Bierzyński Józef, h. Jastrzębiec (?), konfederat barski, pochodził z rodziny osiadłej poczęści w Kijowszczyźnie, poczęści od jednego pokolenia w sieradzkiem. O jego młodości i wychowaniu nic nie wiadomo; był to według Kitowicza »szlachcic mały… dziedzic wioski jednej od kilku chłopów, ale urody wspaniałej i pięknej twarzy, przymiotów politycznych, wabiących do siebie«, inteligentny, ale nie wykształcony. Nie nosił jeszcze żadnego tytułu, kiedy 7 IX 1764 r. kładł podpis z województwem sieradzkiem na elekcji Poniatowskiego, ani później, gdy podpisywał konfederację sieradzką na pognębienie »ducha praedominii« Czartoryskich (25 V 1767). Kiedy ruch barski, stłumiony na Podolu, przerzucił się w Krakowskie, B., wyprzedzając poważniejsze rodziny Zarembów, Sucheckich, Rychłowskich, Biernackich, powołał Sieradzan pod broń 21 VII, lecz już w tydzień potem dał się rozproszyć Drewiczowi pod Starą Wsią w Piotrkowskiem. Ledwo wznowił partyzantkę od strony Kępna, znów go pogromił ten sam uśmierzyciel pod Remiszówką (ok. 1 X). Działalność B-go byłaby już w tej chwili skończona, gdyby go nie ściągnęli z Bardjowa do Byczyny wodzowie obozu politycznego: kasztelan A. Brzostowski, biskup A. Krasiński i zwłaszcza podskarbi Teodor Wessel. Oni to, doczekawszy się wojny rosyjsko-tureckiej i uzyskawszy obietnicę zasiłków od Francji, wprowadzili B-go w Cieszynie do ścisłej konspiracji, która miała uwolnić Polskę zarazem od Rosjan i od Stanisława Augusta – choćby w drodze królobójstwa. B. zaprzysięgał dalszych detronizatorów, tworzył za pieniądze Wessla wojsko, a zwerbowawszy kilkuset ludzi, spróbował opanować na Spiszu Lubowlę jako ośrodek bogatego starostwa, będącego w posiadaniu Kazimierza Poniatowskiego (ok. 1 IV 1769). Załoga z pomocą Rosjan odparła zamach, a Poniatowski poprosił wówczas Austrjaków o zajęcie starostwa. – Marszałek sieradzki, choć nie uznany we własnem województwie, gdzie ziemianie 15 I utworzyli nowy związek pod Ant. Gałeckim, zabrał się teraz do »robienia« innych marszałków z grona spiskowców cieszyńskich. W jego obozie pod Muszynką zostali kreowani 17 i 18 IV marszałkowie: krakowski J. Czerny, oświęcimski T. Wilkoński, sanocki Ign. Potocki, sandomierski R. Tarnowski. Ci razem z Dzierżanowskim, marsz. gostyńskim, i Morzkowskim, wieluńskim, połączyli się w »ogniwo«, którego regimentarzem mianowali B-go. Musiał już wtedy B. przy wielkim sprycie okazywać nielada ambicję, skoro koledzy opisali jego władzę szczegółowym regulaminem. Najbliższy czas poświęcił B. wyciskaniu poborów i likwidowaniu oddziałów konkurencyjnych. Przemocą zgniótł obóz Marcina Lubomirskiego pod Grabiem, miał jakieś starcie pod Strzegocicami z K. Pułaskim. Do boju z Rosjanami się nie kwapił, ale kiedy bracia Pułascy ruszyli na Ruś, musiał im dotrzymać kroku. 1 VI B. razem z Pułaskimi oraz Ign. Potockim atakowali królewski Lwów, ale odstąpili na wiadomość o zbliżającym się Drewiczu 8 VI. B., znów pobity pod Krystynopolem, poszedł w Lubelskie, zagarnął pod Zamościem skonfederowane chorągwie Adama Szaniawskiego i ku zgorszeniu kolegów ogłosił się 15 VI pod Tczowem marszałkiem związkowym (co widocznie godziło w powagę regimentarza barskiego Joachima Potockiego). Wciąż jeszcze zamierzał B. zgodnie z taktyką kierownictwa czekać, aż Turcy pobiją Rosję, i wówczas dopiero maszerować na Warszawę. Ale