INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu

Jan Teofil Moskorzowski (Moskorzewski) z Moskorzowa h. Pilawa  

 
 
Biogram został opublikowany w 1977 r. w XXII tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Moskorzowski (Moskorzewski) Jan Teofil z Moskorzowa h. Pilawa (zm. po 1662), pamiętnikarz, oficer i sekretarz przyboczny hetmana lit. Krzysztofa Radziwiłła. Był synem Hieronima (zob.) i jego drugiej żony Reginy Dudyczówny, bratem Andrzeja (zob.). Daty życia M-ego nie są znane. Był arianinem i przypuszczalnie ukończył szkołę w Rakowie, gdzie jego ojciec był scholarchą. M. utrzymywał przyjacielskie stosunki z rektorem tej szkoły Marcinem Ruarem. Choć synody arian odbywały się w rodzinnych Czarkowach nad Nidą w woj. sandomierskim, nie udało się znaleźć dowodów jego na nich obecności, jakkolwiek bywali na nich ojciec M-ego i brat Andrzej. M. wziął udział w wojnie smoleńskiej w l. 1633–4 jako oficer i przyboczny sekretarz hetmana polnego lit. Krzysztofa Radziwiłła. Cieszył się szczególnym zaufaniem swego wodza, który niejednokrotnie powierzał mu samodzielne działania wojskowe. I tak np. gdy 24 V 1633 Radziwiłł z powodu choroby musiał na kilka miesięcy opuścić obóz pod Smoleńskiem, powierzył dowództwo jako regimentarzowi Jakubowi Madalińskiemu, wojskiemu mścisławskiemu, aż do sierpnia t. r. dodając mu do pomocy porucznika M-ego. Przez ręce M-ego «szły wszystkie instrukcje wojskowe, consilia hetmańskie; ten sejmom wszytkim i rebus gerendis intererat». Od 1 I 1633 do 14 VI 1634 (tj. od wyruszenia z Orszy na Litwie z hetmanem Radziwiłłem na wojnę aż do zawarcia traktatu pokojowego z Rosją w Polanowie) M. prowadził na bieżąco dziennik działań wojennych w formie listów do brata Andrzeja, ten zaś z poszczególnych informacji, w tych listach zawartych, stworzył diariusz pt. „Sumaryjusz krótki gestorum w ekspedycyjej moskiewskiej w r. 1633 a die 1 ianuarii zaczętej…”. Całość aprobował ex post M. Wydał go w r. 1895 Aleksander Rembowski w XIII tomie Biblioteki Ordynacji Krasińskich. Do diariusza dołączono kilka listów innych osób (np. Samuela Przypkowskiego, księdza Kołudzkiego i in.) oraz szereg akt (np. uniwersał Władysława IV, list senatorów polskich do bojarów, kondycje pokojowe, list K. Radziwiłła do M. Szeina); w sumie materiały te tworzą ściśle zamkniętą całość. Nie wiadomo, czy relacje M-ego nie powstały z inicjatywy samego króla lub hetmana lit. Wartość diariusza jest bardzo duża, gdyż M. notował to, co widział; a że był w centrum walk i przy boku hetmana, mógł więc obserwować wiele, lub też zasięgnąć informacji z pierwszej ręki. Wiadomości podawane przez M-ego są ścisłe, szczegółowe, na ogół obiektywne, fachowe, główny nacisk opisów położono na najważniejszy okres zmagań od września 1633 r., tzn. od przybycia króla pod Smoleńsk. O sobie pisze jak najmniej. Oto wiemy, że 26 II 1634 był komisarzem «do spisowania armaty», przejmowanej z rąk Rosjan. Nie ulega wątpliwości, że diariusz M-ego jest najobszerniejszy i najbogatszy spośród relacji o tej wojnie. Musiał się na niej w jakiś sposób odznaczyć, skoro Andrzej Moskorzowski w mowie weselnej na jego cześć podkreślał, iż M. «na tamtych placach stawał, gdzie zacna młodzież szlachecka w oczach króla Pana swego i dzielnych hetmanów, w obłow dobrej sławy i postępków odważnych zaprawiać się zwykła» (rkp. BOZ 823 fol. 78v.).

Bezpośrednio po kampanii smoleńskiej widzimy M-ego, wraz z bratem Andrzejem, na sejmiku deputackim woj. sandomierskiego w Opatowie. Brał on żywy udział w życiu towarzyskim szlachty ariańskiej; tak więc wygłaszał mowy weselne podczas zaślubin Krystyny Chyckiej z Wiszowatym (1627), Zofii Moskorzowskiej z Maksymilianem Morsztynem (25 VII 1638) i Anny Morsztynówny ze Stanisławem Lubienieckim starszym (1639). W końcu maja 1645 M. spotkał się w Lublinie ze swoim bratankiem Hieronimem Gratusem i 31 t. m. wyruszył z nim (oraz innymi arianami) do Torunia na mające tam odbyć się w sierpniu colloquium charitativum, na które braci polskich – jak wiadomo – nie dopuszczono. Przed wojną szwedzko-polską należał M. do ich zboru w rodzinnych Czarkowach, pozostającego pod opieką Stanisława Lubienieckiego młodszego. Jesienią 1655 zjawił się w okupowanym przez Szwedów Krakowie, gdzie 22 X ułożył, wspólnie z Jerzym Niemiryczem, podkomorzym kijowskim, projekt dekretu dla innowierców; mieli go razem przedłożyć Karolowi X Gustawowi. Projekt gwarantował polskim dysydentom wolność sumienia, możność budowania szkół, zborów i szpitali oraz piastowania urzędów. Ale król szwedzki, nie chcąc zrażać katolickiej szlachty, nie podpisał tego edyktu. M. przebywał w szwedzkim Krakowie chyba do końca okupacji, bo 8 II 1656 żyrował rewers dłużny Halszki Błońskiej z Bibersztyna, a jeszcze 4 III 1657 podpisał się pod instrukcją dla ariańskich delegatów udających się do Karola Gustawa jako «Johannes a Moskorow Moskorowski».

