Olizar (Olizar Wołczkiewicz) Józef Kalasanty h. Chorągwie Kmitów (ok. 1748 – ok. 1814), szambelan królewski, poseł na Sejm Czteroletni, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, konspiracyjny działacz niepodległościowy. Był potomkiem Jana Aleksandra (zob.), synem Onufrego, stolnika kijowskiego (ok. 1722 – 3 IV 1753), i Marianny Róży z Korzeniewskich (zm. 22 III 1782), stolnikówny zwinogrodzkiej, bratem Filipa Nereusza (zob.) i Genowefy, żony Franciszka Druckiego Lubeckiego (zob.), bratankiem Konstantego (zob.). O. kształcił się, z młodszym bratem Filipem Nereuszem, w Warszawskim Kolegium Pijarów (1767). O jego udziale w konfederacjach radomskiej i barskiej brak informacji, choć podobno miał sprzyjać barzanom. W r. 1774 Franciszek Ledóchowski za konsensem królewskim scedował mu starostwo włodzimierskie, lecz O. z konsensu nie skorzystał. Dn. 22 VII 1778 został szambelanem królewskim i t. r. otrzymał Order Św. Stanisława. Podobnie jak cały dom Olizarów, opowiedział się za stronnictwem dworskim.
Przy podziale spuścizny rodzicielskiej między czworo rodzeństwa (1783) otrzymał O. jedynie część Korosteszowa. Po bezpotomnej śmierci brata stryjecznego Franciszka Kajetana (1789) dostał Rafałówkę na Wołyniu, w której odtąd stale mieszkał. Dobry gospodarz, dbał o rozwój swych dóbr. Wspólnie z bratem Filipem Nereuszem uzyskał w r. 1777 przywilej Stanisława Augusta, potwierdzający Korosteszowowi 6 jarmarków i nadający mu dwa dalsze, a w r. 1779 (23 VIII) otrzymał dla Korosteszowa miejskie prawo magdeburskie. Osadzona tu ludność żydowska (najliczniejsza na Ukrainie po Berdyczowie i Cudnowie) przyczyniła się do rozwoju rzemiosła i handlu tego regionu. O. wystawił tu na miejscu drewnianego – kościół murowany.
O., wg opinii synowca, Gustawa Olizara, był to człowiek «okazale żyjący», «zapalony patriota», «poczciwy» i «dobrego serca, lecz bardzo popędliwy». Dn. 19 XI 1790 został w Łucku na sejmiku wołyńskim wybrany na posła z pow. włodzimierskiego na drugą kadencję sejmu. Dn. 16 XII podpisał akt konfederacji generalnej obojga narodów. Dn. 3 III 1791 powołany został do deputacji dla księstw Kurlandii i Semigalii. Wielokrotnie przemawiał na plenum sejmowym (4, 11 II, 29 III, 11 VI 1791); mowy te wydał w Warszawie w r. 1792 pt. Głosy miewane na sesjach. Tyczyły one m. in. spraw mieszczańskich, dopuszczania do funkcji publicznych opłacających podatki, polemizował z Julianem Ursynem Niemcewiczem. O. należał do grupy posłów wołyńskich przeciwnych Konstytucji 3 maja. W maju 1791 udał się do Łucka i Włodzimierza, aby tam wnieść przeciw niej manifest do grodu, i prowadził na Wołyniu propagandę antykonstytucyjną. W początkach 1792 r. zbliżył się do obozu konstytucyjnego, skłoniony przez Kołłątaja i zachęcany przez Stanisława Augusta, który 3 IV nadał mu Order Orła Białego. Jego stosunek do konfederacji targowickiej nie jest znany, zapewne brał udział w przygotowaniach powstańczych na Wołyniu na przełomie 1793/4 r. Dn. 15 VI 1794 został powołany przez Radę Najwyższą Narodową do ustanowionej Komisji Porządkowej dla woj. wołyńskiego. Wymieniony na pierwszym miejscu wśród nominatów, był