Opaliński Jan z Bnina h. Łodzia (1629–1684), wojewoda brzeski kujawski, starosta generalny wielkopolski. Ur. w Przygodzicach, był synem Piotra, woj. kaliskiego (zob.), i Katarzyny z Leszczyńskich, 1. v. Grzymułtowskiej, rodzonym bratem Kazimierza (zob.) i woj. łęczyckiego Piotra (zob.), przyrodnim – Krzysztofa Grzymułtowskiego (zob.). Posłował na sejm koronacyjny w r. 1649, potem był marszałkiem sejmiku przedsejmowego w Środzie 13 XII 1651 oraz posłem na pierwszy z sejmów 1652 r. W Środzie marszałkował znów 25 XII 1653 i posłował na sejm 1654 r. U boku ojca walczył ze Szwedami, zaś w r. 1658 brał udział w wyprawie Stefana Czarnieckiego do Danii. Wiódł tam chorągiew kozacką należącą do pułku dowodzonego przez ojca. Został t. r. podkomorzym poznańskim i z sejmiku średzkiego 9 IX deputowanym do sądów grodzkich we Wschowie. Posłował na sejm 1659 r. i wszedł z niego do komisji mającej rozgraniczać Wielkopolskę ze Śląskiem. Z sejmu 1661 r. też go wybrano do komisji dla granic ze Śląskiem, Brandenburgią i Pomorzem. Na sejmie nadzwycz. 1662 r. reprezentował w izbie poselskiej zwolenników dworu; wyznaczono go na jednego z delegatów do rokowań ze skonfederowanym wojskiem. W r. 1664 został mianowany wojewodą inowrocławskim, w r. 1665, po śmierci ojca, postąpił na woj. kaliskie. Aczkolwiek początkowo wyrażał sympatię i obiecywał wesprzeć Jerzego Lubomirskiego, zmienił stanowisko i t. r. sprzeciwił się zwołaniu pospolitego ruszenia wielkopolskiego przez Jana Leszczyńskiego, podkanclerzego kor. i star. generalnego wielkopolskiego. We wrześniu 1666 wyjechał z żoną i bratem Piotrem do Włoch. Nawiązał wówczas bliski kontakt z kard. V. Orsinim. Pisał do niego z Bolonii w styczniu 1667, a z Wenecji 11 II donosił, iż otrzymał od króla polecenie zabiegania w Rzymie, Florencji i Wenecji o pomoc przeciwko Turkom. Wybierał się już wówczas do kraju i z tego powodu ograniczył swoje starania jedynie do Wenecji. Dn. 19 II zawiadamiał kardynała, iż z rozkazu króla wyjeżdża do Wiednia; był tam w połowie marca. Wielkanoc spędzał już u siebie w Osiecznej.
Podczas bezkrólewia 1668 r. podpisał O. akt konfederacji generalnej z zastrzeżeniem praw Kościoła katolickiego. Na sejmiku średzkim w lutym 1669, wespół z Grzymułtowskim, starał się nie dopuścić do uchwalenia pospolitego ruszenia, popieranego przez Leszczyńskiego. Sejmik ten został zerwany, zaś następny, 24 IV, to pospolite ruszenie uchwalił. Przeciwny obcym kandydatom, O. już w czerwcu t. r. opowiadał się za Piastem – Michałem Korybutem Wiśniowieckim. Po jego obiorze nader szybko przeszedł do opozycji antykrólewskiej, wspierając ją na sejmie nadzwyczajnym 1670 r. Po tym zerwanym sejmie, jako łącznik między O-m i Grzymułtowskim a Janem Sobieskim, działał bliski O-emu Jan Gorzeński, płk cudzoziemskiego autoramentu. Jednakże wobec kard. Orsiniego, z którym od wyjazdu z Włoch korespondował, występował jako stronnik Michała. Przekazując relacje o ślubie króla z arcyksiężniczką Eleonorą, skarżył się na złą wolę senatu, który przeciwstawiał się temu małżeństwu. Sejmik relacyjny w Środzie w maju 1670, upamiętniony tumultem, w którym ciężko poraniono Grzymułtowskiego, postawił O-ego w trudnym położeniu. Panowało dość powszechnie przekonanie, że «malkontenci», a wśród nich i on, zmówili się przeciwko