Lutak Józef, pseud. Orzeł, Roch, Dyzma (1909–1944), nauczyciel, oficer Armii Krajowej (AK). Ur. 9 II w Słocinie koło Rzeszowa, był synem kolejarza Jana i Marii z Ruszałów. W dzieciństwie stracił matkę i ojca. Ukończył w r. 1932 Państwowe Seminarium Nauczycielskie im. S. Staszica w Rzeszowie, korzystając z pomocy starszego brata Franciszka. W l. 1932–3 odbył Szkołę Podchorążych Piechoty Rezerwy przy 17 p. w Rzeszowie i ukończył ją jako prymus. W r. 1934 mianowany został podporucznikiem rezerwy. W r. 1937 otrzymał posadę nauczycielską w Stykowie koło Głogowa Młp., a następnie pracował w okolicy Błażowej w pow. rzeszowskim, kolejno w Czerwonkach, na Woli Borkowskiej i od r. 1938 w Błażowej. Był organizatorem Przysposobienia Wojskowego przy Związku Strzeleckim w Błażowej i aktywistą Związku Nauczycielstwa Polskiego, reprezentując w nim tzw. «lewe skrzydło».
Zmobilizowany latem 1939, brał udział jako dowódca zwiadu pułku w walkach 17 p. piechoty. Jesienią 1939 r. wstąpił do Służby Zwycięstwu Polski, następnie do Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), gdzie przybrał pseud. Orzeł. L. był jednym z pierwszych organizatorów ruchu oporu w południowej części powiatu rzeszowskiego oraz komendantem placówki ZWZ-AK Błażowej. W r. 1940 był wraz z dr. Gabrielem Brzękiem, pseud. Dewajtis, współorganizatorem Państwowej Komisji Egzaminacyjnej «Kuźnica», pracującej głównie na rzecz powstających szkół podchorążych i podoficerskich. Zdolności organizacyjne bojowe L-a były wysoko oceniane przez komendanta Inspektoratu ZWZ-AK Rzeszów kpt. Łukasza Ciepielińskiego (pseud. Pług). Wskutek donosu konfidenta zwabiony podstępnie 10 II 1942 do Schulrata w Rzeszowie, został L. aresztowany przez gestapo. Zwolniono go jednak niebawem dzięki sprytnemu manewrowi, polegającemu na tym, iż L. przerzucił czyny na już wówczas nieżyjącego oficera AK o tym samym pseudonimie.
Zdekonspirowany na terenie Błażowej, po przeszkoleniu w dywersji przez «cichociemnych» (m. in. kpt. Władysława Micieka pseud. Mazepa) objął L. pod pseud. Roch funkcję dowódcy dywersji Inspektoratu AK Rzeszów. Odtąd figurował w rejestrach osób szczególnie niebezpiecznych dla Niemiec i pilnie przez gestapo poszukiwanych (Findungsbuch 1944 nr 8, 9, 10 s. 273). W r. 1942 został awansowany do stopnia porucznika, a z dn. 11 XI 1943 do rangi kapitana. W r. 1943 przeniesiony został pod pseud. Dyzma na stanowisko oficera dywersji Obwodu AK Dębica. Brał udział w licznych akcjach jako ich organizator i jako bezpośredni wykonawca, m. in. w odbiciu 6 IX 1943 z pociągu w Lubzinie podchorążego Kazimierza Zielińskiego (pseud. Olchowa). L. był obok szefa dywersji Inspektoratu AK Rzeszów, wspomnianego Micieka, organizatorem zamachu w Czarnej pod Dębicą (30 I 1944) na pociąg wojskowy, którym miał wracać ze Lwowa do Krakowa gubernator Hans Frank. Brał udział 15 III 1944 w wykonaniu wyroku na zdrajcy i konfidencie gestapo, komendancie policji kryminalnej w Kolbuszowej, Włodzimierzu Halickim. W maju 1944 L., wraz z Zenonem Sobotą (Świda) i Mazepą, prowadził przygotowania do odbicia z rąk gestapo komendanta Okręgu AK Kraków, płka Józefa Spychalskiego (pseud. Luty). W czerwcu i lipcu 1944 dowodził wyborowym oddziałem partyzanckim krypt. «Kółeczko», głównie na terenach na wschód od Sanu, walcząc zarówno z hitlerowcami, jak i z bandami Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA). Podczas akcji «Burza» w lipcu i sierpniu 1944 L. dowodził oddziałem dywersyjnym 5 p. pancernego 24 dyw. piechoty AK w okolicach Dębicy. Przeprowadził w jej ramach liczne udane akcje, m. in. śmiałym atakiem kilkunastu partyzantów rozbił w Gumniskach koło Dębicy ekspedycję karną SS, ratując życie kilkudziesięciu mieszkańcom wsi Gumniska. L. stał się legendarną postacią dowódcy partyzanckiego na Rzeszowszczyźnie, opiewanym już za życia w żołnierskiej piosence. W poglądach społecznych postępowy, sympatyzował z ruchem ludowym.
L. poległ 20 VIII 1944 w Gołęczynie, wydany przez konfidenta. Pochowany z honorami wojskowymi w lasach braciejowsko-połomejskich na południe od Dębicy, został w r. 1957 ekshumowany na cmentarz Wojskowy w Dębicy. Pośmiertnie awansowany do stopnia majora i odznaczony Orderem Virtuti Militari V kl. Pozostawił żonę Wandę z Szajkiewiczów i synów: Andrzeja, inżyniera górnika, i Jacka, technika budowlanego. W oddziale L-a walczył jego brat Franciszek, pseud. Orlątko, i szwagier Piotr Maciąg, pseud. Aitar.
Kubik L., „Burza” między Sanem a Wisłoka, „Więź” 1963 nr 718 s. 207; Ostrowski M., Z dziejów Obwodu AK Dębica (1), Konspiracja i dywersja, „Wrocł. Tyg. Kat.” 1967 nr 32 s. 6–7; tenże, Z dziejów Obwodu AK Dębica (2), Bój o Hatuzę, „Wrocł. Tyg. Kat.” 1967 nr 33; Strumski W., Dziesiątka w akcji, (W.) 1968 s. 3–91; tenże, Odbicie, Olchowy, „Wrocł. Tyg. Kat.” 1966 nr 46 s. 5; tenże, Zamach na Hansa Franka, „Wrocł. Tyg. Kat.” 1967 nr 26 s. 6–7; Trawińska Z., PPR w Rzeszowskiem na czele frontu demokratycznego w walce o wyzwolenie narodowe i społeczne, Rzeszów 1967 s. 19; Zagórski A., Konspiracyjny opłatek, „Wrocł. Tyg. Kat.” 1969 nr 2 s. 7; tenże, Ludzie Rzeszowszczyzny, „Orzeł” – „Roch” – „Dyzma”, „Dzien. Pol.” 1966 nr 170 s. 6 (fot.); tenże, Wyrok wykonano, „Wrocł. Tyg. Kat.” 1970 nr 23 s. 6–7; tenże, Z badań nad strukturą organizacyjną ruchu oporu w Rzeszowszczyźnie, „Studia Hist.” 1968 nr 1; – Informacje żony Wandy, brata Franciszka oraz Gabriela Brzęka, Stanisławy Ratowskiej i Władysława Strumskiego.
Red.