Rayski (Rajski) Jan Nepomucen, pseud. i krypt.: J.N.R., Autor „Dnia przemienienia Pańskiego”, Brzytewka, Nep. B(ar)on Hirondelle de Pays Chaud, Jan Nepomucen z Cieplic, Janko, Jaskółka, Jaskółka N, Jaskółka Nep. B(aron) z Cieplic, Jaskółka z Cieplic, Janko Studzianiecki (1831–1911), ziemianin, powstaniec 1848 i 1863 r., emigrant, przemysłowiec, pisarz, publicysta. Ur. 15 V w Studziankach (Studziance) pod Kraśnikiem, był synem Teodora, geometry, dzierżawcy dóbr, uczestnika wojen napoleońskich, powstańca 1830/1 r.
R. uczył się w gimnazjum w Kaliszu. Jako gimnazjalista brał udział w r. 1848 w powstaniu w Wielkopolsce i walczył pod dowództwem gen. Ludwika Mierosławskiego. Po upadku powstania kontynuował naukę w gimnazjum, które ukończył w r. 1852 i w t.r. złożył egzamin na geometrę przysięgłego, a w kilka lat później wyższy egzamin dający uprawnienia do służby rządowej i praktyki prywatnej. Wydzierżawił na 12 lat dobra Studzianki, a po ślubie z córką właściciela majątku Joanną (Janiną) z Chobrzyńskich de Moreau R. nabył te dobra. Był członkiem Tow. Rolniczego, brał udział w przygotowaniach do powstania. Wg własnych relacji miał być za udział w manifestacjach w l. 1861–2 czterokrotnie więziony (w tym trzykrotnie w Zamościu), skazany na zesłanie na Sybir, a także na powieszenie. W r. 1863 R. utworzył w Pińczowskiem nieduży oddział i po opuszczeniu przez wojsko rosyjskie Sandomierza zajął 2 II to miasto. Korzystne położenie Sandomierza zdecydowało, że R., tytułowany pułkownikiem, zapowiedział obronę miasta i rozpoczął stosowne przygotowania. Do Sandomierza dotarli żołnierze z rozbitego pod Słupczą przez wojska rosyjskie oddziału powstańczego dowodzonego przez Antoniego Zdanowicza. Za nimi postępowali Rosjanie. R. mimo zapowiedzi obrony Sandomierza, opuścił go w nocy z 9 na 10 II pozostawiając w mieście jeńców rosyjskich. Dotarł z oddziałem do Słupi do gen. Mariana Langiewicza. Już 12 II zbiegowie z jego oddziału w Busku i Stopnicy Wierzbickiej rozgłaszali wiadomości o ucieczce R-ego i rozpuszczeniu jego oddziału. R. zbiegł do Galicji. Zygmunt Kaczkowski pisząc o ucieczce R-ego do Galicji zaliczył go do nieprzychylnych powstaniu białych i utrzymywał, że miał on prowadzić pertraktacje z w. ks. Konstantym za pośrednictwem Pietrowa. W wspomnieniach R-ego nie ma wzmianki o tych wydarzeniach, pisze natomiast, że od wiosny 1863 był oficerem sztabowym u płk. Tomasza Wierzbickiego, a zadaniem jego było przeprowadzenie oddziałów wychodzących z Galicji dalej w głąb Królestwa, aby nie uciekały na terytorium austriackie. Jednakże Wierzbicki dowodził oddziałem dopiero od lipca 1863, a w jesieni t.r. został tymczasowym naczelnikiem wojskowym woj. lubelskiego. Wg relacji R-ego dopiero wiosną 1864 przekroczył on granicę austriacką. Internowany, przetrzymywany był w Ołomuńcu i Telczu, skąd zbiegł.
W lipcu 1864 R. przez Genewę udał się do Paryża. Na emigracji od r. 1864 tytułował się adiutantem gen. Mierosławskiego, lecz fakt ten nie znajduje potwierdzenia w źródłach. Żył w niedostatku, pracując kolejno: u introligatora, jako pomocnik palacza w fabryce szkła, komiwojażer, w końcu geometra w Spółce Dróg Żelaznych. W tym czasie mieszkał w Argentan (dep. Orne). Wojna 1870 r. pozbawiła go pracy, wędrował po Francji w poszukiwaniu zatrudnienia. Był agentem handlowym fabryki mydła w Marsylii. W r. 1871 osiadł w Paryżu i wraz z żoną założył przy ul. Denfert-Rochereau 47 wytwórnię haftów «Tapisserie et Broderie artistiques à la main en tous genres sur canevas et les étoffes, Jean-Jeanne Rayski»; szybko się rozwijała i prosperowała znakomicie (zatrudniała stale 300 hafciarek), prowadząc także renowację uszkodzonych dywanów. Współudziałowcem i pracownikiem firmy był Edmund Kojałowicz. Wyroby manufaktury zbywane we Francji i poza jej granicami, zostały wyróżnione srebrnym medalem na powszechnej wystawie w Paryżu w r. 1878 i dyplomem honorowym Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie w r. 1894 (R. był komisarzem generalnym na Francję tej wystawy).
