Pillement (Pillman) Jean (Jean Baptiste) (1728–1808), malarz, grafik, ornamencista. Ur. 24 V w Lyonie, był synem Paula, ornamencisty, i Anne Astier (1 v. Ferraire), bratankiem Philippe’a, również ornamencisty, działającego m. in. w Petersburgu na dworze Piotra I. Uczył się u D. Sarrabata w Lyonie. Wcześnie przeniósł się do Paryża i podjął pracę w Manufacture Royale des Gobelins. Duch niespokojny, nie mógł nigdzie zagrzać miejsca. Ok. r. 1745 przebywał przez trzy lata w Madrycie, potem w Lizbonie, ok. r. 1750 w Londynie, następnie przez pół roku w Paryżu, dalej we Włoszech (Turyn, Rzym, Mediolan); w r. 1763 zatrudniony był na dworze wiedeńskim. Pracował niezwykle szybko i łatwo podejmując najprzeróżniejsze zadania: jako ornamencista (od r. 1758 publikował jedną za drugą sztychowane serie fantazyjnych ornamentów, na ogół stylizowanych kwiatów egzotycznych), projektant wnętrz i wszelkich przedmiotów rzemiosła artystycznego (mebli, tkanin, pojazdów, biżuterii, wyrobów metalowych itd.), malarz pejzaży, twórca obrazów «chińskich» tzw. chinoiseries, animalista itd. W Wiedniu dał się poznać gen. Andrzejowi Poniatowskiemu. Toteż, gdy Stanisław August wzywał Marcelego Bacciarellego do powrotu, a on nie mógł jeszcze Wiednia opuścić – zaprotegował P-a, pisząc, iż może on oddać usługi we wszelkich pracach dekoracyjnych – przy budowlach, w teatrze i manufakturach. P. zjechał do Warszawy wczesną wiosną 1765 i pozostał tu do lata 1767. Od 1 III 1765 do 28 II 1767 odbierał pensję 400 dukatów rocznie (wszelkie wykonywane prace płacone były oddzielnie), taką samą jak B. Bellotto Canaletto, Per Kraft i Bacciarelli. Tworzyli oni najlepszy zespół malarzy, jakim kiedykolwiek król dysponował. Dn. 6 VII 1767 P. otrzymał dyplom «malarza królewskiego», 15 VII kwitował resztę należności, we wrześniu przejeżdżał już przez Drezno.
Mimo krótkiego (ponad dwuletniego) pobytu w Polsce P. pozostawił bardzo dużo i różnorodnych prac, miał wpływ na kształtowanie gustów, wycisnął piętno na twórczości innych (przede wszystkim Jana Ścisły i Jana Bogumiła Plerscha), kopiowany bywał jeszcze głęboko w w. XIX. Pracował przede wszystkim dla króla. Ozdobił gabinet monarchy na zamku (pokój «do pisania»), ukończony w r. 1766, malując ściany i plafony «gałązkami chińskich kwiatów», które stanowiły ramy dla portretów czterech dam spośród najbliższych Stanisława Augusta oraz dla wielkiego wizerunku Katarzyny II. Równocześnie pracował w zamku Ujazdowskim, dekorując salę zwaną «Gabinetem Pilmanowskim». Ta sala, sześcioboczne pomieszczenie w baszcie, miała dekorację roślinną rozpiętą na ogrodowej siatce, oplatającą ściany i sklepienie. W ściany wprawione były dwa «landszafty malowania Pilmana». Spośród wielu obrazków i rysunków wykonanych dla króla, cztery wielkie kompozycje «chińskie» (sceny rodzajowe i grupy ptaków) zdobiły potem zamek w Wiśniowcu i paryskie zbiory Mniszchów, ofiarowane przez nich do Petit Palais w Paryżu. Dalej P. wykonał w r. 1765 dla zamku siedem supraport (sceny pasterskie i rybackie). Poza obrazami projektował elementy wyłącznie dekoracyjne, łodzie paradne, wiatrak, a także wykonał wg układu Stanisława Augusta projekty rysunkowe obrazów historycznych (o wymowie moralnej), przewidzianych do malowania przez innych. Wśród nich znalazły się i dwie sceny alegoryczne o temacie polskim: Minerwa wieńcząca popiersie Jana III oraz Apollo wieńczący polskiego poetę. Realia polskie, tak jak i ulubione przez P-a chińskie, wynikały z zainteresowań egzotyką, typowych dla wyobraźni rokokowej.