zapewne przewidziany na przewodniczącego Komisji, która jednak nie zdołała rozwinąć działalności. Po trzecim rozbiorze dostał się pod zabór rosyjski. W czerwcu 1795 nawiązał z O-em kontakt Joachim Denisko, organizujący wojsko polskie na terenach tureckich. W lipcu 1797 O. był, wraz z Cyprianem Godebskim, współorganizatorem i członkiem tajnego stowarzyszenia spiskowego na Wołyniu, tzw. asocjacji, związanej z lwowską Centralizacją. Zadaniem jej było szukanie kontaktów z obywatelami Rusi i Litwy, werbowanie oficerów do Legionów i zbieranie funduszów. Po wykryciu organizacji O. został aresztowany (w październiku? 1797), ale ukazem carskim z 23 II 1798 uznano go za niewinnego i wypuszczono na wolność. Nieco później jednak skazany został zaocznie na zsyłkę na Sybir. Brat Filip Nereusz, wykorzystując znajomości z gubernatorem Wołynia B. Szeremietiewem i generał gubernatorem A. A. Bekleszowem, podstawił do zsyłki w jego miejsce ubogiego szlachcica Sokołowskiego, którego rodzinę O. szczodrze wynagrodził, a gdy ten wrócił z Syberii, nadał mu jeden z folwarków klucza rafałowskiego. W r. 1807 dom O-a stał się głównym ośrodkiem spiskowców organizujących konfederację na wypadek nadejścia wojsk francuskich.
O. wspomagał wydatnie szkołę pijarską w Dąbrowicy w pow. łuckim. W r. 1803 np. utrzymywał jeden z konwiktów, opłacał naukę 24 uczniów. Otaczał opieką pisarzy. Franciszek Ksawery Dmochowski dedykował O-owi tłumaczoną przez siebie „Iliadę” Homera. O. przyjaźnił się z Cyprianem Godebskim, który w jego domu mieszkał na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Nie O. jednak, jak za A. M. Skałkowskim (PSB, VIII 163) podaje J. Pachoński, pozbawił wioski C. Godebskiego, lecz brat stryjeczny O-a – Kajetan, stolnik w. kor. O. zmarł bezpotomnie ok. r. 1814, a Rafałówka dostała się jego bratankowi Narcyzowi (zob.).
Estreicher; Finkel, Bibliogr.; PSB, VIII 163 (Godebski Cyprian); Słown. Geogr., (Korosteszów, Ostrożec); Boniecki; Uruski, Łoza, Kawalerowie; – Baliński M., Lipiński T., Starożytna Polska, W. 1845 II 1398–9; Dihm J., Trzeci Maj., Kr. 1932; Hoffman J., Księga wizyt generalnych szkoły O.O. Pijarów w Dąbrowicy z l. 1782–1804, „Roczn. Wołyński” (Równe) T. 3: 1934; Kalinka W., Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, P. 1868 312; Korzon, Wewnętrzne dzieje, II; Kukiel M., Próby powstańcze po trzecim rozbiorze 1795–1797, W. 1912; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi 1772–1800, Wil. 1913 I; Nanke C., Szlachta wołyńska wobec konstytucji trzeciego maja, Lw. 1907 s. 28, 31, 34, 57, 89–91; Pachoński J., Legiony polskie, W. 1969 I; Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, Pet. 1898 III 199; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; tenże, Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1923; Smolka S., Polityka Lubeckiego przed powstaniem listopadowym, Kr. 1907 I; – Akty powstania Kościuszki, I; Magier, Estetyka Warszawy; Olizar G., Pamiętniki, Lw. 1892 s. 11–16; Vol. leg., IX 207, 211; – Olizar A., Kronika rodziny Olizarów Wołczkiewiczów, Oprac. A. Olizar, Mexico 1959 (mszp.), w Materiałach Red. PSB.
Wacław Szczygielski