Pławiński Józef (1853–1880), działacz socjalistyczny. Ur. 26 II w Anapie na Kaukazie. Pochodził z kujawskiej rodziny szlacheckiej, był najstarszym synem Hieronima, urzędnika Banku Polskiego w Warszawie, który został w r. 1844 zesłany na bezterminową służbę wojskową za propagandę idei niepodległościowych i radykalnych wśród warszawskich rzemieślników i mieszczan, i Klementyny z Witkowskich (córki byłych właścicieli Winiar pod Płockiem), bratem Kazimierza (zob.). Gdy w r. 1854 w związku z wojną krymską rodziny wojskowe musiały opuścić Kaukaz, P. wraz z matką wyjechał do Białej Cerkwi na Ukrainie, gdzie gościny udzielił im przyrodni brat matki Edward Witkowski. Z jego też pomocą uzyskał ojciec P-ego posadę przedstawiciela cukrowni Branickich na gub. mohylewską, po zwolnieniu go z wojska w r. 1856; cała rodzina zamieszkała wówczas w Mohylewie n. Dnieprem. Działalność na rzecz powstania w l. 1862–3 rodzice P-ego przypłacili przymusowym przeniesieniem do Kirsanowa w gub. tambowskiej, gdzie żyli w znacznie gorszych warunkach. W r. 1867 uzyskali prawo powrotu do kraju i osiedli w Warszawie. W t. r. P. wstąpił do III klasy progimnazjum rządowego w Warszawie, kontynuował naukę w III Gimnazjum męskim. Uczył się dobrze, wykazując zdolności do przedmiotów humanistycznych. Po zdaniu matury w r. 1872 zapisał się na Wydział Historyczno-Filologiczny rosyjskiego Uniw. Warsz., prowadząc samodzielnie studia nad dziejami i kulturą Polski. P. związał się także wówczas ze studenckim Kołem Bibliotecznym. Wrażliwy entuzjasta i idealista, wkrótce przyciągnął do swego domu patriotyczną młodzież. Wspólnie z bywającym tu Stanisławem Witkiewiczem i in. utworzył kółko literackie. Nastawiony na propagandę patriotyczną i wciągnięcie do niej ludu, zainteresował się planami oświatowymi Konrada Prószyńskiego (Promyka). Wspólnie z nim w r. 1875 założył nielegalny klub młodzieży robotniczej i rzemieślniczej zwany «Szopką», a następnie 1 V t. r. uczestniczył w powołaniu do życia Tow. Oświaty Narodowej. Zaproszony 1 VI na członka XII Czytelni Warszawskiego Tow. Dobroczynności rozwinął tam także ożywioną działalność. Również z Prószyńskim w r. 1875 zorganizował ściślejsze Koło Uniwersyteckie o wyraźnie już politycznym charakterze. Ostatni egzamin złożył 26 VI 1876 uzyskując stopień kandydata. Wyjechał na czas jakiś do Galicji, a potem na Wileńszczyznę. Po wakacjach zdecydował się podjąć nowy kierunek studiów i we wrześniu zapisał się z bratem Kazimierzem na Wydział Medyczny Uniw. Warsz. P. dramatycznie przeżył rozgorzały wówczas wśród studentów spór ideowy o kierunek rozwoju ruchu młodzieżowego. Poglądy wyniesione z domu rodzinnego spowodowały, że – wedle przekazu Ludwika Krzywickiego – miał przy pierwszym spotkaniu z przybyłymi do Warszawy z Kijowa emisariuszami socjalistycznymi uniesiony oświadczyć: «My patrioci, nigdy nie będziemy socjalistami, każdy socjalista to zdrajca», a potem zemdlał. Niewątpliwie musiał przebyć długą i skomplikowaną drogę walk wewnętrznych, zanim zdołał przyjąć nową «wiarę» i pogodzić patriotyzm z socjalizmem.

