Ruszczyc Jerzy h. Lis (zm. po 1677), rotmistrz i pułkownik jazdy kor. Wraz z bratem Romanem był związany z woj. wołyńskim Michałem Czartoryskim, od którego dzierżawili szereg majętności. Na Podolu byli posiadaczami Olszaniej (Olszanej).
R. rozpoczął służbę wojskową jako zwykły towarzysz lekkiego znaku zapewne w r. 1648, zaciągnąwszy się do wojska kor. po wybuchu powstania Bohdana Chmielnickiego. Już w r. 1652 był rotmistrzem własnej chorągwi wołoskiej (służba na 100 koni od 1 X t. r.). Być może chorągiew ta pełniła początkowo funkcje roty nadwornej Jana Kazimierza, skoro płacono R-owi ze skarbu królewskiego (31 VIII 1652); jesienią t. r. stacjonowała ona na Poddniestrzu pod komendą płka Jana Kondrackiego (Konradzkiego). W r. 1653 uczestniczył R. w kampanii żwanieckiej i pod dowództwem Kondrackiego brał udział w oblężeniu Suczawy, gdzie bronił się Tymoszko Chmielnicki. R. specjalizował się w służbie rozpoznawczej, wysyłany był często na podjazdy. W listopadzie, po śmierci T. Chmielnickiego, kiedy prowadzono układy pokojowe z Kozakami, R. podobno nieomal spowodował ich zerwanie atakując, wraz z chorągwią pisarza polnego kor. Jana Sapiehy, przy przeprawie przez Dniestr kondukt żałobny, odprowadzający zwłoki Chmielnickiego z Suczawy. W r. 1655 w czasie zimowej kampanii na Ukrainie uczestniczył w bitwie pod Ochmatowem (29 I); podjazd pod dowództwem R-a oblegał wówczas załogę kozacką w Ochmatowie. R. dowodził nadal chorągwią wołoską, w wielu regestrach wojska kor. określaną jako tatarska; okresowo w rachunkach skarbowo-wojskowych figuruje ona jako kozacka, zapewne więc R. przekształcił ją w pancerną, np. w III kwartale 1660 i w l. 1662–3. Od lipca 1659 R. współdziałał na Zadnieprzu z hetmanem kozackim Iwanem Wyhowskim. Na czele własnej chorągwi uczestniczył także w walkach pod Lubarem i Słobodyszczami jesienią r. n. W r. 1661 przystąpił R. do konfederacji wojska kor., jego rota pozostawała wówczas na konsystencjach na Ukrainie. Wiosną 1663 należała ona do tych chorągwi, które wystąpiły z konfederacji i podporządkowały się królowi.
Po redukcji wojska kor. w r. 1667 pozostał R. w służbie i brał udział w kampanii podhajeckiej Jana Sobieskiego latem i jesienią t. r. Cieszył się wówczas sławą zagończyka, mającego «duże stosunki w ordzie», we wrześniu został wysłany do obozu kałgi Krym Gereja w celu wybadania, czy Tatarzy byliby skłonni do rokowań. W wyniku tego poselstwa doszło w październiku do oficjalnych rokowań polsko-tatarskich zakończonych tymczasowym traktatem z Chanatem Krymskim. Zimą 1668 chorągiew R-a stacjonowała w ziemi halickiej, gdzie bezprawnie wybierała «stacje», przeciw czemu energicznie protestował sejmik halicki (19 IV 1668). R. walczył w kampanii ukraińskiej Sobieskiego w r. 1671, m. in. w bitwie bracławskiej (26 VIII); chwalił go wówczas Sobieski przed królem Michałem, iż «nie leniwym się też pokazał w tej okazji, bo sam ręką swoją trzech wziął Tatarów». Na początku września został R. wysłany przez Sobieskiego do Brahiłowa, aby osłonić maszerujące oddziały kor. na linii Bar–Mohylew–Kalnik. Wówczas zapewne udało się R-owi przechwycić posłańców hetmana kozackiego Piotra Doroszenki, którzy powracali z Krymu. W połowie września t. r. powierzono mu dowództwo grupy mającej obsadzić Raszków. Po zakończeniu kampanii na Ukrainie pilnował z rozkazu hetmana w Brahiłowie szlaków tatarskich od Bohu. W r. 1672 dostał się do niewoli tatarskiej, zapewne w przegranej przez partię regimentarza Karola S. Łużeckiego bitwie pod Czetwertynówką (18 VII). Po zwycięstwie Sobieskiego nad Tatarami Selim Gereja pod Kałuszą 14 X t. r. został R. wymieniony za murzę tatarskiego. W r. 1673 dowodził swoją chorągwią pancerną (100 koni). Jesienią t. r. pełnił służbę zwiadowczą na szlaku tatarskim w okolicach Śniatynia. Często urządzał wówczas wypady do Mołdawii, czyniąc tam poważne spustoszenia. W przededniu kampanii chocimskiej Sobieski, któremu zależało na poparciu Mołdawian, z niechęcią traktował te łupieżcze wyprawy R-a. Kazano mu oddać zagrabione trzody. Tylko długiej znajomości z hetmanem i dotychczasowym zasługom wojskowym zawdzięczał R., że nie pozbawiono go wówczas komendy. Brał udział w bitwie chocimskiej (11 XI 1673); wraz z Atanazym Miączyńskim na czele chorągwi lekkich ruszył w pościg za oddziałami Huseina paszy; wg przekazów mieli wówczas «wysiec» kilka tysięcy Tatarów. W kampanii mołdawskiej Mikołaja Sieniawskiego R., dowodząc pułkiem jazdy, ścigał siły Kapłana baszy, który wycofywał się z Cecory po opanowaniu Jass przez Polaków. Jesienią 1674 R., skierowany do ochrony pogranicza, stacjonował ze swoim pułkiem w Śniatyniu. Obserwował on ruchy wojsk tureckich i jednocześnie osłaniał Pokucie przed najazdami tatarskimi.