Pułascy poszli śmiało na Litwę, więc w obawie, aby ci wodzowie, niesłusznie podejrzani o słabość do Stanisława Augusta, nie opanowali tam sytuacji, B. udał się też przez Białą pod Grodno. Dostał milicję radziwiłłowską (której odmówiono Pułaskim) i stoczył pod Białymstokiem 17 VII uporczywą bitwę z pułk. Golicynem. Pole odzierżył Rosjanin, bądźcobądź jednak B. przyczynił się do zawiązania na Litwie paru miejscowych konfederacyj. Nie osiągnąwszy porozumienia ani z Pułaskimi ani z kierownikami Litwinów, wycofał się pod Zamość, o którego oddanie ordynat Jan Jakób Zamojski pertraktował właśnie z Pułaskimi. B. zerwał układy, a nie chcąc więcej nadstawiać karku, udał chorego; ogłoszono nawet, że umarł. Pilno mu teraz było pod Kraków, skąd ustąpiła załoga rosyjska i gdzie myślano ufundować Generalność. Ale Dzierżanowski i towarzysze nie wpuścili do miasta »marszałka związkowego«; stanął więc w Czernichowie i tam odprawił »koło wojskowe«, aby umocnić swą komendę i lepiej służyć pryncypałowi Wesslowi. Nie usłuchał wezwania do głównego obozu, pod znak Szaniawskiego, nie był w strasznej bitwie pod Dobrą (23 I 1770), a ocaliwszy przez to swój zaciąg, począł coraz dumniej traktować Generalność. Ta ostatnia, licząc się z jego popularnością w wojsku, uznała jego tytuł sieradzki i powierzała mu honorowe funkcje np. wzięcie przysięgi od K. Pułaskiego.

Tymczasem Wessel, który przy utworzeniu Generalności nie zdołał jej narzucić swych antykrólewskich pomysłów, umyślił wywrócić Radę i użyć do tego B-go. Gwałt miał nastąpić podczas bytności A. Krasińskiego w Dreźnie, lecz tu wmieszał się czynnik postronny. W połowie lutego przywieziono do obozu B-go schwytanych szefów dysydenckich, Jana i Michała Grabowskich. Konfederat malkontent dowiedział się od nich, że Barzanie psują tylko pożyteczne dzieło króla i że carowa broni tolerancji bez żadnej ujmy dla wiary, – a wiedząc doskonale, ile prywaty kryje się w pobudkach Wessla, postanowił oddać swe służby Warszawie i podkopać już nie Generalność, ale całe powstanie narodowe. 18 III B., Dzierżanowski i M. Walewski rozesłali buntownicze listy do różnych komend, zapowiadając w nich obalenie Generalności. Było to w pięć dni po wydaniu przez Radę dekretu na B-go, gdzie go jako odstępcę i łupieżcę »jak zarażony członek« odcinano od społeczności, odsądzano od dowództwa i obywatelstwa, skazywano na konfiskatę i śmierć. B. rzucił się na pobliskie oddziały, ale doznał oporu, a w nocy na 9 IV Dzierżanowski i Walewski pod Bielskiem obezwładnili go podstępem i zmusili do zeznań. Odstawiony do Czarnego Dunajca, miał się przyznać do rzeczy zbrodniczych, jakoby sam naprowadzał Moskwę na Pułaskiego i w jej interesie naglił o bezkrólewie; odsłonił też rzeczywistych siewców intrygi (Wessla i Ign. Twardowskiego). Czekała go sroga kara, ale tej nie można było wykonać na cesarskiem terytorjum, tymczasem 20 IV oficer Dzierżanowskiego Grotowski za niechybną konniwencją szefa uwolnił niebezpiecznego aresztanta. Odstępca połączył się ze swą komendą i zaprowadził ją do obozu Drewicza. Myślał o rekonfederacji po stronie Rosji i króla, do którego zresztą daremnie przez brata księdza starał się zbliżyć, ale niedługo trwały te wielkie plany. W końcu maja Drewicz rozbroił w Krakowie kilkuset żołnierzy B-go i sprzedał co lepszych Prusakom, oficerów zaś puścił wolno.