Niezwykle dynamiczny i ambitny R. przez kilka dziesięcioleci należał do czołowych postaci postyczniowej emigracji. Był gorącym zwolennikiem Mierosławskiego, któremu poświęcił pełną uwielbienia broszurkę pt. Jenerał Ludwik Mierosławski, kilka słów o jego życiu i pogrzebie (Paryż 1879), nie przystąpił jednak do Tow. Demokratycznego. Był członkiem Zjednoczenia Emigracji Polskiej. Regularnie wspierał datkami pieniężnymi różne akcje emigracyjne i utrzymywał listowny kontakt z Komitetem Reprezentacyjnym. Był czynny w Czytelni Polskiej w Paryżu, wygłaszał patriotyczne przemówienia na obchodach rocznicowych. Znalazł się w gronie inicjatorów opublikowanej w r. 1873 odezwy członków Czytelni Polskiej w Paryżu w obronie czystości języka polskiego, skierowanej «Do właścicieli i zarządów i współpracowników czasopism oraz powieścio- i romanso-pisarzy we wszystkich ziemiach polskich jako i poza nimi». Obchody 53 rocznicy powstania listopadowego w r. 1883 w Czytelni Polskiej zakończyły się rozbiciem wśród działaczy emigracyjnych. Zarząd Czytelni zaproponował pisarzowi Adamowi Rzążewskiemu wygłoszenie przemówienia inaugurującego uroczystość; R. zaprotestował z uwagi na to że Rzążewski, nie będąc emigrantem politycznym, nie ma prawa emigrantów reprezentować. Mimo że Rzążewski zrezygnował z przemówienia, R. opublikował List do Sz. Prezesa Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu ostrzegający przed osobistością emigranta Adama Rzążewskiego (Paryż 1883), jak i w rok później zjadliwą broszurę Walka o prawdę. Z życia Adama Rzążewskiego… (Paryż 1884). Doprowadziło to do rozejścia się R-ego z drukarzem i wydawcą „Kuriera Paryskiego” Adolfem Reiffem. Jednakże przyczyny tych kontrowersji sięgały głębiej. R. przewodził opozycji przeciwko „Kurierowi”, atakującej pismo z pozycji prawicowych. To właśnie R. spowodował powołanie konkurencyjnego „Tygodnika” redagowanego przez ks. Romana Wilczyńskiego. Żywe polemiki między obu pismami nie ominęły R-ego. Atakowano go za dwulicowość, zarzucając mu, że w soboty przyjmował duchownych i z księdzem redaktorem składał do druku „Tygodnik”, ale w czwartki podejmował wolnomularzy, gdyż był członkiem loży «La justice».
Jako współzałożyciel (1864) i wieloletni prezes Tow. Polaków Pracujących w Paryżu, traktował R. tę organizację kształcenia zawodowego rzemieślników jako szkołę wychowania patriotycznego i narodowego w duchu braterstwa, równości stanów, ras i religii. Wykształceni zawodowo poza granicami Polacy mieli zdaniem R-ego do spełnienia wielką dziejową misję stworzenia najpierw dobrobytu narodowego, a potem odbudowy Polski w granicach z 1772 r. W l. 80-tych w Tow. Polaków Pracujących w Paryżu dochodziło do silnych starć z socjalistami. R. należał do ich przeciwników, a internacjonalistyczny charakter ruchu socjalistycznego stał się dla ostrego w sądach R-ego podstawą do oskarżania socjalistów o zdradę interesów narodowych, a nawet o wysługiwanie się obcym mocarstwom. W sierpniu 1888, wykorzystując opublikowany przez R-ego (pod pseud. Janko Studzianiecki) w polonijnym piśmie w USA „Zgoda” krytyczny artykuł To i owo ze starego świata, usunięto w atmosferze podniecenia R-ego z funkcji prezesa, jak też pozbawiono go członkostwa Towarzystwa. R. protestował osobną broszurą wydaną własnym sumptem.
