Sosnowski Jan h. Nałęcz (zm. 1660), kasztelan połocki, pułkownik i regimentarz wojska lit. Wg Wojciecha Kojałowicza pieczętował się h. Godziemba i przybył na Litwę z ziemi dobrzyńskiej. Tymczasem początkowo używał h. Odrowąż, a następnie h. Nałęcz, a więc bardziej prawdopodobne jest, że wywodził się z Sosnowicy w ziemi chełmskiej, skąd się pisał i gdzie mieszkał jego brat (stryjeczny?) Olbrycht, miecznik bracławski, a następnie chełmski. Być może był S. synem Mikołaja, kalwinisty, występującego na Litwie do l. czterdziestych XVII w., lub Stanisława, ojca Heleny, żony (od 3 I 1650) Aleksandra Benedykta Kochlewskiego, syna sędziego brzeskiego lit. Piotra, blisko związanego z hetmanem polnym lit. Krzysztofem Radziwiłłem.
S. brał udział w wojnie ze Szwecją w Inflantach w l. 1621–5 jako towarzysz husarii hetmana K. Radziwiłła w chorągwi poruczeństwa Adama Steckiewicza, którego zastępował w czasie nieobecności na froncie od lutego do grudnia 1622; od maja 1622 do r. 1625 dowodził też chorągwią piechoty węgierskiej (300 ludzi) hetmana Radziwiłła – najpierw w zastępstwie porucznika, potem jako jej rotmistrz. W r. 1622 kierował obroną Birż przed Szwedami, a następnie został zarządcą (starostą) zamku Kokenhauzen. Już w r. 1626 był oficjalistą K. Radziwiłła i t.r. pomagał mu w zorganizowaniu pogrzebu córki Elżbiety (Halszki). W r. 1627 jako starszy sługa hetmana służył mu za pośrednika w kontaktach z Radziwiłłami nieświeskimi i bpem wileńskim Eustachym Wołłowiczem. W r. 1629 sprawował nadzór nad dworem żony i córki K. Radziwiłła przebywających w Słucku, posiadłości nieletniego wówczas hetmańskiego bratanka Bogusława (przyszłego koniuszego lit.). Z ramienia hetmana, zarządzającego majątkiem Bogusława, przeprowadził S. w r. 1630 rewizję jego dóbr kopylskich, w l. 1630–40 zarządzał jego majętnością Starczyca (w dobrach słuckich). W czerwcu 1632, na początku sejmu konwokacyjnego, był świadkiem pogodzenia się K. Radziwiłła z woj. wileńskim Lwem Sapiehą. W składzie chorągwi husarskiej K. Radziwiłła wziął udział w kampanii smoleńskiej 1633–4 i po kapitulacji Smoleńska został komisarzem do odebrania z rąk rosyjskich szańca Dziewicza Góra, a zwłaszcza do spisania artylerii.
Dzięki poparciu patrona S. mianowany został 27 III 1635 podstolim wileńskim, ale objął ten urząd dopiero po otrzymaniu ponownej nominacji 25 IX t.r. w wyniku porozumienia w łonie fakcji radziwiłłowskiej. Zapewne zaraz po śmierci K. Radziwiłła związał się z jego bratankiem Bogusławem, który – po krótkim pobycie w kraju na przełomie l. 1640 i 1641 – znów wyjechał za granicę. Dn. 15 XI 1641 podpisał S. w jego imieniu umowę w sprawie kościoła kojdanowskiego. Dn. 24 VI 1642 objął zarząd wszystkich dóbr przebywającego za granicą B. Radziwiłła z płacą 1 tys. złp. rocznie. Funkcję tę pełnił najpierw do r. 1645, wypełniając trudne zadanie sprostania potrzebom finansowym księcia. Na jego polecenie latem t.r. brał udział w pobiciu w Warszawie sługi radziwiłłowskiego, Jankowskiego, autora paszkwilu obrażającego honor księcia. Ponieważ do zajścia doszło «pod bokiem króla», wraz z innymi sprawcami stanął przed sądem marszałkowskim, lecz ostatecznie doszło do ugody. W l. 1645–9 ponownie zarządzał majątkiem Radziwiłła; sporządził z administracji rozliczenie za okres od r. 1645 do r. 1648, lecz Radziwiłł urzędowo go nie skwitował.
