927; Zinner E., Entstehung und Ausbreitung d. Coppernischen Lehre, Erlangen 1943; – Acta rectoralia, II; Brożek J., Wybór pism, W. 1956 I; Conclusiones Univ. Crac.; Liber diligentiarum; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Statuta nec non liber promotionum; Ułamek pamiętnika profesora Uniwersytetu Krakowskiego z początku XVII wieku, „Kwart. Hist.” T. 14: 1900 s. 221–9; – Arch. Kurii Metropol. w Kr.: Acta episcop. Crac. 30 k. 188–189; Arch. UJ: rkp. 18, 19, 64, 65, 66, 265 s. 275; B. Jag.: rkp. nr 220, 608, 1884, 2663 s. 297–414, 419–441, 731–749, 753–766, nr 2423 s. 9–10, nr 2644, 3225 oraz Cim. 5523 (Zap. J. Musceniusza), 8420 (Zap. M. Glicjusza).

Leszek Hajdukiewicz