Stachowski Józef (1913–1944), poeta, pedagog. Ur. 3 III w Żabieńcu koło Garwolina w rodzinie chłopskiej, był najmłodszym z czworga dzieci Bronisława i Aleksandry z Michalików. W okresie pierwszej wojny światowej gospodarstwo rodzinne podupadło wskutek rekwizycji wojskowych. Matkę utracił S. w wieku trzech lat, a ojca, który wcześniej zawarł następne małżeństwo, gdy miał lat osiem. Wychowaniem S-ego zajmowało się przede wszystkim starsze rodzeństwo.
Po ukończeniu szkoły powszechnej S. uczył się w gimnazjum w Garwolinie. Od trzynastego roku życia prawie całkowicie zdany był na własne siły; zarabiał na życie korepetycjami. Maturę zdał w r. 1932 i t.r. podjął studia polonistyczne na Uniw. Warsz. Od wczesnych lat szkolnych pisał wiersze. W czasie studiów związał się początkowo z Kołem Literackim, w którego czasopiśmie „Rytmy” zadebiutował w r. 1933 kilkoma wierszami. T.r. założył wraz z Bogumiłem Wyszomirskim efemeryczną grupę poetycką pod nazwą «Przełęcz». Później zbliżył się do Koła Naukowego Polonistów, gdzie zetknął się i zaprzyjaźnił m.in. z Ludwikiem Frydem, Janem Kottem, Ryszardem Matuszewskim i Sewerynem Pollakiem. W l. 1933–6 uczestniczył w działalności Klubu Artystycznego «S». Ważne były również dla niego nawiązane w czasie studiów przyjaźnie z Bohdanem Komorowskim, polonistą, i Świętosławem Krawczyńskim, prawnikiem. W r. 1936 uzyskał stopień magistra na podstawie pracy o poezji Cypriana Norwida, w l. 1936–7 odbył służbę wojskową w Szkole Podchorążych Piechoty w Dęblinie, po czym podjął pracę nauczyciela-polonisty w gimnazjum w Milanówku i na Kursach Maturalnych w Warszawie, pracował również w innych szkołach średnich.
Swoje wiersze ogłaszał S. m.in. w „Apelu” (dod. do „Kur. Porannego”), „Ateneum”, „Lewarze”, „Miesięczniku Literatury i Sztuki”, „Okolicy Poetów”, „Pionie”, „Piórze”, „Skamandrze” i w „Sygnałach”. W r. 1935 otrzymał nagrodę w konkursie „Okolicy Poetów” za wiersz pt. Świt, w r. 1938 na konkursie „Sygnałów” wyróżnienie za utwór pt. Żony świętojańskie. Początkowo pozostawał S. pod wpływem awangardy krakowskiej, zwłaszcza Juliana Przybosia. W ostatnich latach przed wojną zbliżył się do Józefa Czechowicza i związanego z nim kręgu pisarzy, brał udział w organizowanych przez tego poetę «czwartkach literackich», współpracował również z założonym przez Czechowicza i Frydego kwartalnikiem „Pióro”, wokół którego utworzyła się nieformalna grupa poetycka; bliskie jej były idee tzw. poezji czystej – spirytualistycznej i antynaturalistycznej, zmierzającej w kierunku fantazjotwórstwa i mitotwórstwa. Fryde wymieniał S-ego wśród najbardziej reprezentatywnych przedstawicieli «nowego i zupełnie już dojrzałego stylu w poezji». Obok Czechowicza szczególny wpływ na poetykę S-ego wywarli Czesław Miłosz i Aleksander Rymkiewicz. Główną substancję wierszy S-ego stanowiły realia wiejskie. Ulegały one jednak pewnej stylizacji i uniezwyklającemu przetworzeniu z wykorzystaniem baśniowości ludowej. W r. 1939 wydał tom wierszy pt. Jaworowa baśń. Dorywczo zajmował się krytyką literacką, przełożył nadto z niemieckiego powieść E. Curwilla [W. Andresa] – „Ferma zmarłych” (W. 1937, Kat. 1947). Dzięki pomocy Józefa Ujejskiego miał wyjechać do USA do pracy w szkolnictwie polonijnym, ale wybuch wojny stanął temu na przeszkodzie. We wrześniu 1939 zgłosił się jako ochotnik do Legii Akademickiej, lecz nie przyjęto go z powodu braku broni. Ewakuował się z Warszawy do Brześcia nad Bugiem, gdzie również nie udało mu się otrzymać przydziału do wojska.