pospolitemu ruszeniu i są gotowi nawet na zerwanie sejmu. Niedawno Sobieski pisał do niego gratulując, że rozsądek pozwolił mu odłączyć się od popełnionego przez szlachtę błędu, a pod błędem rozumiał oczywiście elekcję Michała. Teraz na tym sejmiku dowiedziano się o tym liście i zmuszono O-ego do odczytania go, co oczywiście nie mogło wpłynąć na uspokojenie. Sejmik przedsejmowy z lipca t. r. słał do króla list krytykujący postępowanie O-ego. Z sejmu obradującego we wrześniu i październiku 1670 O. wszedł do komisji dla granic ze Śląskiem. Po zerwaniu sejmu 1672 r. należał, obok Sobieskiego, do «malkontentów», którzy z inspiracji w pierwszym rzędzie prymasa Mikołaja Prażmowskiego spisali tajemnie 1 VII akt konfederacji, odwołując się w nim do Ludwika XIV i prosząc go nie tylko o pomoc przeciwko Turkom, ale i, wobec planowanej przez nich detronizacji króla Michała, o wyznaczenie księcia swego domu na kandydata do tronu polskiego. Kiedy król Michał z obozu pod Gołębiem słał jesienią do Krakowa komisarzy po klejnoty skarbca koronnego, aby je pozastawiać, O. zrazu sprzeciwiał się temu, lecz w końcu ustąpił i był nawet jednym z owych komisarzy. W instrukcji poselskiej danej w Środzie posłom obranym na sejm 1673 r. znalazło się zalecenie zasług O-ego, wynik przewagi «malkontentów» na tym sejmiku. Z sejmu wyznaczono go na rezydenta przy królu. Zmarły t. r. prymas Prażmowski w testamencie spisanym w marcu dziękował mu za okazaną «w staraniach o dobro powszechne stałość». O. wziął udział w wyprawie przeciw Turkom i był pod Lwowem 8 XI 1673 w czasie witania w Skwarzawie króla i przeglądu wojsk. Po przejściu Dniestru wszedł do rady wojennej przy hetmanie Sobieskim. Uczestniczył w bitwie pod Chocimiem.
W czasie bezkrólewia 1674 r. wyznaczony był O. przez konfederację generalną do rewizji skarbca koronnego. Utrzymywał wtedy dość częste kontakty z wysłannikiem cesarskim, L. Ch. Schaffgotschem, jednak na elekcji oddał głos na Sobieskiego. Na sejmie koronacyjnym 1676 r. wotował za układami pokojowymi z Turcją. Zwracał nadto uwagę na zagrożenie ze strony Brandenburgii i zalecał odnowienie układów z elektorem Fryderykiem Wilhelmem. Sejm ten wyznaczył go na jednego z komisarzy dla regulacji granic między opactwem przemęckim i starostwem międzyrzeckim z jednej a Śląskiem i Brandenburgią z drugiej strony. Po śmierci Jana Leszczyńskiego dostało mu się w r. 1678 starostwo generalne wielkopolskie, musiał więc województwo kaliskie oddać, zamieniając je z Zygmuntem Działyńskim na brzeskie kujawskie. Z sejmu grodzieńskiego 1678/9 r. wyznaczony został do komisji dla granic starostwa międzyrzeckiego z Brandenburgią i do innej komisji mającej dokonać całkowitego rozgraniczenia z ziemiami cesarza. Ponieważ w Wielkopolsce, nie bez podniety ze strony elektora, dochodziło wtedy do ostrych wystąpień przeciwko profrancuskim planom Sobieskiego, krążyły na dworze pogłoski, które docierały i do króla, że O. w porozumieniu z nader czynnym w tej robocie Wojciechem Konstantym Brezą chciałby zwołać pospolite ruszenie wielkopolskie. Krzysztof Grzymułtowski żądał od O-ego wyjaśnień. W ciągu lata t. r. O. zajęty był przede wszystkim toczonym ze Śląskiem, głównie z Wrocławiem, sporem o cło. Prawo składu uzyskane przez Toruń i Gniezno pozostawało w sprzeczności