Stempowski Jerzy, pseud. i krypt.: Paweł Hostowiec, Paolo Hostowiec, Leon Furatyk, Atticus, B. Serafin, Cyryl Doroteusz Mordęga, D.B., est., G.S., GR., Gracjan, Izaak Beyrut, J.S., J.St., Jan w Oleju Dobruta, Jer. Kow., Jerzy Grahit, Jerzy Łysina, Jerzy S., js, Kaz. Bień., ki, M.L., Mikołaj Lew..., ML, Orosius, P.H., ph, S., S-fin, S.J., S-n, Scepticus, Serafin (1893–1969), eseista, epistolograf, krytyk literacki, publicysta, tłumacz.
Ur. 10 XII w Krakowie (umieszczone m.in. w metryce data 23 III 1894 i miejsce: Szebutyńce, są błędne), był synem Stanisława (zob.) i Marii ze Stempowskich.
Dzieciństwo spędził S. w niewielkim majątku rodzinnym Szebutyńce (pow. uszycki w gub. podolskiej); Podole uważał za swoją bliższą ojczyznę. Jesienią 1897 rodzina przeniosła się do Warszawy; częstymi gośćmi w domu S-ego byli uczeni, pisarze i publicyści, m.in.: Stefan Żeromski, Wacław Sieroszewski, Gustaw Daniłowski, Stanisław Posner, Ludwik Krzywicki. Jako dziecko leczył S. astmę w Ciechocinku i Bad Reichenhall (Bawaria); cierpiał też na chorobę Méunièra, objawiającą się m.in. okresowymi zaburzeniami równowagi. W r. 1901 rozpoczął naukę w kierowanej przez Jerzego Cwietkowskiego, pedagoga pochodzenia ukraińskiego, Szkole Zgromadzenia Kupców w Warszawie; rusyfikacja nie była tam tak agresywna jak w gimnazjach rządowych. Nawiązał w szkole wiele przyjaźni, m.in. z Rafałem Marcelim Blüthem, Aleksandrem Węgierką i Bernardem Singerem. Po zamknięciu przez władze w grudniu 1905 założonego przez ojca S-ego tygodnika „Ogniwo” rodzina przeniosła się do Winikowiec (Winnikowce, pow. lityński) na Podolu; S-emu i jego bratu Hubertowi towarzyszył prywatny nauczyciel. W ramach cotygodniowych spotkań domowników w tzw. akademii winikowieckiej miał S. serię odczytów z historii starożytnego Rzymu na podstawie lektury T. Mommsena. Ok. r. 1907 wrócił z matką i bratem Hubertem do Warszawy, gdzie rozpoczął naukę w prywatnym gimnazjum gen. Pawła Chrzanowskiego przy ul. Smolnej 30. Po roku nauki, w następstwie konfliktu z ks. Marcinem Szkopowskim, ojciec odebrał go ze szkoły. S. wrócił do Winikowiec i uczył się odtąd pod kierunkiem filologa klasycznego i tłumacza Ch. Baudelaire’a Jana Opęchowskiego. Korzystając z bogatej biblioteki winikowieckiej, czytał klasyków greckich i łacińskich, pisma ojców Kościoła, literaturę średniowieczną. Dla sprawdzenia postępów w nauce i oswojenia się z językiem rosyjskim ojciec umieścił go na pewien czas w gimnazjum w Odessie; latem 1909 przemierzył z nim S. trasę od Berdyczowa przez Mińsk i Kowno do Rygi. Jesienią 1910 wyjechał z matką i bratem Pawłem do Krakowa; jako niepełnoletni nie został dopuszczony do egzaminu dojrzałości w Gimnazjum im. Jana III Sobieskiego. Wrócił na Podole i wiosną 1911 zdał maturę jako ekstern w gimnazjum w Niemirowie. W październiku t.r. zaczął studiować historię na Wydz. Filozoficznym UJ, jednak w październiku 1912 zapisał się na uniw. w Monachium, by podjąć naukę w zakresie filologii klasycznej (w liście do rodziców z 16 X t.r. uznał to za «jedyny sposób uwolnienia się od dyletantyzmu») oraz studiować medycynę. W r. 1913 przeżył w Monachium jakąś «tragiczną przygodę, która omal nie złamała mu życia» (S. Stempowski, „Pamiętniki”); jej następstwem była kuracja w zakładzie dla nerwowo chorych dr. Montela «Mon Repos» pod Vevey, gdzie zastał go wybuch pierwszej wojny światowej.