B. ukrył się wówczas z żoną na Śląsku pruskim i żył z uzbieranych na wojnie kapitałów (mówiono, że kupił majątek za 16.000 dukatów) 24 I 1771 ogłosił ogromny manifest przeciw wrogom osobistym z dokładnym opisem postępków ich i swoich. W marcu zbiegł do obozu Suworowa w Lublinie i pod jego konwojem udał się do Warszawy, aby tam złożyć w ambasadzie rosyjskiej cenne doniesienia o początkach Baru i o udziale w nim różnych znakomitości. Po zamachu Strawińskiego na króla w listopadzie jeszcze raz wystąpił z rewelacjami, obciążającemi Krasińskiego, Wessla i innych. Po upadku Wawelu (24 IV 1772) poczuł się bezpiecznym i wziął w administrację od rosyjskiego komendanta pułk. Stackelberga upatrzone oddawna majątki biskupie: Lipowiec, Sławków i Wawrzeńczyce jako należność za »sprzedany« w r. 1770 sprzęt wojenny. Po roku, kiedy te dobra miały wrócić do rąk Kaj. Sołtyka, B. podał gen. Bibikowowi obliczenie sum (ok. 200.000 zł.), jakie chciał wyegzekwować z sekwestrowanych dóbr konfederackich. Czy cel swój osiągnął, niewiadomo; pewnem jest, że w r. 1774 działał jako instygator sądu gener. konfederacji Ponińskiego. We wrześniu 1812, 90-letni B. przystąpił do Konfederacji Generalnej Król. Pol. z pow. lelowskim.

Konopczyński Wł., Konfederacja Barska I, W. 1936; tenże, Kaz. Pułaski, Kr. 1931; tenże, Krwawe dni nad górną Wartą, Rocznik Oddz. Pol. Tow. Hist., Łódź 1930 i odb.; Kaczkowski St., Wiadomości do Konf. Barskiej, P. 1840; Pułaski K., Szkice i poszukiw. hist. IV, Lw. 1909; Schmitt H., Panów. Stan. Augusta III, 412 i n. i Źródła; Dziennik Konfederacji Generalnej Król. Pol. nr 28 s. 245–5; Kitowicz, Pamiętniki, Lw. 1882, I 142; Krótkie opisanie… J. A. Puttkamera w Arch. Kom. Hist. XIV i Materjaly do dziejów wojny konf. Arch. K. H. Wojsk. I, Kr. 1931, wyd. Konopczyński; Boniecki; Uruski; Pamiętniki St. Lubomirskiego, wyd. tenże. Broszura L. Przeszłowicza (pseud.) »Bierzyński« stanowi naiwną próbę apologji rodzinnej; bliższy prawdy Zygm. Kaczkowski w swych powieściach o Nieczujach. Lauda sieradzkie (Teki Pawińskiego) w zbiorach Kom. Hist. P. A. U.; doniesienia rosyjskie w arch. Mosk. Spr. Zagr., francuskie w Paryżu, saskie w Dreźnie, duńskie w Kopenhadze. Papiery Wessla w Os. 343, 3039, 4585; papiery banku St. Aug., B. A. U. 1145 i Mniszch., tamże 3167; autogr. B. Nar. 253; Arch. ziem. Krak., Rel. Crac. 205, 208.         

Władysław Konopczyński