R. współpracował ze Związkiem Narodowym Polskim w USA, głównie na terenie wydawniczym. Za bezinteresowne zasilanie prasy, przede wszystkim „Zgody”, został członkiem honorowym Związku i wyróżniono go złotą szpilką związkową. Przez wiele lat pełnił funkcję pełnomocnika generalnego Związku na Europę w sprawach skarbu narodowego. Był też członkiem Tow. J. I. Kraszewskiego Bratniej Pomocy w Milwaukee oraz Związku Narodowego Polskiego we Francji (w momencie jego powstania w r. 1889 – bez powodzenia – kandydował do jego władz). Należał też w r. 1879 do grona założycieli Société de Protection Mutuelle des Voyageurs de Commerce de France. Pełnił w tym stowarzyszeniu funkcję wiceprezesa i administratora; wprowadził do stowarzyszenia ponad 300 członków. Wyróżniony został brązowym (1892), srebrnym (1895), a na 80-lecie urodzin złotym (1910) medalem tego towarzystwa. Był także współzałożycielem, a nawet przez pewien czas prezesem, Caisse Nationale de Dotation de Société de Secours Mutuels et de Retraites en France.
R. wiele i chętnie pisał. Publikował w polskiej prasie emigracyjnej głównie w „Zgodzie” jak również w „Dzienniku Poznańskim” i w lwowskiej „Gazecie Narodowej”. W jego publicystyce specjalne miejsce zajmują, drukowane w prasie lub oddzielnie, przemówienia (był zresztą urodzonym mówcą i lubił przemawiać, wygłaszał mowy pogrzebowe) na rocznicowych obchodach powstań (np. w stulecie powstania kościuszkowskiego: Le centenaire du généralissime Thadée Kościuszko, Paris 1894) lub jubileuszy organizacji emigracyjnych, jak np. Mowa… wypowiedziana przy uczcie ogólnej 23-ej rocznicy założenia Tow. Pracujących Polaków w Paryżu (Milwaukee, Wiss. 1887), z okazji przeniesienia prochów Adama Mickiewicza do kraju (Translation des cendres d’Adam Mickiewicz, Paris 1890). Należał do powstałego w r. 1885 w Paryżu Association Fraternelle des Publicistes Etrangers, Amis de la France skupiającego dziennikarzy piszących do obcych czasopism. Był też R. autorem kilkunastu dydaktycznych powieści, propagował w nich umiłowanie ojczyzny, poszanowanie języka i tradycji narodowej, uczciwość i pracowitość, a przede wszystkim zgodę między szlachtą a chłopami. Pierwszy tego rodzaju utwór Wioskowy pleban ukazał się w r. 1853, nastąpiły po nim: Dzień przemienienia Pańskiego. Obrazek z naszych czasów. Podarek dla młodzieży polskiej (P. 1870, dedykowany Louis Légerowi, profesorowi języków i literatur słowiańskich w Sorbonie), Korabiowie. Obrazek rodzinny z czasów Napoleona I (Kołomyja 1871), Bożenna siostra miłosierdzia. Zdarzenia z naszych czasów (ukończona 1870, Wyd. Chicago 1891, 3 tomy). W l. 1887–9 ogłosił na łamach „Zgody” – Krwawą zgodę, (niedokończona, uważana współcześnie za najlepszą powieść R-ego) oraz Wojtuś i Władzio czyli Dzień przemienienia Pańskiego. W r. 1895 opublikował w „Dzienniku Poznańskim” napisaną pod wrażeniem rysunków Michała Andriollego powieść Aniołku, czekamy. Kilka utworów pozostało w rękopisach, m. in. powieść Paprzyce, czyli zemsta dziedzica. R. pisywał też francuskie wiersze. W r. 1892 wydał w formie druku ulotnego wiersz Prière de la jeune fille polonaise (Paris). Utrzymywał żywe kontakty z Zakładem im. Ossolińskich we Lwowie, a głównie z Władysławem Bełzą i Bronisławem Czarnikiem, na którego prośbę zbierał dla biblioteki Zakładu wydawnictwa dotyczące polskiej emigracji politycznej.