Mając świadectwo niezdolności do służby wojskowej, S. od listopada 1914 do końca semestru letniego 1915 studiował na Wydz. Humanistycznym uniw. w Genewie. W listopadzie 1916 uczył się na uniw. w Zurychu, a w r. 1917 przeniósł się do Berna, gdzie studiował do końca semestru letniego 1919. Napisał tezę doktorską Antike und christliche Geschichtsphilosophie in Rom im I–V Jahrhundert (BUW, sygn. 1502,1), jednak nie przystąpił do egzaminu. Podróżował do Francji i Włoch. Od r. 1917 pracował jako sekretarz posła w poselstwie tureckim w Bernie (był wtedy katechumenem – członkiem gminy muzułmańskiej). W Szwajcarii zetknął się ze środowiskiem awangardy artystycznej, bywał w zuryskim «Cabaret Voltaire», poznał T. Tzarę i H. Balla. Zdobył rozległą wiedzę z zakresu historii, literatury, sztuk plastycznych, filozofii i religioznawstwa, był znawcą muzyki. Swobodnie mówił i pisał po francusku, niemiecku, ukraińsku i rosyjsku, opanował (oprócz greki i łaciny) angielski, włoski i hiszpański. W r. 1919 zatrudnił się w Poselstwie Polskim w Bernie, skąd w sierpniu t.r. otrzymał urlop i jako kurier dyplomatyczny MSZ RP przyjechał do Warszawy. Ojciec pisał wtedy o nim, że «nie widzi dla siebie żadnego pola do pracy w ojczyźnie» („Zesz. Hist.” 1972 z. 21). W r. 1920 zgłosił się S. na ochotnika do wojska, ale w bezpośrednich działaniach wojennych z Rosją sowiecką zapewne nie brał udziału. Od października t.r. pracował jako referent w Dep. Informacji MSZ, podróżował służbowo do Niemiec, Francji i Szwajcarii i na podstawie doniesień dyplomatycznych oraz informacji wywiadu redagował raporty o sytuacji na Bliskim Wschodzie. Pod koniec t.r., zakonspirowany jako zagraniczny dziennikarz Rajmund Niholm, został wysłany do Rygi w związku z rokowaniami pokojowymi z Rosją Sowiecką; nie zdołał zbliżyć się do delegacji sowieckiej, ponieważ szybko zdemaskowano go jako wysłannika MSZ. W poł. r. 1921 wziął urlop bezpłatny i w charakterze pracownika Polskiego Biura Prasowego wyjechał do Paryża. Obsługiwał jako dziennikarz również obrady Ligi Narodów w Genewie; tutaj poznał t.r. Szymona Askenazego. W r. 1923 odszedł z MSZ; o okresie tym pisał później (list do ojca z 20 V 1924), że były to lata «zmarnowane niepotrzebnie w biurach kierowanych przez idiotów i złodziei». Od jesieni 1923 do czerwca 1925 był korespondentem Polskiej Agencji Telegraficznej (PAT) w Berlinie. Debiutował za sprawą ojca, który z fragmentów listów S-ego skomponował szkic pt. Z notatek emigranta i zamieścił go w „Drodze” (1923 nr 8, pod pseud. Kaz. Bień.). Właściwym debiutem literackim był opublikowany pod pseud. Jer. Kow. esej Pielgrzym („Droga” 1923 nr 9, 1924 nr 1–2), utrzymany w ekspresjonistycznej poetyce dysonansu i kontrastu. Na tle wrażeń z Berlina i Amsterdamu pisał S. o funkcji pieniądza w świecie, alienacji i reifikacji stosunków międzyludzkich; już tutaj pojawiły się charakterystyczne dla jego eseistyki akcenty katastroficzne. Jako korespondent PAT podróżował S. po Europie; w Paryżu poznał filozofa L. Szestowa (Wspomnienie o Lwie Szestowie, „Wiad. Liter.” 1939 nr 3), który wywarł wpływ na jego twórczość, spotykał się też z Symonem Petlurą. W l. 1924–5, wraz z politykiem i malarzem Henrykiem Józewskim prowadził serię wydawniczą Biblioteka Pstrokońska; opublikowano w niej Pielgrzyma S-ego (W. 1924, pod pseud. B. Serafin), a w r. 1925 dwa tomiki szkiców i litografii Józewskiego. W l. 1924–6 ogłaszał artykuły literackie w piłsudczykowskim tygodniku „Głos Prawdy”, a w r. 1925 pod krypt. D.B. korespondencje z Berlina w warszawskim dzienniku żydowskim „Nasz Przegląd”.
Do kraju wrócił S. na stałe na kilka dni przed zamachem majowym 1926 r. W okresie rządów Kazimierza Bartla zatrudnił się t.r. w Biurze Prezydium Rady Ministrów; początkowo pracował w Biurze Prasowym, następnie w referacie kierowanym przez Józewskiego jako ekspert ds. mniejszości narodowych. Wraz z Walerym Sławkiem, Stefanem Starzyńskim, Januszem Jędrzejewiczem i Wincentym Jastrzębskim należał do tzw. małej rady ministrów. W okresie rządu Józefa Piłsudskiego został 30 X szefem gabinetu prezesa Rady Ministrów; zapewne utrzymał to stanowisko również w powołanym 28 VI 1928 kolejnym rządzie Bartla. Wg późniejszej opinii Jerzego Giedroycia był «piłsudczykiem w wydaniu bartlowskim […], zwolennikiem Piłsudskiego demokratycznego» („Autobiografia na cztery ręce”). Dzięki pośrednictwu ojca znajdował się od jakiegoś czasu w kręgu masonerii i w r. 1928 wstąpił do loży «Kopernik» (Wielka Loża Narodowa Polski); jednak sceptyczny wobec rytuału i wysokich stopni wtajemniczenia (L. Chajn), na posiedzeniach loży bywał rzadko. W l. 1928–32 utrzymywał bliskie kontakty z Askenazym. Wiosną 1929, po odejściu Bartla z rządu, złożył dymisję i wyjechał do brata, Huberta, zapewne do Zarzecza pod Włodzimierzem Wołyńskim. Napisał wtedy esej pt. Pan Jowialski i jego spadkobiercy. Rzecz o perspektywach śmiechu szlacheckiego (W. 1931); chociaż twierdził, że był to utajony pamflet przeciw Piłsudskiemu, sens utworu był znacznie szerszy. Zainspirowany filozofią egzystencjalną i wczesną eseistyką Szestowa zinterpretował S. bohatera Aleksandra Fredry jako mędrca i błazna, którego śmiech demaskuje świat jako «chaos pozbawiony rozumnego wytłumaczenia».
