Szembek Józef Karol (1780–1874), ziemianin, kapitan wojsk Księstwa Warszawskiego, poseł do Izby Reprezentantów Wolnego Miasta Krakowa, bibliofil.
Ur. 2 II w rodzinnym majątku Poręba Żegoty (pow. chrzanowski), był synem Aleksandra (ok. 1739 – 1806, zob.) i Urszuli z Wielopolskich (1745–1803), wnuczki Józefa Wandalina Mniszcha (zob.), córki Karola Wielopolskiego, koniuszego kor., i Elżbiety z Mniszchów, siostrzenicy Jerzego Augusta Wandalina Mniszcha (zob.). Braćmi S-a byli: Wincenty (ur. 1778), dziedzic dóbr Płaza i Obłaszki (pow. chrzanowski), radca pow. krzeszowickiego w r. 1812, ożeniony z wdową po szewcu w Alwerni, i Franciszek (1783–1855), ożeniony z Katarzyną z Borzęckich (zm. po 1850).
S. wraz z bratem Wincentym uczęszczał do szkół w Krakowie. W okresie Ks. Warsz. wstąpił do formowanego od lipca 1809 4. pp galicyjsko-francuskiego, gdzie 25 IX t.r. awansował do stopnia kapitana. Dn. 19 III 1810 Stanisław Wójcicki zadedykował mu odę „Dla uwielbienia pamiątki imienia JW. Mci Pana Józefa Szembeka…” (Kr.). Gdy w kwietniu t.r. rozwiązano 4. pp, S. przeniesiony został do 10. pp, w którym służył do 6 IX; niedługo potem przeszedł w stan spoczynku. W r. 1812 został radcą dep. krakowskiego i pełnił tę funkcję w l. 1813–14, w czasie okupacji Ks. Warsz. przez wojska rosyjskie. Po utworzeniu w r. 1815 Rzpltej Krakowskiej (Wolnego M. Krakowa), obejmującej m.in. pow. chrzanowski, został mianowany na wójta swej rodzinnej gminy. Był wtedy dziedzicem wsi Poręba Żegoty i Alwernia, stanowiących jeden z największych majątków na terenie Rzpltej Krakowskiej. W r. 1816 pełnił funkcję sędziego pojednawczego, a w r. 1818 sędziego pokoju okręgu krzeszowickiego. W l. 1816–30 był corocznie wybierany na posła do Izby Reprezentantów Wolnego M. Krakowa (z leżących w pow. chrzanowskim gmin wiejskich Poręba Żegoty i Kościelec). W r. 1817 wchodził w skład delegacji Izby Reprezentantów, składającej w Wiedniu życzenia urodzinowe cesarzowi Franciszkowi I. Należał do zwolenników prezesa Senatu Stanisława Wodzickiego, ale nie był aktywny w czasie posiedzeń. W r. 1822 sprzedał władzom Krakowa kilkaset drzew (200 topól wysokich i 290 kasztanowców) w celu zadrzewienia plantacji tworzonych w miejscu zburzonych murów miejskich. Z grupą posłów protestował w r. 1827 przeciw wyborowi na prezesa Senatu Józefa Nikorowicza, który wygrał z Wodzickim jednym głosem (rezydenci reprezentujący państwa zaborcze unieważnili wybory). Z ramienia Senatu uczestniczył w r. 1830 w zbieraniu datków na ratowanie Zamku na Wawelu. Później wielokrotnie kwestował z żoną na cele dobroczynne, szczególnie na rzecz Tow. Dobroczynności.