R. prowadził w Paryżu dom otwarty. Na niedzielne obiady «na łyżeczkę barszczu i na zrazy zawijane z kaszą» (z zaproszenia Józefa Mehoffera – 1894) zapraszał chętnie pisarzy i artystów. Przez ostatnich kilkadziesiąt lat życia uchodził za symbol pokolenia powstańczego, a zarazem widziano w nim «…une des figures les plus originales de émigration de 1863». R. uważał się za sumienie emigracji politycznej. Z tych to pozycji zabierał często głos. Wacław Gąsiorowski napisał o nim w r. 1911: «Emigracja bała się potrosze Pana Jana, a raczej bała się niezmordowanego żołnierzyka, co nie pytany, nie proszony, w najsolenniejszej chwili nie wahał się z całą stanowczością, a nawet gwałtownością bronić własnych przekonań». R. napisał wspomnienia z powstania styczniowego, które odczytał na Walnym Zlocie «Sokoła» w Paryżu w styczniu 1910, wydał je Aleksander Medyński pt. Społem i zgodą (Kr. 1913).
Po owdowieniu (Joanna z Chobrzyńskich zmarła 23 XI 1897) R. ożenił się z nieznanego imienia Bratkowską. Pod koniec życia, z powodu bankructwa banku, któremu powierzył swoje oszczędności, znalazł się w trudnej sytuacji. Zmarł 19 VIII 1911 w Paryżu, pochowany został w rodzinnym grobowcu obok żony na cmentarz polskim w Montmorency.
Fot. w: Rayski J. N., Społem i zgodą, Kr. 1913; „Roczniki Tow. Pol. Liter.-Artyst. w Paryżu” R. 1: 1911–12 s. 248; – Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 3 vol. 2, 3; Kozłowski, Bibliogr. powstania; Bar, Słown. pseudonimów, III; Katalog korespondencji Działyńskich, Zamoyskich i rodzin spokrewnionych ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej XVII–XX w., Wr. 1972; Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap., Katalog, I; – Borejsza J., Emigracja Polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; Cmentarz polski w Montmorency, W. 1986; Florkowska H., Struktura polskiej emigracji politycznej w Szwajcarii w latach sześćdziesiątych XIX wieku, Wr. 1976; Florkowska-Frančić H., Emigracyjna działalność Agatona Gillera po powstaniu styczniowym, Wr. 1985; Hass L., Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wr. 1982; Pietrzykowski R., Dionizy Czachowski, 1810–1863, W. 1983; Przyborowski W., Dwie dyktatury, „Bibl. Warsz.” R. 74: 1914 t. 2 s. 417–47; tenże, Dzieje 1863 r. … , I–V; Rzadkowska H., Marian Langiewicz, W. 1967; Śladkowski W., Emigracja polska we Francji 1871–1918, L. 1980; Żychowski M., Ludwik Mierosławski (1814–1878), W. 1963; – Chłopi w powstaniu styczniowym; Galicja w powstaniu styczniowym, w: Powstanie styczniowe, Materiały i dokumenty, Wr. 1980; Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1975, Ks. 7; Limanowski B., Pamiętniki 1870–1907, W. 1953; – „Bulletin Polonais, Littéraire, Scientifique et Artistique” 1878 s. 2, 1888 s. 36, 1889 s. 63, 1893 s. 105, 1910 s. 218–19, 1911 s. 263; „Głos Pol.” 1888 nr 13, 31, 34, 1889 nr 37; „Goniec Pol.” 1900 nr 5; „Kur. Paryski” 1882 nr 17, 18, 20, 28, 30, 1883 nr 46, 47; „Kur. Pol. w Paryżu” 1884 nr 15, 1885 nr 32, 1887 nr 1; „Niepodległość” 1867 nr 46, 57, 1869 nr 97; „Słowo Zamojskie” 1930 nr 3; „Świat” R. 6: 1911 nr 40 s. 10; „Tygodnik” 1886 nr 2, 40, 53; „Wolne Pol. Słowo” 1888 nr 10, 12, 15, 19, 27, 30, 1889 nr 32, 34, 1890 nr 56, 1891 nr 85, 1892 nr 105, 1893 nr 134, 136, 1894 nr 155, 161, 163, 164, 168, 1895 nr 191, 193; – B. Jag.: rkp. 7733 II; B. Narod.: rkp. 7020; B. Ossol.: rkp. 6323 II, 7195 II, 12 658 II, 12 792 II, 15 121 II, 15 320 II; B. PAN w Kr.: rkp. 2808; B. Pol. w Paryżu: 485/3, Zjednoczenie Emigracji Polskiej, koresp., nr 477, 547, 594.
Mariusz Kulczykowski