Od r. 1929 do wybuchu drugiej wojny światowej pracował S. w Państw. Banku Rolnym. Zajmując się problemami emigracji zarobkowej chłopów, ogłaszał na ten temat artykuły w czasopismach „Rolnictwo” i „Polacy za Granicą”. Współpracował od t.r. z „Wiadomościami Literackimi”, publikując eseje i recenzje, m.in. manifest krytycznoliteracki Czytelnik o krytyce (1929 nr 17), a także artykuły i recenzje: Słonimski koło „złotego środka”. Na marginesie „Lekarza bezdomnego” (1931 nr 1), Fizjologia krytyki (1931 nr 8), „Ulisses” Joyce’a jako próba psychoanalizy stosowanej (1932 nr 6), Biografia i literatura (1932 nr 11), Sceptycyzm w twórczości Wacława Berenta (1933 nr 37), Adversus Grammaticos (1934 nr 21). Pod pseud.: M.L., Mikołaj Lew…, ML współpracował też w l. 1929–30 z „Tygodniem”. W „Przeglądzie Współczesnym” ogłosił dwa ważne eseje: Polacy w powieściach Dostojewskiego (1931 t. 37), będący publikacją odczytu wygłoszonego 15 III 1931 w Krakowie w Polskim Tow. dla Badań Europy Wschodniej i Bliskiego Wschodu, oraz Chimera jako zwierzę pociągowe. Próba interpretacji ekonomicznej futuryzmu i surrealizmu (1933 t. 45, odb. Kr. 1933), traktujący o związkach awangardowych kierunków literackich ze światem wielkiego kapitału (pochlebna recenzja Karola Irzykowskiego: „Robotnik” 1933 nr 376). Współpracował także z „Robotnikiem” (pod pseud.: Atticus, M.L., Mikołaj Lew…), gdzie ogłosił pamflet na inteligencję Polski niepodległej Mała apokalipsa dla inteligencji warszawskiej (1931 nr 2, 3), z dziennikiem „Głos Stolicy”, gdzie w okresie 17 XI – 24 XII 1932 opublikował pod krypt. est. siedemnaście felietonów w rubryce „Bez tytułu” oraz w związanej z PPS i masonerią „Epoce”, gdzie pod pseud.: J.S., Jerzy S., Orosius wydrukował Powieść bez estetyzmu (L. F. Céline „Voyage au bout de la nuit”) (1933 nr 8).
Uważając się za Europejczyka wschodniego, był S., podobnie jak ojciec, ukrainofilem i opowiadał się po stronie Ukraińców w ich konflikcie z władzami polskimi. W końcu l. dwudziestych poznał w Warszawie Jewhena Małaniuka; był ojcem chrzestnym jego syna, a po śmierci pisarza opublikował Wspomnienie o przyjacielu („Kultura” 1968 nr 4). Interesując się kulturą Hucułów, corocznie spędzał w l. trzydziestych kilka miesięcy na Wołyniu i Pokuciu oraz przyjaźnił się ze studentem etnografii i miłośnikiem Huculszczyzny Iwanem Seńkiwem. W r. 1934, za pośrednictwem ojca i Marii Dąbrowskiej, zbliżył się do środowiska emigracji rosyjskiej w Warszawie, skupionego wokół Dymitra Fiłosofowa; razem z ojcem i Dąbrowską, Marią i Józefem Czapskimi, Blüthem, Bolesławem Micińskim i Leonem Gomulickim uczestniczył w spotkaniach dyskusyjnych w domu Fiłosofowa, określanych nazwą Domik w Kołomnie; wygłosił na tym forum referat o wolności w powieściach A. Malraux. W r. 1935 w kolumnie literackiej „Kuriera Wileńskiego” opublikował sześć felietonów pt. Literatura w okresie wielkiej przebudowy (nr 68, 75, 82, 89, 96, 103); nazywał ironicznie «wielką przebudową» ideologie polityczne narzucające literaturze zadania, których spełnienie groziłoby jej samolikwidacją. W eseju Nowe marzenia samotnego wędrowca („Marchołt” 1935 nr 3) «systemowi moralności wojennej», w którym najwyższym dobrem staje się «możliwość swobodnego wykonywania przemocy», przeciwstawił tradycyjny ład społeczny wolnych huculskich pasterzy i rolników. Dla „Skamandra” napisał szkic André Malraux (1935 nr 57), analizując w powieściach tego pisarza kult czynu i jego przezwyciężanie. Wygłaszał liczne odczyty, m.in. w Białymstoku, Krakowie, Krzemieńcu i Lwowie, a w grudniu 1935 na Uniw. Warsz. o grupie «Przedmieście» i twórczości pisarzy-komunistów.
