Perl Józef, pseud. Jakob Obadja ben Petachja (1773–1839), pedagog i pisarz. Ur. w Tarnopolu w Galicji, był synem Todresa (Todrosa), zamożnego kupca, który prowadził handel win w Tarnopolu oraz eksport towarów do Niemiec. P., w czternastym roku życia ożeniony przez ojca, studiował Talmud i przejął się wpływami chasydyzmu. Jednakże wkrótce go porzucił, a wciągnięty przez ojca w interesy handlowe, bujnie rozwijające się wówczas w Tarnopolu, odbywał częste podróże, m. in. do Budapesztu i Wiednia, w czasie których zetknął się z berlińskimi zwolennikami oświecenia żydowskiego (haskali), działającymi również w Czechach i na Węgrzech. Pod ich wpływem sam zaczął się wszechstronnie kształcić i zarazem dążyć do oświecenia fanatycznych i obskuranckich mas żydowskich. Zamknięcie w r. 1806 przez cesarza austriackiego Franciszka I wszystkich szkół rządowych żydowskich w Galicji pogłębiło ciemnotę, której P. chciał zaradzić. W czasie rządów rosyjskich w kraju tarnopolskim (1809–15) P. od marca 1812 zaczął ubiegać się o pozwolenie założenia w Tarnopolu prywatnej szkoły żydowskiej; uzyskawszy poparcie ówczesnego namiestnika kraju tarnopolskiego, senatora rosyjskiego I. Teylsa, otworzył w r. 1813 w części swojego domu niemiecko-żydowską szkołę ludową, którą ufundował własnym kosztem. Miała ona wówczas 16 uczniów i P. troszczył się o dobór nauczycieli oraz o poziom nauczania; nazywała się Szkołą Perla (Perlsche Schule). Pod rządami austriackimi zyskała ona 16 XI 1820 prawa publiczne i nazwę Niemiecko-Izraelickiej Szkoły Głównej w Tarnopolu (Deutsch-israelitische Hauptschule zu Tarnopol). Jej wychowankowie po uzyskaniu świadectwa mieli dostęp do gimnazjów. Była to szkoła czteroklasowa, w której nauka odbywała się w języku niemieckim, a język francuski był obowiązkowy; z czasem uczono w niej także języka polskiego (Kalinka). Kładziono duży nacisk na naukę religii. W tym czasie szkoła liczyła 100 uczniów. Dzięki staraniom P-a powstał nowy budynek szkolny i nowa synagoga reformowana w Tarnopolu. Budynki szkolne P. odstąpił w r. 1820 na własność gminie żydowskiej, rezygnując ze zwrotu kosztów poniesionych częściowo przy jej budowie. Zastrzegł sobie natomiast pewien procent od dochodu, który przeznaczył dla młodzieży żydowskiej uczącej się handlu i rzemiosła. Został dożywotnim dyrektorem szkoły z prawem mianowania swojego następcy (każdorazowemu nowemu dyrektorowi prawo to również przysługiwało). P. miał bogaty księgozbiór, złożony z dzieł teologicznych, prawniczych, historycznych, z zakresu językoznawstwa i in., który każdemu udostępniał. Działalność pedagogiczna P-a była nie tylko szeroko znana, ale przede wszystkim naśladowana, czego przykładem może być założenie szkoły w Brodach.
Niemal równocześnie z pedagogiczną rozwinął P. działalność pisarską, zwalczającą chasydów, szczególnie ostro występujących we Lwowie przeciw przedstawicielom żydowskiego oświecenia, z którymi P. utrzymywał bliskie kontakty (np. z Nachmanem Krochmalem). W r. 1814 rozpoczął wydawać w Brodach czasopismo w języku hebrajskim „Cir Neeman” („Wierny Wysłannik”); w założonej podobno przez siebie drukarni ogłaszał rodzaj kalendarzy-almanachów dla zapoznania czytelnika z nauką świecką i literaturą, a także z materiałem anegdotycznym, który w owych kalendarzach zamieszczał. W r. 1816 P. ogłosił w języku niemieckim broszurę pt. Über das Wesen der Sekte Chasidim, którą chasydzi starali się zniszczyć. Najbardziej znany utwór P-a to Megałe temirin (Odstaniacz tajemnic) wydany pod pseud. Jakob Obadja ben Petachja w języku hebrajskim i żydowskim w r. 1819 w Wiedniu. Jest to utwór satyryczny, przypuszczalnie wzorowany na XVI-wiecznych „Epistolae obscurorum virorum” Ulricha von Huttena. Ma on formę korespondencji 2 cadyków, która jest doskonałym naśladownictwem pism chasydów, tak zręcznym, że ci początkowo nie zorientowali się w istotnych tendencjach tego pisma, ośmieszającego obłudę i fanatyzm ówczesnego zacofania żydowstwa. Zrozumiawszy wreszcie, o co autorowi chodzi, i rozpoznawszy twórcę, chasydzi spalili pismo publicznie w wielu miastach galicyjskich. Spośród różnych pism P-a należy jeszcze wymienić Bochen cedek (Kamień sprawiedliwych), wydany w Pradze w r. 1838 utwór satyryczny, który stanowi zakończenie Odsłaniacza tajemnic. Posługując się w swych pismach językiem jidysz, P. starał się stworzyć z niego język literacki, a zbliżając się w ten sposób do ówczesnej społeczności żydowskiej, przedstawił autentycznie życie chasydów, w których gronie przebywał za młodu. Swoje prace w języku hebrajskim zamieszczał P. także w czasopismach, np. „Keren Chemed” („Obfity Bóg” – Wiedeń 1833–1856).