W okresie okupacji niemieckiej S. uczestniczył w konspiracyjnym życiu literackim w Warszawie: brał udział w wieczorach autorskich, koncertach i przedstawieniach teatralnych organizowanych w prywatnych mieszkaniach. Zaprzyjaźnił się w tym czasie z Jerzym Zawieyskim. Pozostawał również w bliskich kontaktach z poetami młodego pokolenia, m.in. z Krzysztofem Kamilem Baczyńskim, Wacławem Bojarskim, Tadeuszem Gajcym i Andrzejem Trzebińskim. W r. 1942 zasiadał wraz z Jerzym Zagórskim w jury konkursu pisma „Sztuka i Naród” na utwór poetycki. Wiersze jego zostały ogłoszone w konspiracyjnych antologiach „Pieśń niepodległa” (W. 1942) i „Słowo prawdziwe” (W. 1942). W swojej twórczości w tym okresie, obok kontynuowania wcześniejszych wątków, nawiązywał S. do okupacyjnej rzeczywistości na ogół tylko aluzyjnie, czasem jednak w sposób bezpośredni (Wawerskie noce, Po lekturze „Nowego Kuriera”). Znalazły się one w tomie Poezje, który został opublikowany pośmiertnie w opracowaniu R. Matuszewskiego (W. 1958). Równolegle prowadził S. pracę dydaktyczną na kursach handlowych, co umożliwiło mu otrzymanie kennkarty. Program tych kursów maskował realizację programu konspiracyjnej szkoły polskiej. S. prowadził zajęcia z języka polskiego, niemieckiego i historii. Wykładał również na tajnych kompletach domowych (m.in. wraz z Romanem Pollakiem). Latem 1944 przebywał z rodziną w Głoskowie koło Garwolina w folwarku rodziców żony, gdzie zastała go ofensywa Armii Czerwonej. S. natychmiast włączył się do organizowania szkolnictwa w Garwolinie: był nauczycielem w liceum, kierownikiem szkoły wieczorowej i podstawowej.
W listopadzie 1944 przybył S. do Lublina, aby nawiązać kontakt z redakcją „Odrodzenia” (ukazał się tu w r. 1945 w numerze 10/12 jego wiersz Rozmowy z przyjaciółmi) i organizującym się na nowo Związkiem Zawodowym Literatów Polskich. Wg informacji żony zaproponowano S-emu objęcie kierowniczego stanowiska w resorcie oświaty Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, ale odrzucił tę propozycję. S. zginął 30 XII 1944 na drodze między Głoskowem a Puznowem w wypadku, spowodowanym przez sowiecki samochód wojskowy. Został pochowany na cmentarzu w Garwolinie.
Z małżeństwa (zawartego w r. 1938) z Marią z Talmów (zm. 1991) miał S. syna Jacka (ur. 1944), prawnika.
Fot.: Poezje, W. 1958; – Literatura polska i teatr w latach II wojny światowej. Bibliografia, Wr. 1984 II; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944–45 i n.; – Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, W. 1972; Literatura XX w. (T. Kłak); Literatura Pol. Enc., II (T. Kłak); Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III; – Rutowska M., Serwański E., Straty wśród pisarzy polskich […] w czasie II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej 1939–1945, W. 1981; – Czechowicz J., Baśń o prawdziwej wsi, „Kur. Poranny” 1939 nr 217, przedruk, w: tenże, Wyobraźnia stwarzająca, L. 1972 s. 270–80; Fryde L., Andrzejewski A., Antologia współczesnej poezji polskiej 1918–1938, W. 1939 s. 23 (przedmowa L. Fryde); Kamieńska A., Pragnąca literatura, W. 1964 s. 250–6; Kierst J., O trubadurach walczących, „Życie Warszawy” 1956 nr 209; Kłak T., Czasopisma awangardy, Cz. 2: 1931–1939, Wr. 1978; Krawczyński S., Raptularz świętokrzyski, Ł. 1970 s. 15–23; Lichański S., Literatura i krytyka, W. 1956 s. 126–35; [Matuszewski R.] R. M., Jeden z tych, co nie doczekali, „Życie Liter.” 1946 nr 3/4; tenże, O Józefie Stachowskim, wstęp do: Stachowski J., Poezje, W. 1958 s. 5–21; tenże, Poezja wiejskiego krajobrazu i sielanki, „Wieś” 1946 nr 1; tenże, Tragiczna śmierć poety, „Odrodzenie” 1945 nr 28; Portrety twórców „Sztuki i Narodu”, Red. J. Tomaszkiewicz, W. 1983; Trzebiński A., Kwiaty z drzew zakazanych, W. 1972; – „Życie Warszawy” 1991 nr 130 (nekrolog żony S-ego); – Mater. rodzinne, wspomnienia i koresp. przekazane przez żonę S-ego, Marię Stachowską, w posiadaniu autora, listy Bohdana Komorowskiego i Ryszarda Matuszewskiego do autora życiorysu.
Tadeusz Kłak