W r. 1675 dostał się R. do niewoli tureckiej. Pośredniczący w jego uwolnieniu logofăt (kanclerz) mołdawski Miron Costin pisał do Marka Matczyńskiego, iż Turcy żądają za wydanie R-a wysokiej ceny, a mianowicie zwolnienia z polskiej niewoli zasłużonego sługi sułtańskiego. Widocznie wraz z R-em do niewoli dostało się kilku towarzyszy z jego chorągwi, gdyż pozostali (ok. 40 koni) z początkiem 1676 r. dotarli do Lwowa, gdzie ostatecznie wypowiedzieli służbę. O dalszych losach R-a brak wiadomości. Pozostawił syna Damiana (zob.).
Henryk Sienkiewicz wspomina w „Panu Wołodyjowskim” R-a, «nad którym tylko Wołodyjowski jako zagończyk górował».
PSB (Andrzej Potocki); Uruski; – Doroszenko D., Hetman Petro Dorošenko, New York 1985 s. 363, 372; Hniłko A., Bitwa pod Słobodyszczem, „Przegl. Hist. Wojsk.” T. 1: 1929 s. 196; Jaworski M., Kampania ukrainna Jana Sobieskiego 1671 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XI cz. 1 s. 108, 109, 117; Kersten A., Stefan Czarniecki, W. 1963; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 III 35, 59, 396, 410; Majewski W., Podhajce – letnia i jesienna kampania 1667 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VI cz. 1 s. 54; [Rolle J. A.] Dr Antoni J., Opowiadania historyczne, w: Zdrada kamieniecka, Lw. 1891 s. 89 (jako Jan); Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., IV, V, VI cz. 1 s. 236–7, cz. 2 s. 418–19; Woliński J., Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672–1676, tamże XII cz. 2 s. 301–2, 307, XIII cz. 1 s. 223, XVI cz. 1 s. 289, XVI cz. 2 s. 242, 244, 247, 248, 257; tenże, Miscellanea. Przyczynki źródłowe do kampanii 1674 r., „Przegl. Hist. Wojsk.” T. 6: 1933 s. 98; tenże, Po Chocimie 1673/74, „Przegl. Hist.” T. 37: 1948 s. 297; – Akta grodz. i ziem., XXIV (halickie); Grabowski A., Ojczyste spominki, Kr. 1845 II 150, 155, 241, 330, 350; Kochowski W., Annalium … climacter tertius…, Kr. 1698 64–5, 288; Michałowski J., Księga Pamiętnicza, Kr. 1864; Pamjatniki izdannye Kommisieju dlja razbora drevnich aktov, III cz. 3 nr 11 s. 49, nr 77 s. 333–4; Pamiętniki do panowania Jana III Sobieskiego, Wyd. K. W. Wójcicki, Biblioteka starożytna pisarzy polskich, t. 2, W. 1854 s. 27; Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza, Wyd. K. W. Wójcicki, W. 1846 II; Werdum U., Tag-Register von dem Feldzug, Wyd. X. Liske, Arch. Kom. Hist., t. 1, Kr. 1878 s. 237; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II teka 11 nr 1447 ks. 20 k. 308, nr 598 (dział nieuporządkowany), ASK Dz. VI ks. 7 k. 271, ks. 8 k. 331, ks. 9 k. 59, 271, 335, 578, 689, ks. 10 k. 331, ks. 11 k. 539, ks. 17 k. 313, 315, ks. 21 k. 307, 337, 393, ASW Dz. 85 nr 100 k. 70–71, nr 102 k. 100–100v., 216, nr 112 k. 145–158 (rejestry chorągwi pancernej R-a w l. 1672–7), Dz. 85 nr 89 s. 1–8, 139, Zbiór Branickich z Suchej nr 124/147 k. 418; B. Czart.: rkp. 146 k. 229–233, rkp. 431 k. 225–227, rkp. 1729 k. 73, rkp. 2108 k. 178, rkp. 2245 k. 73–80, rkp. 2862 nr 185 k. 725, nr 214 k. 859 (korespondencja R-a z M. Czartoryskim); B. Ossol.: rkp. 11906/III k. 1–8, rkp. 12806/I k. 50–55; B. PAN w Kr.: rkp. 1052 k. 428–430, rkp. 1404 t. III, k. 422, 431.
Mirosław Nagielski