W r. 1935, na zaproszenie Leona Schillera, podjął S. na Wydz. Reżyserskim Państw. Inst. Sztuki Teatralnej (PIST) w Warszawie prowadzenie konwersatoriów: „Postaci literackie w powieści i dramacie”, „Tło filozoficzne wielkich epok teatru” oraz „Analizy tekstów powieściowych i dramatycznych”. Dzięki oryginalności poglądów i niepospolitej erudycji zdobył wśród słuchaczy duży autorytet; pod jego wpływem pozostawali m.in. Jan Kott i Zygmunt Kałużyński. Najwybitniejszym uczniem S-ego był Miciński, eseista i filozof. W r. 1937 w obronie zwolnionych z PIST wykładowców Aleksandra Hertza i Mieczysława Wallisa (prawdziwą przyczyną zwolnienia było ich żydowskie pochodzenie) redagował S. listy protestacyjne i memoriały; Tymon Terlecki uświadomił wtedy sobie, «że pod urzekającym igraniem Stempowskiego tai się grunt twardych przekonań». W tym okresie opublikował S. w miesięczniku „Skarbona Wiejska” pięć felietonów o tematyce ekonomicznej pt. Listy Jana w Oleju Dobruty (1936 z. 6, 1937 z. 10, 12, 1938 z. 3, 5). Następnie ogłosił eseje: Graniczne punkty sztuki u naturalistów („Głos Plastyków” 1938 nr z czerwca), o metafizycznych fascynacjach pisarzy naturalizmu, oraz Pełnomocnictwa recenzenta („Pióro” 1938 nr 1, W. 1938), postulujący model krytyki informacyjno-użytkowej. W l. 1937–8 publikował na tematy teatralne w „Scenie Polskiej” i „Teatrze” (m.in. Zagadnienie stylu w teatrze, 1938 nr 6), a w l. 1938–9, m.in. jako Orosius, w wileńskiej „Comoedii”, w tym w r. 1939: Teatr jako przedmiot masowej konsumpcji (nr 2), Losy artystów w teatrze współczesnym (nr 3), Granice zasięgu teatru współczesnego. Pamiętnik teatralny trzeciej klasy (nr 4), Repertuar klasyczny jako czynnik społeczny (nr 6). O upadku demokracji liberalnej i ofensywie faszyzmu pisał w eseju Europa 1938–1939 („Ateneum” 1939 nr 3). T.r. opublikował szkic w języku niemieckim Die polnische Intelligenz gestern und heute („Slavische Rundschau” z.1/2, nadb. Praga 1939). Różnorodna tematycznie twórczość S-ego spotkała się w tym czasie z niechętną oceną Kazimierza Wyki: «erudycyjne ornamenty Jerzego Stempowskiego na wszystkie i żadne tematy zieją nudą wewnętrzną» („Laboratorium nowego stylu”, „Gaz. Pol.” nr 190). W Warszawie mieszkał S. przy ul. Flory 1, razem z przyjaciółmi, Mieczysławem Rettingerem i jego żoną Ludwiką, z którą łączyła go silna i długotrwała więź uczuciowa; przez kilkanaście lat leczył chorobę nowotworową Rettingerowej (wiedzę medyczną S-ego wysoko cenili stykający się z nim lekarze).
Wybuch drugiej wojny światowej zastał S-ego na Pokuciu, w domu Stanisława Vincenza w Słobodzie Rungurskiej pod Kołomyją, gdzie towarzyszył chorej Rettingerowej. Dn. 18 IX 1939 wraz z Vincenzem i jego synem Stanisławem przeszedł granicę polsko-węgierską. W październiku t.r. odprowadził do granicy powracającego Vincenza. W drodze powrotnej powalił go atak paraliżu i stracił przytomność; ocalili go przemytnicy, którzy po pewnym czasie oddali go do szpitala w Aknaszlatina. Zapalenie płuc, na które zapadł, a następnie wiadomość o aresztowaniu Vincenza przez NKWD i poszukiwanie jego samego przez warszawskie Gestapo skłoniły go do porzucenia myśli o powrocie do okupowanego kraju. Po wyjściu ze szpitala i zakończeniu rekonwalescencji przebywał w styczniu 1940 w Karpatach w Tiszaborkut, a następnie przez Ingvár dotarł 27 II t.r. do Budapesztu, gdzie współorganizował pomoc dla polskich uchodźców. Dn. 12 IV zaproszony przez pisarza Hansa Zbindena wyjechał przez Belgrad, Zagrzeb, Lublanę, Triest i Mediolan do Berna. Wobec wojennej klęski Francji pozostał w Szwajcarii i zamieszkał w Muri pod Bernem. Pod koniec t.r. zaczął prowadzić w języku francuskim dziennik Notes pour une ombre, dedykowany pamięci zmarłej jesienią 1939 Rettingerowej (Montricher [Szwajcaria]–W. 2004, wyd. pol. pt. Zapiski dla zjawy, tamże). W r. 1941 pod pseud. Paweł Hostowiec napisał esej W dolinie Dniestru do antologii Mieczysława Grydzewskiego „Kraj lat dziecinnych” (Londyn 1942). W lutym 1941 wykładał przez dwa tygodnie literaturę współczesną w obozie dla internowanych w Winterthur (w kantonie Zurych). T.r. wyjechał na południe Francji w celu nawiązania kontaktów z Polakami działającymi w tamtejszym ruchu oporu; przy okazji odwiedził w Bouquéron chorego przyjaciela, Micińskiego. Współpracował od t.r. z poselstwem RP w Bernie, opracowując wiadomości docierające z Polski i przekazując je w postaci raportów do ministra Stanisława Kota w Londynie. Brał udział w akcji wysyłania paczek żywnościowych do kraju i organizował przerzut ludzi, w tym kurierów rządu RP, przez granicę szwajcarską do Francji, a niekiedy sam przemycał pocztę, korzystając m.in. z pomocy zaprzyjaźnionych członków sekty sabatystów, trudniących się od wieków przemytem. Pozostawał w kontakcie z przebywającymi w Szwajcarii emigrantami z państw bałtyckich i Europy Wschodniej; w osobnych biuletynach przekazywał wiadomości dotyczące Ukrainy oraz życia Ukraińców w Generalnym Gubernatorstwie. Kierował berneńską placówką Akcji Kontynentalnej, konspiracyjnej organizacji cywilnej, koordynowanej przez polski wywiad wojskowy; wg raportu emisariusza z Londynu, kpt. Jana Kraczkiewicza, «nie zaliczał się do najbardziej wydajnych współpracowników Akcji Kontynentalnej» z uwagi na swoje oderwanie od świata i filozoficzne podejście do pilnych spraw. Od r. 1942 współpracował z londyńską „Nową Polską”.