Zajęty sprawami majątkowymi Radziwiłłów nie odgrywał S. do tej pory żadnej roli publicznej i – będąc wyznawcą kalwinizmu – nie angażował się w działalność Jednoty ewangelicko-reformowanej. Dopiero latem 1648 uczestniczył w jej synodzie prowincjonalnym w Wilnie, sprawując na nim funkcję pisarza. Na przełomie sierpnia i września t.r. obronił Słuck przed napadem Kozaków, a następnie ścigał ich i rozbił 4 IX pod Pohostem. T.r. był na elekcji i wybór Jana Kazimierza podpisał z woj. wileńskim. W l. 1649–55 sprawował zarząd (namiestnictwo) dóbr słuckich. Dn. 12 IX 1650 awansował na stolnika wileńskiego. Na początku 1651 otrzymał list przypowiedni na chorągiew husarii (150 koni), lecz hetman polny lit. Janusz Radziwiłł zmusił go w lutym do przeprowadzenia zaciągu na dwie chorągwie kozackie (300 koni); S. zaciągnął na pewno 100-konną chorągiew i już w marcu t.r. hetman rozkazał mu udać się z nią do Brahimia, ale popisał ją S. dopiero 20 IV t.r. i 1 V dotarł pod Babicze do obozu Szymona Pawszy, osłaniającego od południa pow. mozyrski (chorągiew ta, w różnej wielkości, pozostawała w kompucie armii lit. do r. 1663). Ze swoich dóbr stawił S. na popisie w Nowogródku 10 VI t.r. dwóch husarzy i dwóch kozaków. Dzięki protekcji B. Radziwiłła został 29 VII 1654 mianowany kaszt. połockim. Jego chorągiew kozacka uczestniczyła w kampanii zimowej na wschodniej Białorusi (Nowy Bychów, Mohylów) na początku 1655, lecz nie wiadomo, czy S. był przy niej. Z pewnością jednak nie uczestniczył w kampanii przeciw wojskom rosyjskim latem 1655. W okresie najazdu szwedzkiego dochował wierności Janowi Kazimierzowi. Jego chorągiew kozacka opuściła obóz hetmana Radziwiłła wraz z pułkiem chorążego nadw. lit. Zygmunta Adama Słuszki we wrześniu t.r., co było, jak się zdaje, zgodne z intencją S-ego. Nie uczestniczył jednak w zjazdach organizowanych w końcu 1655 przez Sapiehów w Brześciu i okolicach, chociaż był na nie zapraszany przez przywódców obozu regalistycznego. Latem 1656 próbował w imieniu króla przejąć kontrolę nad twierdzą słucką, wykorzystując swe wpływy w dobrach słuckich z okresu sprawowania zarządu nimi, lecz przeszkodził temu B. Radziwiłł, ostrzegając jej komendanta Jana Grossa. Na początku 1657 pozostawał S. w kontakcie z carem Aleksym i radził mu wywrzeć wpływ na hetmanów lit., by dochowali wierności Janowi Kazimierzowi, oraz utrzymywać przy nich swych rezydentów. Podczas konfliktu między hetmanami lit. podpisał 12 V t.r. w Prużanej instrukcję dla posłów wojskowych prawego skrzydła (sapieżyńskiego) wysłanych do króla i do hetmana polnego lit. Wincentego Gosiewskiego ze zdecydowanym poparciem dla hetmana w. lit. Pawła Jana Sapiehy. Nie wiadomo, czy był S. przy swojej chorągwi, która w składzie pułku królewskiego uczestniczyła w kampanii przeciw siłom siedmiogrodzkim ks. Jerzego II Rakoczego w t.r. Zapewne brał udział w sesji generalnej wojska prawego skrzydła w Bielsku we wrześniu, a w listopadzie t.r. w sesji stanów lit. w Kamieńcu Lit. poświęconej m.in. sprawie poddania Brześcia Szwedom i aktualnej sytuacji państwa. Podpisał na niej petycję senatorów lit. do króla o ułaskawienie oskarżonego o zdradę rtm. Felicjana Bogusławskiego, ale nie sygnował antykrólewskiej instrukcji danej 18 XI woj. witebskiemu Władysławowi Wołłowiczowi, posłowi do Jana Kazimierza. Brak również jego podpisu na instrukcji posłów wojska starego zaciągu do króla, przygotowanej 19 I 1658 na sesji w Kamieńcu Lit. Wskazuje to na regalistyczne sympatie S-ego i niechęć do angażowania się w antydworskie akcje fakcji sapieżyńskiej. S. wziął udział w konwokacji warszawskiej zaczętej 20 II t.r.
