Bystry Józef, »na Bystrach« († 1783), kasztelan brzeski-litewski, rodem z ziemi ciechanowskiej, dorabiał się pierwotnie jako palestrant a chwilowo jako instygator »skrzynkowy« w trybunale piotrkowskim; w r. 1747 był już regentem skarbowym litewskim. Z pełnomocnika A. St. Grabowskiego, biskupa warmińskiego, stał się wiernym klientem Czartoryskich, którzy go osłonili przed karą za znieważenie pewnego deputata. Zamieszkawszy w Terespolu, prowadząc interesy prywatne podskarbiego J. Flemminga zdobywał wpływy i dobra ziemskie (m in. Antopol), przy czym z powodu rozbitych konkurów o rękę Tekli Matuszewiczówny popadł w ostre zatargi z jej rodziną. Kłótnia B-go z Matuszewiczami stała się jednym z głównych momentów walki Radziwiłłów i Czartoryskich. Nie dopuszczony przez wrogów do poselstwa w r. 1754, musiał B. czekać na mandat aż do końca czasów saskich. Sprytny i wyrachowany, wyrobił sobie starostwa: hutowskie (1760), ostryńskie i linowskie, po czym jął się pisać »na Bystrach«. Posłował na konwokację, gdzie bronił reformy sejmowej w duchu nauk Konarskiego, potem na sejm elekcyjny z ziemi zakroczymskiej a na sejm Czaplica 1766 z Brześciańskiego już jako łowczy nadworny litewski (od listopada 1765); został wtedy wybrany do pierwszego kolegium zreformowanej asesorii przy M. Czartoryskim. Zresztą o jego udziale w pracach ustawodawczych familii nie wiele wiadomo, więcej o różnych funkcjach komisarskich w sporach między osobami prywatnymi. Przetrwawszy ciężkie chwile konfederacji radomskiej, powołany do tzw. komisji radziwiłłowskiej, miał w niej trudną pozycję jako obrońca interesów kredytorów ks. Panie Kochanku wobec większości od tegoż księcia zależnej. Od konfederacji barskiej jak i od radomskiej przezornie stronił, to też po śmierci M. Matuszewicza nagrodzony kasztelanią brzeską (1774), a w styczniu 1779 orderem św. Stanisława. Z ramienia sejmu delegacyjnego przewodniczył lub uczestniczył w drobnych komisjach »dla przyspieszenia sprawiedliwości«. Wrócił do asesorii w r. 1775. Na sejmie Mokronowskiego obrany z senatu komisarzem skarbowym i emfiteutycznym (1776), a na okres 1778–80 wszedł do Rady Nieustającej; potem jeszcze dwukrotnie obierany 1780 i 1782 do Komisji Skarbowej Lit. (urzędującej w Grodnie). Znał się na skarbowości, redagował ustawę o podatku od tytoniu, to też widząc, że »podskarbi nadworny (Tyzenhauz) szaleje, po polach biega i żyć długo nie może«, przymawiał się o posadę po nim. Sam zresztą umarł przed podskarbim, ok. 1 VIII 1783, srodze zgryziony tym, że syn Romuald jako poseł »przez młodość i płochość« dał się użyć magnatom na sejmie 1782 do opozycyjnych przeciw królowi wystąpień. Po śmierci pierwszej żony, Ludwiki ze Zborowskich Szujskiej, kobiety pięknej i bogatej, którą mu wyswatali Czartoryscy, poślubił inną wdowę, Marię z O’Byrn’ów Tymanową; ta Niemka jako ulubienica Flemminga należała do najwpływowszych kobiet nie tylko w Brześciańskiem, ale i w stolicy. Usłużna, rządna, zręczna, zżyła się ze środowiskiem polskim, a otrzymawszy od podskarbiego w spadku miasto Kossów podlaski, nadała mu ordynację, podobną do tych, jakie nieco później ogłaszała w swych dobrach Anna Jabłonowska.

Bartoszewicz J., Pan Bystry, w Szkicach z czasów saskich, Dzieła VII, Kr. 1880; dr Antoni J. (Rolle), Wpływowa kobieta, Szkice i opow., Kr. W. 1887, V; Matuszewicz, Pamiętniki. Listy B-go i Marii B. do Stan. Augusta w B. Czart. 655, 657, 722, 818, 845; listy do Radziwiłłów w Arch. Ord. Nieśw.

Władysław Konopczyński