Po zakończeniu wojny pozostał S. w Muri. W l. 1945–6 jako Privatdozent prowadził na uniw. w Neuchâtel zajęcia z historii kultury Polski i Europy Wschodniej dla internowanych żołnierzy polskich. Napisał wówczas dwa studia: o mniejszości ukraińskiej i o sztuce współczesnej do pracy zbiorowej „Pologne 1919–1939” (Neuchâtel 1946–7). Od r. 1946 publikował w londyńskich „Wiadomościach”, m.in. oparty na kanwie wojennych wspomnień karpackich Księgozbiór przemytników (1948 nr 20). Po odbyciu wędrówki w listopadzie i grudniu 1946 po zachodniej Austrii i południowych Niemczech wydał t.r. pod pseud. Paweł Hostowiec Dziennik podróży do Austrii i Niemiec, w kierowanym przez Jerzego Giedroycia Inst. Literackim w Rzymie (przekład francuski pt. Damnés de la terrre de l’Autriche et l’Allemagne, „Res Publica” 1946–7 nr 14–16, przekład włoski pt. Il Calvario continua […] Diario di un viaggio in Austria e Germania, Roma 1947). Na przełomie l. 1947–8 odwiedził S. Włochy. Od r. 1947 był stałym współpracownikiem redagowanego przez Giedroycia w Rzymie (od r. 1948 w Paryżu) miesięcznika „Kultura”; jednym z pierwszych publikowanych tam tekstów był dziennik niedawnej podróży do Włoch Corona Turrita (1948 nr 5, 6). W r. 1949 ogłosił w „Kulturze” dwa diariusze z wyprawy do Niemiec w l. 1948–9: Nowy dziennik podróży do Niemiec (nr 2), traktujący o sytuacji politycznej tego kraju, oraz Niemcy zimą 1948–1949 (nr 3, 4–5), przedstawiający tamtejszą sytuację literacko-wydawniczą. Opublikował w r. 1949 przedmowę do powieści A. Koestlera „Ciemność w południe” (Paryż), a w „Kulturze” esej Dom Strawińskiego w Uściługu (nr 8, przekład niemiecki pt. Auf Igor Strawinskys Spuren in Wolhynien w szwajcarskim mies. „Du” 1950 z. 12). Na przełomie l. czterdziestych i pięćdziesiątych pracował nad pisanym po francusku esejem o genezie kulturowego krajobrazu okolic Berna pt. La Terre Bernoise (Genève 1954, przekład polski pt. Ziemia berneńska, W. 1990, nagroda dyrekcji oświaty kantonu berneńskiego w r. 1954). W r. 1950 ogłaszał w „Kulturze” (pod pseud. Paweł Hostowiec) artykuły polityczne i recenzje, a także Esej dla Kasandry (nr 6), o umiejętności przewidywania nadchodzących wypadków, wspominający m.in. katastroficzne przepowiednie Askenazego. T.r. otrzymał nagrodę ufundowaną przez Polskie Oddziały Wartownicze przy Armii Amerykańskiej w Europie. W r. 1951 powstały wspomnieniowe eseje warszawskie: Dzieci Warszawy w początkach XX stulecia oraz Wronia i Sienna („Kultura” nr 4, 5). Był S. doradcą Giedroycia w sprawach ukraińskich, pośredniczył w kontaktach z ukraińskimi pisarzami: J. Kłenem, L. Mosendzem i Małaniukiem. Sporadycznie publikował w prasie szwajcarskiej, niemieckiej i francuskiej. Ponieważ honoraria nie wystarczały mu na życie, musiał podejmować dodatkowe prace: w r. 1948 zarabiał m.in. chałupniczym wyrobem szczotek szlifierskich.