S. uchodził za dość wpływową osobę w wojsku, stąd słudzy B. Radziwiłła liczyli na jego pomoc w odzyskaniu przez księcia dóbr po zmarłym hetmanie w. lit. Januszu Radziwille, zajętych przez nie opłacane wojsko lit. S., sam trzymający (z tytułu pretensji wojska) radziwiłłowską Turnę na Podlasiu, nie włączył się w popieranie interesów B. Radziwiłła, chociaż obiecywał pomoc. We wrześniu, będąc w pobliżu Brześcia, nie chciał brać udziału w rokowaniach wojska z komisarzami Rzpltej, nie wsparł też starań przedstawicieli B. Radziwiłła o zwrot księciu dóbr. Latem 1659, wysłany przez hetmana P. J. Sapiehę na odsiecz broniącemu się przed wojskami rosyjskimi w Starym Bychowie płk. kozackiemu Iwanowi Nieczajowi, zebrał S. dywizję pod Kojdanowem, połączył się z dywizją płk. Samuela Oskierki i ruszywszy 9 VIII pod Mińsk, rozłożył się ostatecznie pod Bobrujskiem. Nie mógł jednak prowadzić działań wojennych, gdyż buntujące się wojsko zadeklarowało w sierpniu pozostanie w służbie jedynie przez dwa tygodnie. Ostatecznie specjalnemu wysłannikowi komisji skarbowej udało się nakłonić S-ego do wytrwania na froncie do końca września. Jedyna podjęta przez niego w listopadzie t.r. ofensywa dotarła tylko do Mohylowa n. Dnieprem, którego przedmieścia spaliła. Dalej niepłatne oddziały iść nie chciały i wróciwszy pod Hłusk porzuciły służbę. S-ego nękały wówczas kłopoty osobiste, chorowała jego żona, gnębiły go też procesy o niezapłacone podatki. Dn. 5 XI 1659 wniósł B. Radziwiłł do grodu słonimskiego skargę na S-ego o niezdanie rachunków z administracji dóbr, sprzeniewierzenie ponad 634 tys. złp. i zagarnięcie dwóch majątków – Ostrowa Sołomereckiego i Hrozowa Wołodkowiczowskiego. Starał się więc S. o zwolnienie z dowództwa i nie wykazywał żadnej energii w przeciwdziałaniu nastrojom konfederackim w swej dywizji. W rezultacie wojska rosyjskie zdobyły 13 XII Bychów, a S. zaangażował się w nawiązanie współpracy z dywizją Aleksandra Hilarego Połubińskiego, by wspólnie dochodzić należnej wojsku zapłaty. Ostatecznie ze względów osobistych schronił się w Słucku i odsunął się w ogóle od dowodzenia dywizją, która pod naciskiem nowej ofensywy rosyjskiej wycofała się na zachód.
Brak jest pełnej informacji o posiadłościach S-ego. Miał dobra lenne Perespa i Prosmycz przy trakcie lubeckim, w r. 1641 objął w arendę Pohost, a w r. 1650 Rusaki, Starzycę i Hrozowo Onikijowskie (603 dymy w woj. nowogródzkim) od B. Radziwiłła. W r. 1648 kupił część Gródka Ostroszyckiego (woj. mińskie) od Augustyna i Anny z Wolanów Wawrzeckich za 4 tys. złp., a w r. 1650 wziął w zastaw za 60 tys. złp. od Krzysztofa Chodkiewicza i jego żony dalszą część Gródka Ostroszyckiego. W r. 1655 arendował na trzy lata Petryków od Zofii Chodkiewiczowej, woj. wileńskiej. Zmarł 27 IV 1660 w Słucku, i tam został pochowany 30 IX t.r. w kościele katolickim.
S. był żonaty dwukrotnie; jego pierwszą żoną (już w r. 1625) była kalwinistka Anna Cedrowska (zm. 24 VIII 1652), siostra pamiętnikarza Jana (zob.), drugą – poślubiona 7 XII 1652 Agnieszka Kochlewska, córka sędziego ziemskiego Piotra (zob.), wdowa po Stanisławie Mokłoku, podczaszym nowogródzkim. Być może oboje przeszli w r. 1656 z kalwinizmu na katolicyzm i dlatego – 26 IX t.r. w Kamieńcu Lit. odbyło się ich wesele. Po śmierci S-ego wdowa Agnieszka wyszła (już w r. 1661) za Jana Kiersnowskiego, sędziego ziemskiego nowogródzkiego (później woj. nowogródzkiego). Córka S-ego z pierwszego małżeństwa Katarzyna (Krystyna) już w r. 1661 była żoną Albrychta Dębowskiego, stolnika nowogródzkiego, a następnie (już w r. 1665) Jana Korsaka, kaszt. połockiego; pochowana została w zborze słuckim 27 IX 1667.
