Protasowicz (Protasewicz) Jan h. Jastrzębiec (zm. po 1608), pisarz. Pochodził z rodziny wiodącej się od bojara pińskiego Wasila Olechnowicza, ojcem P-a był Benedykt Wasilewicz (zm. ok. r. 1576), klucznik, podkluczy trocki i wojski grodzieński; matką była Maryna, kniaźna Połubińska, siostra Aleksandra, kaszt. nowogródzkiego (zob.). W literaturze (Ksawery Świerkowski) został P. pomylony ze swym bratem stryjecznym również Janem, sędzią grodzkim wileńskim i zapewne ojcem Jana Protasowicza, pisarza ziemskiego nowogródzkiego (zob.).
O życiu P-a niewiele można powiedzieć. Był posiadaczem wcale pokaźnej fortuny, skoro jego ojciec według popisu wojskowego w r. 1567 powinien był wystawić 9 jezdnych i 6 pieszych żołnierzy. Majątki te dziedziczył P. wspólnie z bratem Maciejem. Główną posiadłością P-a była Mohylna (pow. piński). W r. 1585 procesował się z Dorotą Hanusewiczówną i jej mężem Stanisławem Górskim o majętność Horodnię (woj. nowogródzkie). Informacje biograficzne przekazane w spuściźnie literackiej P-a wskazują na jego wysoką pozycję w środowisku litewskiej szlachty. Był wyznawcą prawosławia, a po r. 1596 być może zwolennikiem unii Kościoła Wschodniego z Rzymem. Znał dzieła filozofów greckich i rzymskich oraz miał pewną wiedzę z zakresu historii starożytnej.
P. pozostawił pięć utworów wierszowanych. Pierwszym z nich był wydany w r. 1595 Paranimphus poświęcony Januszowi Skuminowi Tyszkiewiczowi, star. brasławskiemu z okazji wesela z Barbarą Naruszewiczówną. Kolejne cztery ukazały się w r. 1597. Po śmierci Maruszy Wojniańki, zamężnej za Janem Kołontajem, poświęcił jej Epicedium, dedykowane ojcu zmarłej Hrehoremu Wojnie, kaszt. brzeskiemu lit. Utwory o charakterze moralistycznym czerpiące natchnienie głównie ze Starego i Nowego Testamentu pt.: Kształt poczciwej białej głowy i Konterfekt człowieka starego dedykował Katarzynie z Lackich Tyszkiewiczowej, wojewodzinie nowogrodzkiej, swej siostrze ciotecznej, i wujowi Aleksandrowi kniaziowi Połubińskiemu. Poemat zatytułowany Jałmużnik, wzorowany na traktującym o ascezie utworze Juliusza Fulco (pierwsze wyd. łacińskie w r. 1574 w Rzymie), P. dedykował natomiast swemu protektorowi Mikołajowi Krzysztofowi Radziwiłłowi «Sierotce», woj. trockiemu. Utwór ten jest w istocie wierszowaną kompilacją fragmentów dotyczących jałmużny wyjętych z piśmiennictwa religijnego oraz autorów starożytnych, jak Demokryt, Arystoteles, Pitagoras, Cyceron, Kwintylian, Pliniusz, Seneka itd. P. pisał swe rymy wierszem 13-zgłoskowym, wzorując się na Janie Kochanowskim. Wszystkie jego utwory wydane zostały w wileńskiej drukarni Jana Karcana. Najważniejszym dziełem P-a było drukowane w r. 1608 Inventores rerum, albo krótkie opisanie kto co wynalazł i do używania ludziom podał (unikatowy egzemplarz w Bibliotece Ossolińskich; reprint w r. 1973 we Wr.). Autor dedykował je możnemu krewniakowi Januszowi Skuminowi Tyszkiewiczowi, pisarzowi lit. Wzorem dla P-a była bardzo popularna w Europie XVI i XVII w. książka Włocha P. Vergillia wydana po łacinie wr. 1499 w Wenecji pt. „De inventoribus rerum”. Większość opracowań polskich (Juszyński, Kraszewski, Wiszniewski, Estreicher) rejestruje Inventores rerum mylnie jako tłumaczenie pierwowzoru. Jedynie Wacław A. Maciejowski (1852) uznał to dzieło za oryginalny wytwór P-a, a Adam Jocher (1840) zaliczył do encyklopedii, umieszczając je na pierwszym miejscu wśród polskich wydawnictw tego typu. P. zachowując bowiem cechy dzieła Vergilia jako encyklopedii z układem rzeczowym, adaptował je dość dowolnie dla własnych i czytelnika potrzeb, a dla «łacniejszego pojęcia i pamiętania» nadał mu formę wierszowaną. Uzupełniał też często pierwowzór dostosowując do warunków Rzeczypospolitej przełomu XVI i XVII w. Część haseł opracował samodzielnie, dodając przy tym cenne uwagi odnoszące się do współczesnej sobie obyczajowości. Wybrane informacje podał P. w 147 hasłach ułożonych w porządku abecadłowym. Przekazana wiedza odnosi się jedynie w niewielkim procencie do postaci historycznych, bowiem większość «wynalazców» to bohaterowie biblijni, a przede wszystkim postacie z mitologii greckiej i rzymskiej. Zmarł po r. 1608.
P. żonaty był prawdopodobnie z córką (imię nie znane) Hrehorego Wojny, kaszt. brzeskiego lit. Pozostawił dwóch synów, Jerzego, być może późniejszego pisarza ziemskiego nowogródzkiego, i Wasyla.
Estreicher; Jocher A., Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauki w Polsce, Wil. 1840 I nr 1984; Wierzbowski T., Bibliographia Polonica XV ac XVII ss, Varsoviae 1891 II 205; Juszyński H., Dykcyonarz poetów polskich, Kr. 1820 II; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III; Boniecki, Poczet rodów; Kojałowicz, Compendium; Niesiecki; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 375–6; – Kraszewski J. I., Wilno od początków jego do roku 1750, Wil. 1842 IV 140, 142, 153; Lappo I. I., Velikoe Knjažestvo Litovskoe za vremja ot zaklučenija Ljublinskoj unii do smerti Stefana Batorija (1509–1586), S. Pet. 1901; Maciejowski A. A., Piśmiennictwo polskie od najdawniejszych czasów aż do roku 1830, W. 1852 III 500–2; Świerkowski K., Wstęp do wydania drugiego ,,Inventores rerum”, Wr. 1973; Wiszniewski M., Historya literatury polskiej, Kr. 1851 VIII; – Akty Vil. Archeogr. Kom., VIII, XX; Opis dokumentov Vil. Central’nogo Archiva Drevnich Aktovych Knig, Vil. 1901 I 176; Revizija pušč i perechodov zverinych v byvšem Velikom Knjažestve Litovskom 1559 goda, Vil. 1867 s. 84–6; Russkaja Istoričeskaja Biblioteka, Petrograd 1915 XXXIII kol. 507; Tomasza Święckiego historyczne pamiątki, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1858 I 261; – B. Czart.: rkp. 1352 s. 253 (Herbarz litewski Wojciecha Kojałowicza z r. 1658).
Henryk Lulewicz