Wybrany w r. 1833 po raz kolejny do Izby Reprezentantów, S. otrzymał z rąk prezesa Senatu Kaspra Wielogłowskiego nominację na asesora. T.r. był autorem uchwalonego jednogłośnie przez Izbę Reprezentantów adresu do Komisji Organizacyjnej, wyrażającego wdzięczność trzem zaborcom za nadanie Wolnemu M. Krakowowi nowej konstytucji (w istocie ograniczającej swobody gwarantowane w konstytucji z r. 1815). Sprzeciwił się natomiast ograniczeniu autonomii UJ i w r. 1833 podpisał wraz z czternastoma obywatelami opracowany przez Pawła Popiela, Antoniego Zygmunta Helcla i Konstantego Świdzińskiego „Memoriał do trzech dworów w obronie Uniwersytetu Jagiellońskiego”. W marcu 1836 żołnierze rosyjscy pod pretekstem oczyszczenia Krakowa z emigrantów, uczestników powstania listopadowego, przeprowadzili rewizję w pałacu S-a w Porębie Żegoty i aresztowali przebywającego tam jego szwagra, kpt. WP Józefa Patelskiego (zob.), zaocznie skazanego na karę śmierci; S. skutecznie interweniował w sprawie jego uwolnienia z aresztu w Chrzanowie. W l. czterdziestych utrzymywał bliskie stosunki ze spiskowcem i zesłańcem, ojcem synowej, Piotrem Moszyńskim (zob.), który w r. 1846, w czasie powstania krakowskiego, był członkiem Rządu Narodowego (RN). S., obok Kazimierza Kuczkowskiego, należał wtedy do Komitetu zbierania ofiar na potrzeby Ojczyzny, a prezesował mu z ramienia RN Moszyński. W czasie rabacji galicyjskiej 1846 r. chłopi napadli i obrabowali dwór w Porębie Żegoty oraz zniszczyli tamtejszy browar.
S. nie był dobrym gospodarzem i zadłużył Porębę Żegoty do tego stopnia, że «grosza nikt pożyczyć mu nie chciał» (K. Girtler). Ponadto zabudowania gospodarcze w jego majątku były wielokrotnie podpalane. Finansowo wspierał S-a syn Józef Maciej, który dzięki zawartemu w r. 1842 małżeństwu z Józefą, córką Moszyńskiego, stał się zamożnym właścicielem ziemskim. W pałacu w Porębie Żegoty zgromadził S. bibliotekę, na którą składały się m.in. druki z okresu od XVI do XVIII w., autografy biskupów, literatura innowiercza, w tym publikacje ariańskie z Akad. Rakowskiej, oraz akta i dokumenty rodzinne; po r. 1858 wzbogacił ją o liczący ok. 2 tys. tomów księgozbiór Józefa Muczkowskiego. Częściowo zbiory biblioteki uległy zniszczeniu w pożarze w r. 1868, a następnie podczas drugiej wojny światowej (obecnie ocalała kolekcja znajduje się w B. Śląskiej w Katowicach). Na rzecz budowanej przy ul. Sławkowskiej siedziby Tow. Naukowego Krakowskiego w r. 1858 ofiarował 1500 złr. S. zmarł 19 V 1874 w Porębie Żegoty, został pochowany 22 V w grobowcu rodzinnym (niezachowany) na cmentarzu w Alwerni.
W zawartym w r. 1817 małżeństwie, z pochodzącą z Włosienicy pod Oświęcimiem Katarzyną z Patelskich (1797 lub 1800 – 1891), córką ekonoma Pawła i Konstancji z Czyżowskich, siostrą Józefa Patelskiego, miał S. siedmioro dzieci, synów: Józefa Macieja (1818–1889), ożenionego z Józefą (1820–1897), córką Piotra Moszyńskiego, Adama (1820–1865), ożenionego w r. 1857 z Zofią (1824–1864), córką gen. Józefa Szymanowskiego i Matyldy z Poniatowskich, Apolinarego (ur. 1820), Władysława (1822–1886) i Romana (1829–1908), oficera wojsk austriackich, oraz córki: Józefę, od r. 1844 żonę Apolinarego Cieńskiego (zm. ok. 1857), właściciela Polanki Wielkiej (pow. oświęcimski), i Elżbietę (Elizę) Stanisławę (1827–1918), żonę Mikołaja Henryka Czarnomskiego z Czarnomina na Podolu. Wnukami S-a (synami Józefa Macieja) byli Zygmunt (1844–1907), dziedzic Alwerni (pow. chrzanowski), żonaty od r. 1876 z Klementyną (1855–1929), córką Włodzimierza Dzieduszyckiego (zob.), Stefan (ur. 1848), radny m. Lwowa (1889–92), wiceprezes galicyjskiego Tow. Łowieckiego (1887–97), żonaty od r. 1883 z Różą Marią (ur. 1861), córką Bolesława Starzyńskiego (zob.), i Jerzy Józef Elizeusz (zob.).