Jako działacz oświecenia żydowskiego P. został w r. 1822 członkiem Gesellschaft für Kultur und Wissenschaft des Judentums w Berlinie. Jego znajomość problemów żydowskich skłaniała władze austriackie do zasięgania u niego rad w tych sprawach, a ok. r. 1820 został P. wezwany do Lwowa w celu pomocy w opracowaniu nowych praw dla Żydów (Wurzbach). Przykładając szczególną wagę do kształcenia młodzieży żydowskiej w rzemiosłach, P. był jednym z delegatów, którzy w Wiedniu złożyli podanie o pozwolenie założenia «Tow. dla szerzenia pożytecznych rzemiosł wśród Izraelitów galicyjskich», a w kwietniu 1829 osobiście przedstawił tę sprawę kanclerzowi K. Metternichowi; w r. 1831 uzyskano pozwolenie na utworzenie tego Towarzystwa. W r. 1830 starał się u władz o to, aby Żydom wolno było trudnić się aptekarstwem, jednakże uzyskał tylko tyle, że synowi jego wyjątkowo pozwolono ukończyć w Wiedniu studia farmaceutyczne. W r. 1833 był przewodniczącym tarnopolskiej gminy żydowskiej, w r. 1835 wygłaszał w języku niemieckim umoralniające kazania. Zmarł w r. 1839 w Tarnopolu. Wyróżniony był medalem rosyjskim i austriackim.
Z małżeństwa z nie znaną nam z imienia i nazwiska żoną miał P. syna Michała, który otrzymał pozwolenie na otwarcie apteki w Tarnopolu i był po ojcu dyrektorem szkoły. Jemu przypisuje się zasługę, że Żydzi tarnopolscy «odznaczają się tym, że władają powszechnie polską mową» (J. Doboszyński). Wnuk P-a był rękawicznikiem. Krewnym P-a był Samuel, uczeń jego szkoły, potem lekarz.
W Żydowskim Instytucie Naukowym w Wilnie wydał Izrael Weinlös w r. 1937 w języku jidysz spuściznę literacką P-a pt. Żydowskie dzieła Józefa Perla … znalezione w tarnopolskiej bibliotece P-a (tytuł wg Łastika). Wśród opublikowanych pism wymienić należy utwór Megałe temirin. Weinlös ogłosił, także w języku jidysz, z krótkimi streszczeniami niemieckimi, niewielkie fragmenty korespondencji Aus Josef Perls Archiv („Schriften des Jiddischen Wissenschaftlichen Instituts, Historische Schriften”, Warschau 1929). W r. 1942 J. Mahler ogłosił The Hebrew Almanacs of Josef Perl w „Journal of Jewish Bibliography” vol. III.
Enc. Judaica, Jerusalem 1972 XIII; Enc. Org.; Encyclopedia Klalit-Masada, Tel-Aviv 1963 VI; Evrejskaja Enciklopedija, Pet. [1911] XII (podob.); The Universal Jewish Encyclopedia, 1942 VIII; Jüd. Lexikon IV; Wurzbach, Biogr. Lexikon, XXII; – Bałaban M., Dzieje Żydów w Galicji i Rzeczypospolitej Krakowskiej 1782–1868, Lw. [b. r.]; tenże, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, Kr. 1936 II 644–5; Fuks M., Prasa żydowska w Warszawie 1823–1939, W. 1979 s. 103; Kalinka W., Galicja i Kraków pod panowaniem austriackim, Paryż 1853; Leszczyński J., Rządy rosyjskie w kraju tarnopolskim 1809–1815, Kr.–W. 1903; Łastik S., Z dziejów oświecenia żydowskiego, W. 1961 (bibliogr., podob.); – Doboszyński J., Pamiętnik, w: Pamiętniki urzędników galicyjskich, Kr. 1978.
Helena Wereszycka