z przysługującą Ślązakom w stosunkach z Rzpltą wolnością handlu. Sejmik średzki wypowiedział się za respektowaniem praw tych miast i O. ustawił konne straże na granicy, które miały tego pilnować. J. Ch. Zierowskiemu, rezydentowi cesarskiemu, który interweniował w interesie wrocławian, odpowiedział tak ostro, iż ten, głęboko dotknięty, donosił cesarzowi, że O. niewątpliwie działa przekupiony przez torunian. Króla starał się O. skłonić do nakazania starostom pogranicznym, by podporządkowali się laudum średzkiemu. Ten jednak po interwencji Zierowskiego, wiedziony chęcią zachowania dobrych stosunków z cesarzem, zakazał O-emu wszelkiego hamowania swobody handlu. Jak się wydaje, poddał się on woli królewskiej z niemałymi oporami. W innej sprawie z Ślązakami, kiedy na braci Melchiora i Kazimierza Grudzińskich, pozwanych przez króla przed sąd senatu za obrabowanie kupców wrocławskich, zapadł w r. 1681 wyrok nakazujący im wynagrodzenie szkód, oni zaś ociągali się z tym, O. sprawił, iż w instrukcji poselskiej na sejm 1683 r. znalazł się punkt żądający dopełnienia wyroku. Sejmik średzki 15 VII 1681 wyznaczył go do rozliczeń z poborcami. Na sejmie warszawskim t. r., poprzedzającym wyprawę wiedeńską, kiedy przedkładano komput wojska, wymieniono i chorągiew pancerną O-ego, liczącą 120 ludzi. Na jej wyekwipowanie sprowadzał O. ze Śląska sukno wolne od cła. Z tego sejmu znów wszedł do komisji dla granic z Brandenburgią.
O. wcześnie wyzbył się posiadanych przez siebie dwóch starostw. Scedowane sobie przez ojca w r. 1653 star. konińskie oddał w l. 1659 lub 1660 Andrzejowi Starkowieckiemu, star. międzyrzeckie ustąpił w l. 1669 lub 1670 bratu Piotrowi. Z dóbr dziedzicznych w l. 1669–73 trzymał przejściowo od tego brata nabyty Radlin, który mu odsprzedał z powrotem. Nabył Bachorzewo w pow. kaliskim, Drobnin i Garzyn w pow. kościańskim. Jednak główną jego podstawą majątkową stały się wniesione przez żonę miasteczka: Rawicz, Górka Miejska i Osieczna z otaczającymi je wsiami. Zaślubił 23 II 1653 w Górce Miejskiej Zofię Teresę Przyjemską, córkę Adama Olbrachta, kaszt. gnieźnieńskiego, i Anny Grudzińskiej, wdowę po Aleksandrze Kostce, jedyną spadkobierczynię ojca. Wniosła ona mężowi 40 000 zł rocznej intraty. Była cioteczną siostrą Andrzeja Karola Grudzińskiego, woj. poznańskiego (zob.). Uporczywe kwestionowanie przez O-ego legalności urodzenia jedynego syna tego Grudzińskiego, wnoszenie tej sprawy przez lat kilkanaście, aż po r. 1672, na sejmiki i sejmy, miało oczywiście na celu uczynienie swej żony spadkobierczynią Grudzińskiego. Opalińska wciągnęła męża w jeszcze inny przewlekły spór z rodziną Grudzińskich, wysunąwszy roszczenia do wrocławskiego depozytu pozostałego po zmarłym za granicą Stefanie Adamie Grudzińskim, podstolim kor. Oboje Opalińscy wystawili w r. 1684 w Osiecznej murowany kościół i klasztor Reformatów. Sprowadzili reformatów i do Rawicza w r. 1660, a kościół i klasztor wybudowali tam w r. 1673. Był O. syndykiem reformatów poznańskich. Zezwolił luteranom w Osiecznej na wystawienie zboru, a mieszczanom Rawicza w r. 1670 udzielił pozwolenia na zawieranie małżeństw między katolikami i luteranami oraz na chrzczenie dzieci z tych mieszanych związków w zborze luterańskim, jeśli tylko oboje rodzice będą sobie tego życzyli.