Po opuszczeniu Polski P. przebywał przez pewien czas w Awinionie, stale był w rozjazdach. W r. 1778 otrzymał tytuł malarza dworu Marii Antoniny. Wystawiał w Londynie i w Paryżu; w r. 1780 przebywał w Lizbonie. Był parokrotnie zapraszany do Rosji, także na stanowisko dyrektora Akademii Malarstwa. W twórczości swej zależny od C.-J. Verneta, zbliżający się do H. Roberta, P. przejawiał rokokowe zainteresowanie egzotyką, w szczególności chińszczyzną, które zaszczepił innym. Swe pejzaże przepoił poetycznością i wrażliwością na nastroje. Był także «wynalazcą nowego sposobu wytwarzania jedwabiu naturalnego w guście indyjskim», a także «nowego sposobu rysunku barwnego lepiej przyswajalnego przez papier niż pastel i kredka», co znalazło zastosowanie przy zdobnictwie porcelany i tkanin. P. zmarł zrujnowany i opuszczony w swym rodzinnym Lyonie 26 IV 1808.
Był żonaty dwukrotnie: w r. 1768 z Marie Julien, następnie z rytowniczką – ornamencistką Anne Allen. Zawód P-a kontynuował syn Victor. P. miał jeszcze dwoje dzieci, które porzucił podczas swych podróży. Z pięciorga rodzeństwa P-a, siostra Agnes, dame de Fauques, prowadząca życie awanturnicze, była pisarką.
Obrazy i rysunki P-a zachowały się – poza wielką liczbą kolekcji zagranicznych – w Muzeum Narodowym w Warszawie i Krakowie (Zbiory Czartoryskich), Bibliotece Uniw. Warsz. (Gabinet Rycin), Bibliotece im. Ossolińskich we Wrocławiu, w Zbiorach Tow. Historyczno-Literackiego w Paryżu (po Kamilu Gronkowskim). We francuskich zbiorach Kalinowskiego i ks. Poniatowskich znajdują się po dwa olejne pejzaże P-a; w Musée des Tissus w Lyonie – album 36 rysunków pejzażowych, m. in. z Polski; u baronowej de Duisse w Paryżu seria małych pejzaży z kolekcji Mniszchów, zapewne ręki P-a. W r. 1928 urządzono wystawę dzieł P-a w Galerie Cailleux w Paryżu.
Bénézit, Dictionnaire; Rastawiecki, Słown. malarzów; Thieme–Becker, Lexikon der Künstler; Blank A., Katalog galerii obrazów… teraz w Królikarni pod Warszawą wystawionych, W. 1835 s. 99–100; Catalogue de tableaux…faisant partie de la succession du défunt Archevêque de Gnesne Cte de Krasicki, W. 1805 nr 12–14; Dessins des XVe – XIXe s. Collection de feu M. Théodore de Wyzewa, Paris 1919 nr 193; Grońska–Ochońska, Zbiory Pawlikowskich. Katalog; Kozakiewicz, Warszawskie wystawy sztuk pięknych; Malarstwo europejskie. Katalog zbiorów, W. 1967, Muz. Narod. w W.; Mańkowski T., Galeria Stanisława Augusta, Lw. 1932; Starzyński J., Walicki M., Katalog galerii malarstwa obcego, W. 1938, Muz. Narod.; Succession de Mme la csse André Mniszech, Paris 1910; Sztuka francuska w zbiorach polskich 1230–1830. Katalog wystawy, P. 1973 s. 36–7; Sztuka warsz. Katalog; Tomkiewicz W., Katalog obrazów wywiezionych z Polski… Malarstwo obce, W. 1949; – Batowski Z., Jean Pillement na dworze Stanisława Augusta, W. 1936 (archiwalia); Jezus O., O pintor Jean Pillement, Lisboa 1933; Lorentz S., Natolin, W. 1948; Łopaciński E., Spuścizna Jana Jerzego Plerscha, „Biul. Hist. Sztuki” 1949 nr 3/4 s. 401; Pillement G., Jean Pillement, Paris 1945; Pillement Jean. Fleurs, oiseaux, fantaisies, Paris 1924; Riotor L., L’oeuvre de Jean Pillement, Paris 1931; Tatarkiewicz W., O sztuce polskiej XVII i XVIII w., W. 1966; – Correspondance du roi Stanislas-Auguste Poniatowski et de Mme Geoffrin, Oprac. C. de Mouij Paris 1875; – Arch. PAN: Zespół Z. Batowskiego III–2 teka 1 q., 12 q, 20 q; Pozn. Tow. Przyj. Nauk rkp. 1202.
Andrzej Ryszkiewicz