Poleski (Polewski) Józef h. Krzywda (XVIII w.), komornik graniczny brzeski kujawski, konfederat barski, komendant konfederacji antypruskiej na Kujawach 1772 r. Pochodził ze średnio zamożnej (kilkuwioskowej) szlachty kujawskiej. Był prawdopodobnie synem Pawła, podkomorzego derpskiego, i Agnieszki z Lebrenfeldów. Dziedziczył na Modzerowie i Korzeczniku w pow. przedeckim woj. brzeskiego, był kolatorem i restauratorem znajdujących się tam podupadłych drewnianych kościołów. W pow. gnieźnieńskim posiadał Skrzetuszewo i Głębokie, dla których, celem rosądzenia różnych spraw spornych, sejm 1773–5 r. wyznaczył specjalną komisję. Miał również część dóbr Radoszewice, o które procesował się w sądzie ziemskim gnieźnieńskim z Józefem Potockim, krajczym kor. Już jako komornik graniczny brzeski podpisał 29 V 1767 w Brześciu przedradomski akt konfederacji województw kujawskich. Może to on był jednym z inicjatorów i wykonawców akcji zbrojnej 24 IV 1768 przeciwko wojskom rosyjskim w Gnieźnie. Brał udział w konfederacji barskiej w Wielkopolsce pod Ignacym Malczewskim w chorągwi Wojciecha Krupockiego (1768–9), a od końca marca 1769 w konfederacji kujawskiej. W rozbitej (od września 1770) na dwa obozy konfederacji kujawskiej popierał stronę marszałka Antoniego Głębockiego przeciwko regimentarzowi Józefowi Zakrzewskiemu i Józefowi Zarembie. Dn. 5 VI 1771 wziął udział w Przedeczu w zjeździe ziemian kujawskich i podpisał zapadłe tam uchwały zwolenników marszałka Głębockiego (ograniczenie liczby wojska do 300 kawalerii, powierzenie dowództwa płk. Walentemu Zaborowskiemu, określenie dochodów i wydatków, wybór dwóch nowych konsyliarzy do Generalności i in.).

Dn. 10 III 1772 w Przedeczu szlachta kujawska zorganizowała «Związek» (konfederację), skierowany przeciwko Prusakom, od wielu już miesięcy okupującym Kujawy. Komendantem generalnym Związku wybrano P-ego. Równocześnie powierzono mu funkcję regimentarza województwa brzeskiego. Do pomocy przydzielono Józefa Pogonowskiego, jako regimentarza inowrocławskiego, oraz 3 konsyliarzy. Tegoż dnia wydano manifest przeciwko gen. pruskiemu W. S. Bellingowi «i jego komendzie», wymieniając obszerny wykaz nadużyć, zdzierstw i gwałtów wojsk pruskich. Równocześnie ogłoszono pospolite ruszenie szlachty oraz mieszczan do pieszych oddziałów (tych ostatnich co czwartego obywatela) «ze strzelbą, spisą albo berdyszem kosą nasadzoną». «W czasie zaś gwałtownej potrzeby» każdy posesor, zebrawszy wszystkich chłopów ze wsi «z jakąkolwiek tylko bronią», winien śpieszyć z pomocą komendom związkowym. W chwili wystąpienia Związek liczył ok. 300 konnej szlachty i 200 piechoty złożonej z mieszczan i chłopów. P. ruszył zaraz w teren i szedł «od wsi do wsi», powiększając swą «kupę» zbrojną «różnym orężem aż do pałek» włącznie. Doszło do potyczek, najpierw pod Radziejowem, a następnie Lubrańcem, gdzie P. próbował opanować magazyny pruskie, ale bez powodzenia. Nie powiódł się także wypad na posterunek pruski w Noci. Prusacy natychmiast pchnęli na Kujawy 6 chorągwi z Poznania oraz 2 000 ludzi zza Wisły i obsadzili przeprawy w Kole, by nie dopuścić do kontaktów P-ego z konfederatami. P. nie otrzymał pomocy (o którą zwracał się jeszcze przed zorganizowaniem Związku) ani od Głębockiego, ani od Zaremby, zgodnie zresztą ze stanowiskiem Generalności, «iż wolno zanieść skargę na komendantów pruskich, ale nie podnosić broni» (F. Koiszewski do J. Zaremby 14, 27 III 1772). Wprawdzie marszałek dobrzyński Władysław Mazowiecki poparł akcję P-ego, lecz spiesząc z pomocą, został 26 III powstrzymany nad Wartą pod Mostami Kolskimi. Partyzanci głodni, zziębnięci i nieprzywykli do trudów życia obozowego, zewsząd otaczani, «rozbiegli się», część pochwycili Prusacy, a wśród nich P-ego, i ok. 25 III Związek przestał istnieć. W. Konopczyński nazywał go «jedyną w dziejach naszych wszechstanową konfederacją», mającą «poważny sens narodowo-społeczny».

P. powrócił do swych dóbr, które uniknęły zaboru pruskiego. Cieszył się zapewne wśród swych krajanów dużą popularnością, ponieważ z ramienia sejmu rozbiorowego 1773–5 r. wszedł do 10 komisji dla rozsądzenia spornych spraw majątkowych na terenie Kujaw i Wielkopolski. Dalsze losy P-ego nie są znane.

Synem jego był zapewne Ludwik, w r. 1789 właściciel wsi Modzerowo, Chociszewo i Ciepliny na Kujawach.

Estreicher; Uruski; Sozański, Imienne spisy osób; – Borucki M., Ziemia kujawska, Włocławek 1882 s. 154; Dzieje Inowrocławia, W. 1978 I 240; Konopczyński W., Fryderyk Wielki a Polska, P. 1947; tenże, Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn 1960 s. 139; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; Szczygielski W., Konfederacja barska na Kujawach 1768–1772, „Ziemia Kujawska” T. 6: (w druku); tenże, Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970 s. 42 (?), 124; – Dzieje ziemi kujawskiej, W. 1888; Vol. leg., VIII 282–3, 365, 397–8, 404, 449, 474–5, 483, 522, 529, 561, 577, 588, 590, 597, 610; – „Gazette de Leide” 1772 nr 29, 30; „Thornische Wöchentliche Nachrichten” 1772 s. 107; – AGAD: Rel. Grodz. Kowalskie nr 5 k. 362–364, Przedeckie nr 13 k. 210 i n., Wieluńskie nr 24 k. 508–511; Arch. Państw. w P.: Księga Grodz. Poznańska nr 559 s. 170; B. Jag.: rkp. nr 3050 s. 114–115, nr 6666 k. 154, nr 6799; B. Kórn.: Arch. Zaremby rkp. 2119, 2122 (raporty W. Gawrońskiego, A. Głębockiego, F. Koiszewskiego, A. Sieroszewskiego); B. Ossol.: rkp. 589, 3035; – B. Krasińskich w W.: rkp. 3966 (odpisy autora).

Wacław Szczygielski