M. mieszkał w Krakowie w kamienicy Koniecpolskich przy ul. Brackiej, jak świadczy o tym pozew administratora tego domu Krzysztofa Gosławskiego przeciw M-emu i Aleksandrowi Lubienieckiemu z 11 V 1658 za bezprawne zajęcie tej kamienicy i urządzenie w niej zboru arian w czasie szwedzkiej okupacji. W Krakowie M. przyjaźnił się ze Stanisławem Lubienieckim; w testamencie z 27 VIII 1657, a więc już po odzyskaniu przez wojska polskie Krakowa, Lubieniecki naznaczył M-ego na jednego z opiekunów swej żony i dzieci oraz wymienił go wśród swoich wierzycieli z sumą 60 zł. Jeszcze w r. 1660 pozostawał M. w kraju i wierny swej wierze w dn. 10–16 III wziął udział za zezwoleniem bpa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego, a na zaproszenie kasztelana wojnickiego Jana Wielopolskiego, w dyspucie religijnej katolików z socynianami na zamku w Rożnowie; uczestniczyli w niej spośród arian m. in. Andrzej Wiszowaty, Władysław i Zbigniew Morsztynowie, Maciej i Jan Przypkowscy i inni; katolików reprezentowali m. in. jezuita Mikołaj Cichowski i prowincjał reformatów Franciszek Rychłowski. Zawzięta dysputa, w której M. nieraz zabierał głos, nie doprowadziła do porozumienia.

W r. 1661 znalazł się M. na synodzie arian na Śląsku w księstwie brzeskim, w Kluczborku, gdzie podpisał się pod odezwą stosowaną 17 VI t. r. do wszystkich chrześcijan z prośbą o pomoc i ratunek dla ariańskich wygnańców. Dn. 9 IX 1661 król Jan Kazimierz przekazał jego dobra prawem poariańskiego kaduka Władysławowi Morsztynowi, bachmistrzowi wielickiemu. W n. r. (1662) wziął jeszcze M. udział w ostatnim na polskiej ziemi synodzie arian w nie znanej bliżej miejscowości, na którym proszono go, aby zwrócił się do Przypkowskiego, nieobecnego na synodzie, o napisanie „Obrony wolności religijnej”. Po 10 VII 1660 znajdujemy go wśród tej grupy arian, która znalazła chwilowe schronienie na Śląsku (w Kluczborku lub jego okolicach). Podpis M-ego figuruje bowiem na wystosowanej stąd 6 III 1663 do księcia siedmiogrodzkiego Apafiego petycji zawierającej prośbę o zezwolenie arianom na osiedlenie się w Siedmiogrodzie. Jest to ostatni, znany nam ślad M-ego. M. był w r. 1654 posesorem wsi Biechowa w woj. sandomierskim. Data i miejsce śmierci M-ego nie są znane.

W r. 1638 M. ożenił się z Jadwigą Sienieńską, córką Jakuba, pana Rakowa.

 

Nowy Korbut, II 544; Enc. Wojsk., V 577; Uruski; – Biegeleisen H., Ilustrowane dzieje literatury polskiej, Wiedeń [b. r.] IV 216; Chmaj L., Bracia polscy. Ludzie, idee, wpływy, W. 1957 s. 365– 6; Czermak W., Studia historyczne, Kr. 1901 s. 199–232; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Lw.-W.-Kr. 1923 II; Kot S., Ideologia polityczna i społeczna braci polskich, zwanych arianami, W. 1932; Kubala L., Jerzy Ossoliński, W. 1924; Lipiński W., Autorstwo diariusza wojny moskiewskiej 1632–34, zwanego „diariuszem Krzysztofa Radziwiłła”, „Kwart. Hist.” R. 48: 1934 z. 3 s. 578–87; Raków ognisko arianizmu, Kr. 1968; Studia nad arianizmem, W. 1959; Szczotka S., Synody arian polskich od założenia Rakowa do wygnania z kraju (1569–1662), „Reform. w Pol.” T. 7–8: 1935–6; Tazbir J., Hieronim Gratus Moskorzowski. Diariusz (1645–1650), „Przegl. Hist.” T. 54: 1963 z. 4 s. 613; tenże, Stanisław Lubieniecki przywódca ariańskiej emigracji, W. 1961; Wotschke T., Die polnischen Unitarier in Kreuzburg, „Correspondenzblatt d. Vereins f. Geschichte d. evangelischen Kirche Schlesiens” T. 12: 1910 z. 1 s. 11; – Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971 s. 303; Materiały i źródła do wojny smoleńskiej 1632–1634, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 2: 1930 z. 1 s. 125–8; Miscellanea Arianica. Studia z dziejów ideologii religijnej XVI i XVII w., W. 1960 s. 251, 281, Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ., VI; Węgierski A., Libri quatuor Slavoniae Reformatae, W. 1973; – B. Narod.: rkp. BOZ 823 f. 78, 95, 134–135; B. PAN w Kr.: Teka Pawińskiego nr 26 s. 106.

Adam Przyboś

 

 
 
 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.