Zmarł O. w Poznaniu na zamku, po dziesięciodniowej chorobie, 18 II 1684, pochowany został w Osiecznej. Był bezdzietny. Wdowa, Teresa z Przyjemskich Opalińska, scedowała pretensje do spadku po S. A. Grudzińskim bratu męża Piotrowi Opalińskiemu. Rawicz darowała swemu bratankowi Aleksandrowi Przyjemskiemu, chorążemu kaliskiemu, zachowując sobie dożywocie. Osiecznę sprzedała bratankowi męża, Adamowi Opalińskiemu. Zmarła ok. r. 1692.
Estreicher; Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki; Uruski; Żychliński; – Cieplucha Z., Z przeszłości ziemi kościańskiej, Kościan 1929 s. 153; Czapliński W., Opozycja wielkopolska po krwawym potopie, Kr. 1930 s. 73, 79, 94, 111, 115, 118, 142, 145 (w indeksie Piotr); Dzieje Wpol., I; Kersten A., Stefan Czarniecki, W. 1963; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 II 168, 169, 220–2, 275, 276, 357, 378, 379, III 177, 285, 337, 384; Kozierowski S., Szematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji poznańskiej, P. 1935; Łukaszewicz J., Krótki opis historyczny kościołów… w dawnej diecezji poznańskiej, P. 1859 II 105, 115, 261; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., II; Ochmann S., Sejmy z lat 1661–1662, Wr. 1977; Werner A., Steffani J., Geschichte der evangelischen Parochien in der Provinz Posen, P. 1898, s. 391; Woliński J., Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, W. 1960; Wotschke T., Geschichte der evangelischen Kirchengemeinde Rawitsch, „Aus Posen Kirchlicher Vergangenheit” Jg 2: 1912 s. 54; – Acta Hist., I 101, 102, II cz. 1 s. 523, 524, 542, II cz. 2 s. 1003, 1334, 1345, VI; Diariusz kołowania i konfederacji pod Gołębiem i Lublinem w 1672 r., Oprac. A. Przyboś i K. Przyboś, Wr. 1972; Elementa ad Fontium Editiones, VII (indeks i nr 858, 865), X; Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza, Wyd. R. Pollak, w. 1957; Przyczynki do Dziejów Polskich z Archiwum Miasta Wrocławia, Oprac. A. Mosbach, P. 1860 s. 62, 63, 66, 67, 169–78; Vol. leg., IV 293, 333, 498, V 38, 80, 115, 167, 193, 273, 285, 326; Wierzbowski S., Konnotata wypadków, Lipsk 1858; Załuski, Epistole, I 412; Źródła Dziej., I 11, 12, 53, 103, 104; – Arch. Państw. w P.: Kalisz Grodz. 277 k. 1, 281 k. 337v., 284 k. 121v., 290 k. 221, 292 k. 79, 921, 299 k. 296, Kościan Grodz., 76 k. 674, Poznań Grodz. 46 k. 792–801, 52 s. 4, Pyzdry Grodz. 85 k. 8–17, Wschowa Grodz. 13 k. 144v., 489, 61 k. 272v., 288, 820, 62 k. 298v., 65 k. 914; B. Kórn.: rkp. 348 k. 78–81v.; B. Uniw. Warsz.: rkp. 44 (Księga rodzinna Opalińskich).
Włodzimierz Dworzaczek