W r. 1951 otrzymał S. prawo stałego pobytu w Szwajcarii. Odtąd do r. 1954 pracował jako tłumacz w poselstwie argentyńskim w Bernie: «zajęcie beznadziejnie nudne […], które nie ma żadnego usprawiedliwienia prócz konieczności zarobku» (list do Czapskiego z 3 VI 1953). W r. 1951 odwiedził ponownie Niemcy (RFN). Kiedy pod koniec t.r. „Kultura” (nr 12) opublikowała „Oświadczenie w sprawie nowej emigracji”, biorące w obronę Czesława Miłosza, S. przyłączył się do tej inicjatywy („Kultura” 1952 nr 1). Na początku r. 1952 przeniósł się z Muri do Berna, gdzie zamieszkał przy Nydeggasse 17. Od r. 1954 większość jego utworów w „Kulturze” ukazywała się pod stałym tytułem „Notatnik niespiesznego przechodnia”; do najważniejszych z nich należał esej Dziesięć lat literatury kierowanej (nr 9), w którym na przykładzie sytuacji literatury w PRL rozważał m.in. kwestię autonomii literatury. W eseju Odprężenie ogarnia emigrację (1955 nr 10) zastanawiał się nad trwałością odwilżowych zmian w relacjach między krajem a emigracją. T.r. opublikował Dziennik podróży do Westfalii (nr 1–2, po podróży z r. 1954). W Dzienniku podróży po moim pokoju w okresie odprężenia („Kultura” 1956 nr 1) analizował m.in. sytuację prawną emigranta. W ankiecie „Kultury” (1956 nr 12) pt. „Literatura a kraj” opowiedział się za odrzuceniem uchwały o niepublikowaniu w kraju, podjętej przez Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie na zjeździe w Londynie 20–21 X 1956. W atmosferze odwilży w r. 1957 wyraził zgodę na opublikowanie swych przedwojennych szkiców w opracowaniu Kałużyńskiego w wydawnictwie «Czytelnik»; ze względu na znaczne ingerencje cenzury do ich wydania nie doszło. T.r. ogłosił esej Czytając Tukidydesa (nr 3), w którym snuł analogię między zniszczoną przez wojnę Grecją a zdeprawowaną i zależną od wielkich mocarstw Europą. W r. 1958 ponownie wyprawił się do Włoch i t.r. opublikował szkic o rodzinnym mieście Owidiusza Sulmona (nr 1–2), fragment planowanej książki poświęconej temu poecie. Wracając do tematu misji literatury współczesnej, ogłosił traktujący o kondycji XX-wiecznej prozy, m.in. o „Wieży” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, esej Po powodzi (1959 nr 1–2), określając ironicznie sztukę współczesną jako «omfaloskopiczną», zapatrzoną we własny pępek. Z inicjatywy Giedroycia przetłumaczył z rosyjskiego maszynopisu powieść „Doktor Żiwago” (Paryż 1959) B. Pasternaka. Polskiej nostalgii za kresami wschodnimi poświęcił esej Etapy pewnego odwrotu (1960 nr 6). Od poł. l. pięćdziesiątych źródłem dochodów S-ego były wyjednywane przez Giedroycia niewielkie stypendia, a z czasem przekazywane przez samego Giedroycia regularne zasiłki.
W r. 1961 ukazały się w Inst. Literackim w Paryżu Eseje dla Kassandry (przekłady: francuski pt. Essais pour Cassandre, Paris 1991, węgierski pt. Essek Kassandrának, Budapest 1999). W eseju i dzienniku podróży osiągnął S. mistrzostwo; styl jego prozy określała klasyczna elegancja, powściągliwość emocjonalna, autoironia i paradoks, operowanie aluzją i niedomówieniem, a z drugiej strony – imponująca, niekiedy rozrzutna erudycja i pasja poznawcza. S. wprowadził do polszczyzny określenie «nieśpieszny przechodzień» (nawiązujące do francuskiego: flâneur), które określa podmiot literacki jego eseistyki. Oznacza ono bacznego obserwatora życia, który przechadza się pozornie bez celu i planu, swobodnie gospodarując czasem. Ważny jest ruch i pasja poznawcza oraz niechęć do wikłania się w spory ideologiczne i polityczne, a także niezależność materialna. Charakteryzowano S-ego jako «pisarza wyjątkowo zżytego ze światem klasyki» (W. Weintraub), humanistę wiernego śródziemnomorskim ideałom, który «nie znał kompromisów na jednym punkcie – wolności, niezależności i niepodległości» (Herling-Grudziński). «Poufnym tonem, mądrym wdziękiem i powabną mądrością zbliża się on do twórcy i wynalazcy terminu – Montaigne’a» (Terlecki). Do nielicznych adwersarzy S-ego należeli: Jan Lechoń («prostodusznie pretensjonalny i nudny», „Dziennik”, zapis z 24 I 1952) oraz Witold Gombrowicz («te zapiski wydają mi się słabowite i pretensjonalne [...] ten „myśliciel” zawsze mnie trochę denerwował», list do Giedroycia z 7 VI 1954). W poł. r. 1961 w rozgłośni polskiej Radia Wolna Europa (RWE) omawiał S. krajowe nowości