Oryszowski Jan h. Nałęcz (ok. 1535–1605), rotmistrz królewski, porucznik Kozaków regestrowych. Pochodził z Oryszowa Lackiego w woj. bełskim. Był synem Jana. W r. 1577 znajdował się na dworze Stefana Batorego w charakterze komornika, używanego do spełniania dość ważnych misji. Dopiero jednak r. 1578 okazał się w życiu O-ego przełomowym. Gdy bowiem 16 IX t. r. król wznowił instytucję Kozaków regestrowych «tam ad custodiendum fines Regni ab incursionibus Tartarorum, quam ad bellum contra Ducem Moschorum» powołano O-ego na stanowisko porucznika 500 Kozaków niżowych, z własnym trzydziestoosobowym oddziałem zbrojnych i z pensją roczną 400 złp. Początek służby nastąpił 6 IX t. r. Wprawdzie hetmanem kozackim («dux supremus») został książę Michał Wiśniowiecki, kaszt. bracławski i star. czerkaski (zm. 1584), jednakże jego ingerencja w poczynania O-ego nigdy nie była zbyt duża. W okresie 21 XI 1578 – 20 II 1579 był O. ponadto rotmistrzem jazdy kwarcianej (50 kozaków). Podczas trzech kolejnych wypraw Batorego na Połock (1579), Wielkie Łuki (1580) i Psków (1581/2) brał udział w dywersyjnych wyprawach M. Wiśniowieckiego na Siewierszczyznę, stale dowodząc powierzonym sobie oddziałem Kozaków regestrowych. Szczególną aktywność wykazano w sierpniu 1581, gdy padł Trubczewsk, a następnie odniesiono zwycięstwo w bitwie polowej podczas przeprawy przez rzekę Sudość, bijąc na głowę ok. 3 000 oddział Rosjan. W lecie 1581 Kozacy O-ego ujęli na Niżu dwóch zbiegłych z Krymu pretendentów do tronu chańskiego z dynastii Girejów. Ta tzw. sprawa carewiczów stała się punktem wyjścia do bardzo ożywionych zabiegów dyplomatycznych ze strony chanatu krymskiego i Turcji w okresie 1581–3, a Rzpltej dawała do ręki dogodny pretekst do ewentualnej ingerencji w wewnętrzne sprawy Krymu.
Po zakończeniu wojny inflanckiej O. przebywał zazwyczaj na Niżu w głównym obozie kozackim, który znajdował się na wyspie Bazawłuk, ok. 80 km na południowy zachód od Chortycy. Donosił stamtąd hetmanowi w. kor. Janowi Zamoyskiemu o wydarzeniach na Krymie. Był gorącym zwolennikiem systematycznego likwidowania niebezpieczeństwa tatarskiego przez budowę pasa umocnień na Niżu i jego stopniowe przesuwanie ku południowi. Sądząc z relacji O-ego z r. 1591 w sprawie sytuacji stolicy biskupstwa rzymskokatolickiego w Kijowie, był blisko związany z osobą, a zapewne i poglądami księdza Józefa Wereszczyńskiego, gorącego orędownika walki z Tatarami i Turcją. Są poszlaki, że nie pozostał obojętny na agitację nuncjusza apostolskiego w Polsce A. Bolognettiego, który podjął w r. 1584 próbę wzięcia Kozaków na żołd papieski i użycia ich w szeregach ligi antytureckiej. Pozostał natomiast zupełnie na uboczu w czasie odbywania podobnych misji przez wysłanników cesarza Rudolfa II: M. Wackera i E. Lassoty w l. 1593–4, chociaż – jak donoszono Wackerowi – autorytet O-ego wśród całej Kozaczyzny niżowej był ogromny. Jeszcze za panowania Batorego, w r. 1585 wyruszył z Kozakami na Krym, gdzie poczynił duże spustoszenia. Na sejmie konwokacyjnym 2 II – 9 III 1587, w poczuciu zasług własnych i podległych mu Kozaków, podjął energiczne starania zarówno za pośrednictwem szlachty woj. ruskiego, jak i osobiście o wypłatę zaległego żołdu z nienajgorszym, zdaje się, skutkiem.