Poeta Daniel Nieborowski, kalwinista, poświęcił S-emu okpiwające luteranów fraszki „Na pludry respons lutrowe Jego Mości Panu Sosnowskiemu…” i „Na łgarza do tegoż respons”.
Kojałowicz, Compendium; Elektorów poczet; Konarski S., Szlachta kalwińska w Polsce, W. 1936; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Kotłubaj E., Galerja nieświeżska portretów Radziwiłłowskich, Wil. 1857 s. 173; tenże, Życie Janusza Radziwiłła, Wil.–Witebsk 1859 s. 115; Rachuba A., Kandydaci Piotra Kochlewskiego do nowych urzędów litewskich w 1635 roku, „Kwart. Hist.” R. 99: 1992 nr 1 s. 95; tenże, Konfederacja kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego w latach 1660–1663, W. 1989; Wisner H., Wojsko litewskie 1. połowy XVII wieku, „Studia i Mater. do Hist. Wojsk.” T. 19: 1973 cz. 1 s. 116; – Akty Moskovskago gosudarstva, Izd. N. A. Popov, D. J. Samokvasov, S.-Pet. 1894 II; Akty Vil. Archeogr. Kom., XXXIV; Chrapowicki J. A., Diariusz. Cz. 1: Lata 1656–1664, Oprac. T. Wasilewski, W. 1978; Dwa pamiętniki z XVII w. Jana Cedrowskiego i Jana Floriana Drobysza Tuszyńskiego, Wyd. A. Przyboś, Wr. 1954; Księcia Krzysztofa Radziwiłła […] sprawy wojenne i polityczne (1621–1632), Paryż 1859 s. 220–5; Lettow (Vorbek Lettow) M., Skarbnica pamięci. Pamiętnik lekarza króla Władysława IV, Oprac. E. Galos, F. Mincer, Wr. 1968; Maskiewicz S. i B., Pamiętniki…, Oprac. A. Sajkowski, Wr. 1961; Monumenta reformationis Polonicae et Lithuanicae, S. IV, Wil. 1913 z. 1; Naborowski D., Poezje, Oprac. J. Dürr-Durski, W. 1961 s. 71–2, 238–9; Niesiołowski K., Otia domestica, [b.m.w.] 1752 s. 270; Radziwiłł B., Autobiografia, Wyd. T. Wasilewski, W. 1979; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II dissoluta, Dz. II nr 1325, nr 1326, nr 1338, nr 1346, nr 1428, ks. 64 s. 243–245, Dz. V nr 5569 (list z 4 I 1658), nr 6865, nr 10816 (list z 15 XII 1657), nr 12600 (list z 21 II 1658), nr 14885 (listy S-ego), nr 14892, Dz. VI nr 36 cz. IV nr II 50, Dz. VIII nr 543, Dz. X (Kiersnowscy, Wołodkowiczowie), Dz. XXIII t. 65 plik 14, t. 125 plik 4, t. 128, Dz. XXIX nr 24 i 24a, Zb. B. Przeździeckich, B-1335; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, nr 79; B. Czart.: rkp. 121 nr 151, rkp. 2247 k. 85n; B. Jag.: rkp. 6147 t. 1 k. 154; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1404 t. 1 s. 151 n; Lietuvos Mokslų Akademijos Centrinės bibliotekos rankraštynas w Wil.: F. 21-1925, F. 31-665; Lietuvos nacionalinis muzejus w Wil.: R-893 k. 222; L’vivs’ka deržavna naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. 5 (Ossolińscy) rkp. 225 k. 152v.–153v., F. 103 (Sapiehów) nr XII 32; Nacyjanal’ny histaryčny archiu Bielarusi w Mińsku: F. 1705 opis 1 nr 84 k. 507; Rossijskij gosudarstvennyj archiv drevnich aktov w Moskwie: F. 389 (Metryka Lit.) opis 1 nr 111 k. 365–365v., 447–447v., nr 129 k. 477; Vilniaus universiteto Mosklines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F. 7–6/5960 k. 478; – Augustyniak U., Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła 1585–1640. Mechanizmy funkcjonowania patronatu (w druku).
Andrzej Rachuba