Wiosną 1877 P. należał już, obok Szymona Diksztajna i Stanisława Mendelsona, do najgorliwszych propagatorów socjalizmu w Warszawie. Brał udział w pracach mających na celu przygotowanie przekładów broszur socjalistycznych wydawanych na zachodzie Europy i przystosowaniu ich do potrzeb propagandy wśród robotników warszawskich. Przetłumaczył z niemieckiego W. Rożałowskiego „Żywot Jarosława Dąbrowskiego”, współtłumaczył E. Renana „Życie Jezusa Chrystusa”. Nie przerywając prac literackich od jesieni prowadził także agitację za tworzeniem inicjowanych przez Ludwika Waryńskiego kas oporu. Ciężka praca zarobkowa, nieustanne napięcie towarzyszące działalności politycznej szybko wyczerpały jego siły. Dla poratowania zdrowia 10 I 1878 wyjechał do Ekimanii pod Połockiem, gdzie przyjął kondycję w majątku Malczewskich. Pozostawał jednak w stałej łączności z organizatorami ruchu w Warszawie. W drugiej połowie maja, przebywając w Warszawie z powodu śmierci ojca, wziął udział w konspiracyjnym zebraniu z udziałem delegatów kółek robotniczych, na którym uchwalono potrzebę założenia partii socjalistycznej. Na wezwanie Waryńskiego w sierpniu powrócił do Warszawy. Na przyjazd jego oczekiwała także rodzina, musiał bowiem po zmarłym ojcu przejąć prowadzenie internatu, co było podstawą egzystencji Pławińskich od początku pobytu w Warszawie. Stał się jednym z najczynniejszych realizatorów powziętego właśnie przez Waryńskiego planu utworzenia zakonspirowanych kółek rewolucyjnych w miejsce kas oporu i kółka wydawniczego zaopatrującego całą organizację w literaturę. Zamierzał wydać H. Spencera i E. Renana, zawarł już nawet umowę z tłumaczem Ludwikiem Dziankowskim, planował przygotowanie studium O warunkach życia warszawskich robotników i przystąpił do zbierania potrzebnych danych. Dzięki sprawnej działalności zorganizowanego przez P-ego kółka dla komunikowania się z więźniami uzgodniono zeznania aresztowanych latem działaczy, co uniemożliwiło władzom wykrycie sieci organizacyjnej i ustalenie roli aresztowanych. Zatrzymany 8 X i następnego dnia zwolniony, działał nadal. Ale 14 XI aresztowano go ponownie i wtrącono do X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Po tygodniu zaczął symulować rozstrój nerwowy w nadziei na uwolnienie. Skończyło się jednak na przeniesieniu go do wojskowego Szpitala Ujazdowskiego, skąd nie było możliwości ucieczki. Dn. 2 I 1879 powrócił do X Pawilonu, gdzie wystąpił z inicjatywą wydawania nielegalnego pisma socjalistycznego. Wraz z Filipiną Płaskowicką i Mieczysławem Heilpernem redagował odręcznie sporządzane pismo «Głos Więźnia», którego pierwszy numer ukazał się 16 I 1879. Kopiowane w kilkunastu egzemplarzach pismo za pośrednictwem siostry P-ego, Klementyny, wydostawało się poza mury więzienia. P. brał udział w wydaniu trzech numerów «Głosu Więźnia», czwartego (ostatniego) już nie zdążył wydać, gdyż policja austriacka, odebrawszy przy aresztowaniu Waryńskiego i Józefa Uziembły egzemplarz pisma, zawiadomiła o tym żandarmerię carską. Spowodowało to rewizję w celi P-ego (17 II 1879), w czasie której wykryto materiały redakcyjne, m. in. trzy wiersze więzienne, prawdopodobnie jego autorstwa.

Bunt więźniów 12 VII 1879 z powodu zastrzelenia Józefa Beite miał tragiczne konsekwencje dla P-ego: na skutek pobicia przez strażników dostał pierwszego krwotoku. Gruźlica zaczęła szybko pustoszyć jego organizm. Od września matka i siostra podejmowały rozpaczliwe wysiłki o uratowanie jego życia, ale dopiero w marcu 1880 uzyskano zgodę na przeniesienie go pod opiekę matki w domu. Pozostawał jednak pod stałym dozorem policji, a władze nie zrezygnowały z wykonania zatwierdzonego przez cara 14 IV 1880 wyroku «w sprawie 137» oskarżonych o propagandę socjalistyczną w Warszawie, w myśl którego P. miał zostać bezterminowo zesłany pod dozór policji we wschodniej Syberii. Po nieustępliwych zabiegach rodzina ostatecznie wyjednała odroczenie wyroku i wyjazd pod strażą do Sławuty na Wołyniu. Udał się w drogę 27 VII, ale już w Mińsku Mazowieckim musiał przerwać podróż z powodu gwałtownego pogorszenia choroby. Tu zmarł 8 VIII 1880. W r. 1892 ciało jego przeniesiono do grobu rodzinnego na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918, s. 20, 190; W. Enc. Powsz. (PWN); Dejateli revoljucionnogo dviženija v Rossii, II cz. 3, kol. 1192–3 (fot.); Słown. Biogr. Działaczy Pol. Ruchu Rewol., W. 1978 I (Ludwik Dziankowski); – Bachulska H., Józef i Kazimierz Pławińscy w świetle własnej korespondencji, „Najnowsze Dzieje Pol.” 1947 s. 427–58; Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu, W. 1966; Kormanowa Ż., Z pierwszego pokolenia walczących. Przyczynek do działalności braci Józefa i Kazimierza Pławińskich, „Kronika Ruchu Rewol. w Pol.” 1937 nr 4 s. 193–205; Perl F. (Res.), Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim do powstania PPS, W. 1958; Prasa polska w l. 1864–1918, W. 1976; Targalski J., Bracia Pławińscy, „Pokolenia” 1965 nr 1 (9) s. 73–85, nr 2 (10) s. 99–115; Życiorysy historyczne, literackie i legendarne, W. 1980; – Kółka socjalistyczne, gminy i Wielki Proletariat, W. 1966; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958–9 I–II; Procesy polityczne w Królestwie Polskim, Z. 1 1878–1879, Kr. 1907 s. 15–114; – „Niepodległość” T. 1: 1930; „Równość” 1880 nr 8–9 s. 42, nr 10–11 s. 49; „Z Pola Walki” (Londyn) 1904 s. 52–63; – B. Narod.; rkp. akc. 7477 (listy J. P-ego do rodziny), akc. 7480 (notatki Wandy Pławińskiej),

Alicja Pacholczykowa