Pewna zmiana w trybie służby O-ego zaszła w r. 1590, kiedy sejm walny uchwalił podwyższony regestr kozacki do liczby 1 000 ludzi, których głównym zadaniem miała być nie tyle obrona granicy państwa, ile powstrzymywanie Kozaków od podejmowania samowolnych wypraw do Mołdawii. Z tego powodu przeniesiono główny obóz z Bazawłuku do uroczyska Kremienczug na mołdawskim brzegu Dniestru. Bazą żywnościową i materiałową przestało być starostwo czerkaskie, a zastąpiło je śniatyńskie. Star. śniatyński Mikołaj Jazłowiecki został mianowany «starszym nad kozakami regestrowymi», zaś O. – jego «porucznikiem», czyli zastępcą, sprawującym w praktyce jego czynności. Na razie jednak O. niewiele zdziałał, gdyż wybuchło powstanie kozackie pod wodzą Krzysztofa Kosińskiego, stłumione w r. 1593. Dopiero w r. 1594, gdy Tatarzy przeszli przez ziemie ruskie do Mołdawii, O. podjął wypad dywersyjny na czele jednej z grup kozackich do tegoż księstwa. Natomiast, zdaje się, nie uczestniczył w wyprawie J. Zamoyskiego w r. n., zajęty zagospodarowywaniem dóbr, uzyskanych w ciągu burzliwego życia na kresach. Dopiero w lecie 1600, przed ponowną wyprawą Zamoyskiego do Mołdawii, zajął się – na jego usilne życzenie – organizowaniem znaczniejszych posiłków kozackich, po czym, nie bacząc na podeszły wiek (ok. 70 lat), wyruszył w r. 1601 z wojskami koronnymi do Inflant. Zaznaczył swój udział w potyczce podczas marszu sił głównych Zamoyskiego z Wolmaru do Dorpatu. Pozostając ze swymi Kozakami w straży tylnej, odparł zwycięsko 27 III 1602 wypad szwedzkiej załogi z Dorpatu.
Pod względem majątkowym O., wywodzący się z drobnej szlachty, zdołał zgromadzić na Rusi i Ukrainie dobra, kreujące go na «urodzonego» (generosus) szlachcica średnio zamożnego. Miał części w dziedzicznej wsi Oryszów Lacki w woj. bełskim. Ponadto dostał kilka poważnych nadań dożywotnich, a mianowicie Stefan Batory wydał mu przywilej w obozie pod Latarnią 5 IX 1577 na trzy dość rozległe pustki w star. bracławskim: Kopystrzyn nad rzeką Murachwą w pobliżu Szlaku Kuczmańskiego oraz Hajsyn i Hohul nad rzeką Sob (lewobrzeżny dopływ Bohu). Z kolei Zygmunt III uhonorował go pokaźnym zamkiem Lemburg (Małopil) w Inflantach, na południe od Kiesi (5 I 1588). W Hajsyniu, gdzie O. lokował miasto, obdarzone przywilejami handlowymi, urządził główny ośrodek swych dóbr. Przebywając niemal nieprzerwanie na kresach, O. dobrze poznał tryb życia Kozaków i ich środowisko. Często upominał się o należne im prawa, nie odmawiając swojego poparcia nawet osadnikom w słobodzie kijowsko-sofijskiej, skarżącym się na ucisk ze strony księżnej Anastazji Woronieckiej (1586). Egzotyczna powierzchowność O-ego zwróciła uwagę społeczności szlacheckiej na sejmie 1587 r., gdzie «był ubrany po grecku, a gdy czytano jego żądanie, usiadł między pany na ziemi po turecku» (Diariusz sejmu 1587 r.). Zmarł prawdopodobnie w Hajsyniu w r. 1605, przed 2 III.
O. był żonaty z Jadwigą Rogozińską, z którą miał podobno (Uruski) dwóch synów: Jana i Stanisława. W nagrodę za wykazaną aktywność gospodarczą w Hajsyniu uzyskał od Zygmunta III rozciągnięcie dożywocia na ten majątek także i na żonę.
Paprocki, s. 214; Enc. Wojsk.; – Barwiński E., Recenzja książki A. Storoženki: Svod dannych o Janie Oryšovskom, Kiev 1897, „Kwart. Hist.” R. 11: 1897 s. 608–9; Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita,; W. 1934; Gawroński (Rawita Gawroński) F., Kozaczyzna ukrainna, P. 1923 s. 45–6,49,50; Górski K., Historia piechoty polskiej, Kr. 1893 s. 35, 242–3; Herbst S., Wojna inflancka 1600–1602, W. 1938; Hruszewski M., Szlachta ukraińska na przełomie XVI/XVII w., w: Z dziejów Ukrainy, Kijów 1912 s. 35; Kocowski B., Wyprawa Tatarów na Węgry przez Polskę w 1594 r., L. 1948 s. 64; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Kr. 1912 I–II; Storoženko A. V., Stefan Batorij i dneprovskie kozaki, Kiev 1904 s. 71, 84, 87–9, 114, 116–17, 256–67, 273–5; Tarnawski A., Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego, „Badania z Dziej. Społ. i Gosp.” (Lw.) Nr 18: 1935; – Akta grodz. i ziem., XX; Arch. Zamoyskiego, II, III; Bielski, Kronika, III 1360, 1441; Dnevnik poslednago pochoda Stefana Batorija… 1581–2, Wyd. M. Kojalovič, S. Pet. 1867; Piotrowski J., Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, Wyd. A. Czuczyński, Kr. 1894; Script. Rer. Pol., XI (Diariusz sejmu 1587 r.); Źródła Dziej., XX; Żółkiewski S., Pisma, Wyd. A. Bielowski, Lw. 1861; – AGAD: Arch. Zamoyskich rkp. 3112 k. 1, ASK Dz. II rkp. 29 k. 26, rkp. 32 k. 241, Dz. III rkp. 3 k. 258, ASW Dz. 85 rkp. 66 k. 62, Metryka Kor., t. 115 k. 322–322v., t. 133 k. 217v.–218v.
Henryk Kotarski