Fot. w B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 6433 k. 11, rkp. 6537 k. 1; – Borkowski, Almanach, s. 906–10; Borkowski, Genealogie, s. 583–5; Estreicher, XVIII cz. 3 s. 26; Kosiński A. A., Przewodnik heraldyczny, W. 1880–3 II–IV; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII–VIII 534–5; Niesiecki, VIII 618; Słown. Pracowników Książki Pol.; Spisok dvorian kievskoj guberni, Kiev 1906; Żychliński, I 302; Żychliński, Kronika rodzin, s. 438; – Brzózka J., Dzieje rodziny Florkiewiczów herbu Ozdoba z Młoszowej w XIX wieku, Kr. 2006 s. 44, 59, 62, 168, 231; Gembarzewski, Wojsko Pol. 1807–14, s. 84–6, 98; Kantor R., Krakowskie Planty jako obszar kulturowy, „Zesz. Nauk. UJ” 1989 nr 986, Prace Etnogr., z. 26 s. 39; Klein F., Planty krakowskie, Kr. 1914 s. 15; Stachowska K., Dzieje budowy Domu Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w latach 1857–1866, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 12: 1966; Szocki J., Księgozbiory domowe inteligencji i ziemian w Galicji (1795–1914), „Z Badań nad Pol. Księgozbiorami Hist. Studia i Mater.” T. 17: 1996 s. 63–4, 107–8; Wachholz S., Rzeczpospolita Krakowska. Okres od 1815 do 1830 r., W. 1957 s. 48–9, 59–60, 71; Wyczawski H. E., Alwernia. Dzieje klasztoru OO. Bernardynów, Kr. 1957 s. 62–3; – Darowska z Mieroszewskich H., Dwa lata wspomnień z życia krakowskiego 1835/36, w: Rzeczpospolita Krakowska 1815–1846, Oprac. J. Bieniarzówna, Wr. 1950 s. 191; Diariusz Sejmu wolnego niepodległego i ściśle neutralnego miasta Krakowa i jego okręgu roku 1833, Kr. 1833; Gawroński F. S., Latopismo mego żywota. Wybór z lat 1832–1845, Oprac. M. Buczak, B. Schnaydrowa, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 13: 1967; Girtler K., Opowiadania, Oprac. Z. Jabłoński, J. Staszel, Kr. 1971 I, II; Kapitan i dwie panny. Krakowskie pamiętniki z XIX wieku, Oprac. I. Homola, B. Łopuszański, Kr. 1980; Krakowskie miscellanea kulturalno-obyczajowe z listów Stanisława Wodzickiego (1818–1824), Oprac. R. Żurkowa, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 7/8: 1961/2; Nowak P., Korespondencja Józefa Muczkowskiego z Tytusem Działyńskim (1827–1858), „Pam. B. Kórn.” 1986 z. 21 s. 241; Pamiętniki krakowskiej rodziny Louisów (1831–1869), Oprac. J. Zathey, Kr. 1967; Patelski J., Wspomnienia wojskowe z lat 1823–1831, Oprac. B. G[embarzewski], Wil. 1921 s. 12–13, 180; Popiel P., Pamiętniki (1807–1892), Kr. 1927 s. 85–6; Wawel-Louis J., Kronika rewolucji krakowskiej w roku 1846, Kr. 1898 s. 102; tenże, Urywki z dziejów i życia mieszkańców Krakowa, Wyd. J. Bieniarzówna, W. Bieńkowski, „Bibl. Krak.” 1977 nr 117 s. 199; Wiosna Ludów. Teksty i materiały źródłowe, Red. N. Gąsiorowska, W. 1953; Wodzicki S., Pamiętniki, Kr. 1888 s. 67, 376; – „Gaz. Krak.” 1806 nr 28 s. 325 (nekrolog ojca S-a), 1820 nr 99, 1823 nr 97, 1824 nr 98, 1827 nr 5 (dod.), nr 98 (dod. nr 2), 1830 nr 31, 1841 nr 25; Kalendarz Czecha, 1892 s. 99 (dot. żony S-a), 1899 s. 137 (dot. synowej, Józefy z Moszyńskich Szembekowej), 1909 s. 92 (dot. syna, Romana); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1874: „Czas” nr 114, „Kraj” nr 114, „Kur. Pozn.” nr 116; – AP w Kr.: sygn. 29/679/25 k. 125, Wolne M. Kr., sygn. II–1 k. 192, 210, 219, sygn. II–2 k. 2, 26, 44, sygn. II–3 k. 52, sygn. II–37 k. 6, 9, sygn. II–38 k. 37, 55, sygn. II–39 k. 5, 19, 22, 25–6, 58, sygn. II–40 k. 57, 59, 71; B. Narod.: rkp. IV 9941 (dot. syna S-a, Adama).
Adam Świątek