wydawnicze, zwłaszcza debiuty literackie (Ireneusza Iredyńskiego, Marka Nowakowskiego, Stanisława Grochowiaka, Ernesta Brylla, Henryka Grynberga). Działalność recenzencką w RWE kontynuował w l. 1962–3 i w r. 1965; od 7 IV 1963 recenzje te były publikowane w miesięczniku „Na antenie”. W r. 1961 opatrzył przedmową „Pisma ostatnie” Andrzeja Stawara, a w r. 1962 wybór artykułów Bernarda Singera „Od Witosa do Sławka”. W r. 1963 opublikował w „Kulturze” (pod pseud. Leon Furatyk) kolejne przekłady z języka rosyjskiego: „Zdarzenie na stacji Kreczetowka” A. Sołżenicyna (nr 7/8, wyd. bezdebitowe: L. 1981, W. 1985) oraz „Na obu brzegach oceanu” W. Niekrasowa (nr 12). W r. 1964 pojawił się w „Kulturze” jego Esej berdyczowski (nr 6), zawierający reminiscencje z wyprawy z r. 1909. W l. sześćdziesiątych S. wiele podróżował: w r. 1962 był w RFN (we Frankfurcie n. Menem), Austrii i Holandii, w r. 1963 ponownie w RFN (w Bonn) i Włoszech, w r. 1965 w Jugosławii. S. często odwiedzał dom „Kultury” w Maisons-Laffitte; szczególna zażylość łączyla go z Czapskim. Dzięki pośrednictwu S-ego nawiązali z Giedroyciem kontakt m.in. Dąbrowska i Kott. Otrzymał w tym czasie nagrody „Kultury” (1961), im. Anny Godlewskiej (1963), Fundacji im. Alfreda Jurzykowskiego (1964) oraz ponownie redakcji „Kultury” (1967). W październiku 1967 przeprowadził się do berneńskiego domu D. i H. Tzautów przy Kalcheggweg 15. Zmarł 4 X 1969 w Bernie; urnę z prochami złożono na cmentarzu Bremgarten, a 4 X 1994 przeniesiono do grobu rodzinnego na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
S. nie zabiegał o publikację książkową swych utworów. W konsekwencji większość jego książek ukazała się pośmiertnie: eseje i dzienniki podróży pt. Od Berdyczowa do Rzymu (Paryż 1971, Inst. Liter.), Listy z ziemi berneńskiej (do Krystyny Marek, z l. 1944–60, Londyn 1974, z przedmową W. Weintrauba, oprac. L. Ciołkoszowa), Eseje (oprac. W. Karpiński, Kr. 1984), dwutomowe Szkice literackie (t. 1 – Chimera jako zwierzę pociągowe, 1929–1941, t. 2 – Klimat życia i klimat literatury, 1948–1968, oprac. J. Timoszewicz, W. 1988, wyd. 2 rozszerzone, W. 2001), W dolinie Dniestru i inne eseje ukraińskie. Listy o Ukrainie (oprac. A. S. Kowalczyk, W. 1993), Felietony dla radia Wolna Europa (oprac. J. Timoszewicz, W. 1995), Pamiętnik teatralny trzeciej klasy i inne szkice (oprac. tenże, Kr. 1999), Od Berdyczowa do Lafitów (dzienniki podróży, oprac. A. S. Kowalczyk, Wołowiec 2001). Wybór esejów S-ego ukazał się w przekładzie na język niemiecki pt. Bibliothek der Schmuggler (Hamburg 1998). W obszernej korespondencji z Giedroyciem (wyd. częściowo: Giedroyc J., Stempowski J., Listy 1946–1969, Arch. „Kultury”, oprac. A. S. Kowalczyk, W. 1998 cz. 1–2), należącej do najważniejszych zespołów epistolarnych literatury polskiej XX w., dyskutował S. tematy polityczne, literackie i historyczne. Pozostałymi adresatami korespondencji S-ego byli m.in.: Miciński (Listy, oprac. A. Micińska, J. Klejnocki, A. S. Kowalczyk, W. 1995), rodzice, Czapscy, Kott, Miłosz, Wiktor Weintraub, Józef Wittlin (Listy, wybór B. Toruńczyk, W. 2000) oraz Kałużyński, Anna Kowalska, Sławomir Mrożek, Wiktor Woroszylski, Jerzy Timoszewicz, Andrzej Dobosz, Zofia Małynicz. Epistolografię S-ego cechuje bogactwo tematyczne, klimat przyjacielskiej konwersacji, humor i wirtuozeria stylistyczna. Znaczna część tej korespondencji przechowywana jest w Muz. Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie (Oddz. Muz. Dąbrowskiej), BUW oraz w Burgerbibliothek w Bernie.
S. nie był żonaty; ze związku z Marią z Sosnowskich Suchecką miał urodzone w Lozannie bliźniaczki: Danutę Iwonę z Sucheckich Rosińską (1919–1982), żonę oficera zamordowanego w Katyniu, oraz Hannę (Susanne) z Sucheckich Ussarowską, żonę Michała. Córki wychowywały się u matki S-ego. Aresztowane na początku r. 1942, były więzione na Pawiaku, a następnie do r. 1945 w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück. Po wojnie obie zamieszkały w Olsztynie.
Kazimierz Wierzyński zadedykował S-emu „Wiersz określający światowe znaczenie lisa” („Korzec maku”, Londyn 1951). S. był pierwowzorem postaci Józefa Tomyskiego w „Przygodach człowieka myślącego” Dąbrowskiej (W. 1970) oraz Cudzoziemca w poemacie „Przygoda w Babilonie” Woroszylskiego (W. 1969).
Portrety rys. przez Czapskiego z r. 1961, reprod. w: Pan Jerzy. Śladami niespiesznego przechodnia..., W. 2005, oraz z r. 1969, reprod. w: „Kultura” 1969 nr 11, Giedroyc J., Stempowski J., Listy 1946–1969, W. 1998 cz. 1, Stempowski J., Zapiski dla zjawy, W. 2004 (okładka); Portrety rys. przez D. Tzaut z r. 1965 i 1967, reprod. w: Stempowski J., W dolinie Dniestru. Listy o Ukrainie, W. 1993, Pan Jerzy. Śladami niespiesznego przechodnia..., W. 2005; Fot. w: Stempowski J., Listy z ziemi berneńskiej, Londyn 1974, tenże, Zapiski dla zjawy, W. 2004, Kowalczyk A. S., Nieśpieszny przechodzień i paradoksy. Rzecz o Jerzym Stempowskim, Wr. 1997, Pan Jerzy. Śladami niespiesznego przechodnia..., W. 2005; – Czachowska, Literatura pol. Bibliogr.; Hass, Wolnomularze; Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, Red. K. Dybciak, Z. Kudelski, L. 2000 I; Literatura pol. Enc., II; Nowy Korbut (Słown. Pisarzy); Słown. pisarzy na obczyźnie; Twarze emigracji, Tor. 1999 (R. Moczkodan); Współcz. pol. pisarze, III, VIII (szczegółowa bibliogr.); Zieliński J., Leksykon polskiej literatury emigracyjnej, L. 1990; – Bernat A., Chaos i dyscyplina. Introdukcja w dzieło Pawła Hostowca, „Więź” 1984 nr 10; Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920–1938, W. 1984; Czapski J., O Pawle Hostowcu. Dwie prowokacje, w: tenże, Czytając. Kr. 1990; Danilewicz-Zielińska M., Szkice o literaturze emigracyjnej, Wr. 1999; Drewnowski T., Orientacja polska. Poprzez granice i przesądy, w: Księga kaliska. W stulecie urodzin Marii Dąbrowskiej, Kalisz 1996; Fik M., Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944–1981, Londyn 1989; Herling-Grudziński G., Wyjścia z milczenia, W. 1993; Jeleński K. A., Paweł Hostowiec, czyli o wysiłku wyobraźni, w: tenże, Zbiegi okoliczności, Paryż 1982; Karpiński W., Czytając Stempowskiego, w: tenże, Książki zbójeckie, 1988; Kott J., List Kassandry z ziemi berneńskiej, w: tenże, Pisma wybrane, W. 1989; Kowalczyk A. S., Jerzy Stempowski – Iwan Senkiv. Dzieje przyjaźni, „Arch. Emigracji” 2002/3 z. 5/6; tenże, Kryzys świadomości europejskiej w eseistyce polskiej lat 1945–1977 (Vincenz – Stempowski – Miłosz), W. 1990; tenże, Los archiwum Jerzego Stempowskiego, „Kultura” 1997 nr 3; tenże, Nieśpieszny przechodzień i paradoksy. Rzecz o Jerzym Stempowskim, Wr. 1997; Miłosz C., Proza, „Kultura” 1961 nr 11; Olejniczak J., Arkadia i małe ojczyzny: Vincenz – Stempowski – Wittlin – Miłosz, Kr. 1992; Pan Jerzy. Śladami niespiesznego przechodnia. Wspomnienia i szkice o Jerzym Stempowskim, Oprac. J. Timoszewicz, W. 2005; Stempowski S., Ukraina (1915–1920), „Zesz. Hist.” 1972 z. 21; Timoszewicz J., Fiłosofow – Czapski – Stempowski, „Kultura” 1998 nr 4; tenże, „«Pamiętnik Teatralny» jest w czasach Piasta i Rzepichy…”. Teatr w listach Jerzego Stempowskiego, w: O teatrze i dramacie. Wr. 1989; Tomkowski J., Jerzy Stempowski, W. 1991; Wyka M., Esej jako autobiografia. O Jerzym Stempowskim, w: Pisarz na obczyźnie, Wr. 1985; – [Rec. Chimery jako zwierzęcia pociągowego]: „Robotnik” 1933 nr 376 (K. Irzykowski), „Tyg. Powsz.” 1984 nr 33; [Rec. Notatnika niespiesznego przechodnia]: „Kultura” 1959 nr 7–8 (J. Czapski), 1961 nr 5 (M. Chmielowiec ); [Rec. Pamiętnika teatralnego trzeciej klasy]: „Kultura” 2000 nr 5 (A. S. Kowalczyk); [Rec. Pana Jowialskiego i jego spadkobierców]: „Przegl. Współcz.” T. 37: 1931 nr 110 (M. Rettinger), „Kur. Liter.-Nauk.” 1931 nr 16 (T. Sinko), „Wiad. Liter.” 1931 nr 15 (J. Wasowski); – Dąbrowska M., Dzienniki 1914–1945, W. 1998–2000 I–III; taż, Dzienniki powojenne 1945–1965, W. 1996 I–IV; Giedroyc J., Autobiografia na cztery ręce, W. 1994; Gombrowicz W., Giedroyc J., Listy, W. 1993; Lechoń J., Dziennik, Londyn 1970 II; Micińska-Kenarowa H., O Jerzym Stempowskim, w: taż, Długi wdzięczności, Oprac. J. Timoszewicz, W. 2003; Nowak-Jeziorański J., Giedroyc J., Listy 1952–1998, Oprac. D. Platt, Wr. 2001; Słonimski A., Alfabet wspomnień, W. 1975; Stempowski S., Pamiętniki 1870–1914, Wr. 1953; Terlecki T., „Pan Jerzy”, w: tenże, Spotkania ze swoimi, Wr. 1999; Wat A., Korespondencja, W. 2005 I–II; Zaworska H., Siła przyjaźni, w: taż, Szczerość aż do bólu, W. 1998; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1969 nr 248 (W. Wohnout), „Kultura” 1969 nr 11 (Czapski), nr 12 (Herling-Grudziński, Terlecki), „Orzeł Biały” 1969 nr 64 (K. F. Vincenz), „Tydzień Pol.” 1969 nr 43 (H. Zbinden), „Wiadomości” 1969 nr 46 (W. A. Zbyszewski), 1970 nr 12–13 (poświęcony S-emu, m.in. wspomnienia J. Kościałkowskiej, K. Marek); – BUW: sygn. 1501, 1503–1513, 1515–1518, 1522–1527, 1568–1570, 1573; Burgerbibliothek w Bernie: Stempowski Nachlaß; IBL PAN: Pracownia Dok. XX w. (ankieta S-ego z 8 X 1962); IPiM Sikorskiego: sygn. A. 9. VI. 20/1, A 9. VI. 20/2; Muz. Liter. w W.: Oddz. Muz. Dąbrowskiej, sygn. 1635; – Mater. w posiadaniu autora biogramu (liczne fot. S-ego).
Andrzej Stanisław Kowalczyk