Szalay (Szallay, de Szalay, Szalaj, Salaj) Józef (Joseph) Stefan (1802–1876), twórca i właściciel uzdrowiska w Szczawnicy.
Ur. 23 II w Drohobyczu, w szlacheckiej rodzinie węgierskiej, był synem Stefana (1772–1838), urzędnika w Drohobyczu, w r. 1810 prefekta Zarządu Dóbr Kameralnych (Kammerguterverwaltung) w Kamienicy (obwód sądecki), oraz Józefiny z domu Dożay (1781–1855), córki Stefana i Anny z Friedrichów. Po otrzymaniu pokaźnego spadku nabyła ona w r. 1828 od Słowaka Jana Kutschery szczawnickie źródła mineralne wraz z urządzeniami zdrojowymi, a od Jana Podhajeckiego wystawiony na licytację majątek Szczawnica (mąż jako urzędnik państw. nie mógł wziąć udziału w licytacji). Szalayowie urządzili odwierty nowych źródeł i poszerzyli stare ujęcia, wybudowali wokół źródeł kilka budynków, m.in. pensjonat «Zamek» oraz powiększyli park zdrojowy. W r. 1830 wybudowali drewniany dwór (służył on rodzinie do r. 1893). S. miał brata Romualda (1804–1880), ożenionego z Emilią v. Grach, oraz siostry: Annę (1815–1855), zamężną v. Reichelt, Karolinę, zamężną Bohlke, Julię, zamężną Brzezińską, i Emilię (1814–1823).
S. uczęszczał do szkoły ludowej w Nowym Sączu, a w l. 1811–13 do gimnazjum w Podolińcu na Spiszu (obecnie Słowacja). Studiował następnie prawo na uniw. we Lwowie, które ukończył «z wyszczególnieniem». Od r. 1823 pracował jako urzędnik cyrkularny w Nowym Sączu. Po przeniesieniu się do Lwowa awansował na stanowisko komisarza. Od r. 1836 pełnił funkcję zastępcy naczelnika Urzędu Skarbowego w Brodach. Po śmierci ojca porzucił karierę urzędniczą i w r. 1839 osiadł w Szczawnicy, gdzie objął posadę rządcy w dobrach matki. Starał się o przekształcenie zaniedbanej wsi w modne uzdrowisko, w związku z czym odbył kilka podróży do znanych kurortów europejskich. Obudował pawilonami odkryte w r. 1838 źródła: «Józefina» i «Stefan» («Szczepan»), noszące imiona jego rodziców. W r. 1839 ustanowił instytucję stałego lekarza zdrojowego i powierzył tę funkcję chirurgowi i okuliście z Tarnowa Onufremu Trembeckiemu. W r. 1840 zaciągnął pożyczkę w banku, po czym kupił od matki szczawnicki majątek i spłacił roszczenia spadkowe rodzeństwa; 31 I 1842 został wyłącznym właścicielem dominium (Szczawnica Wyżna i Niżna oraz przysiółek Miedziuś), a także źródeł mineralnych. Kupował parcele od górali i systematycznie powiększał obszar uzdrowiska.
Szczawnickim Zakładem Wód Mineralnych kierował S. osobiście; do pomocy miał tylko inspektora i pisarza zdrojowego. Otworzył kancelarię pocztową, odpowiedzialną za przesyłki listów i pieniędzy. Sprowadzał do Szczawnicy krajowych i zagranicznych znawców, zlecając im analizę chemiczną miejscowych wód; źródła «Józefina», «Stefan» i «Magdalena» opisał aptekarz lwowski Teodor Torosiewicz w pracach: „Wody mineralne szczawnickie chemicznie rozebrane przez...” (Kr. 1840) oraz „Wody mineralne szczawnickie w Królestwie Galicji chemicznie rozebrane przez [...] a pod względem na ich moc leczącą opisane i ocenione przez Henryka Krattera doktora medycyny, obwodowego lekarza w Złoczowie [...] dla użytku leczących się w Szczawnicy osób” (Lw. 1842). Poprzez właścicieli domów handlowych i największych hurtowników wód mineralnych rozprowadzał S. wody szczawnickie do znanych aptek w Europie; na butelkach umieszczano oryginalne etykiety z h. Szalayów, rokiem i nazwą («Szczawnicer Mineralwasser»). Wg własnego projektu założył w Szczawnicy park, wytyczył w nim alejki spacerowe, zasadził rzadkie okazy kwiatów, drzew i krzewów oraz wybudował, również przez siebie zaprojektowaną, kaplicę zdrojową, poświęconą w r. 1847 (w r. 1850 ofiarował do niej własnoręcznie namalowany obraz olejny Madonna z Dzieciątkiem, o rysach twarzy jego matki). Chcąc zapobiec trudnościom i niebezpieczeństwom w podróży do Szczawnicy, poprawił na własny koszt bitą drogę nad urwistym brzegiem Dunajca. Ok. r. 1843 wzniósł w parku klasycystyczny dwór.
Od l. czterdziestych redagował S. prasowe inseraty na temat działalności Zakładu Wód Mineralnych i ogłaszał je na łamach prasy galicyjskiej (m.in. w „Gazecie Lwowskiej”, „Gazecie Krakowskiej” i „Czasie”), węgierskiej („Miskolci Črtesitő”) oraz niemieckiej („Bayerische Allgemeine Zeitung”). Dość często jeździł na Węgry, skąd sprowadzał butelki. Wodę ze źródła «Józefina» rozsyłał bezpłatnie do szpitali i przytułków, prosząc o stosowanie jej w leczeniu oraz przekazywanie uwag. W Wiedniu akcję dystrybucji 2300 butelek wody szczawnickiej zorganizował lekarz Flechner i 27 XII 1850 na zebraniu Tow. Lekarskiego przedstawił wyniki jej badań („Zeitschr. der Gesellschaft der Ärzte zu Wien” 1851). Na kurację do Szczawnicy zaczęli przyjeżdżać goście z Węgier, Król. Pol. i Niemiec, w tym wiele polskich rodzin arystokratycznych, m.in. Lubomirscy, Sanguszkowie, Woronieccy, Tyszkiewiczowie, Potoccy, Rzewuscy, Rejowie, hierarchowie kościelni, m.in. abp lwowski Łukasz Baraniecki i bp tarnowski Józef Wojtarowicz, a później także uczeni i pisarze, m.in. Józef Ignacy Kraszewski i Henryk Sienkiewicz. Znaczniejszym gościom S. fundował spływ czółnami przełomem Dunajca; już od r. 1842 osobiście przewodził tym wyprawom, płynąc na pierwszej flagowej tratwie, z której na wiwat strzelano z moździerza.
Wydarzenia rabacji galicyjskiej 1846 r., a następnie Wiosny Ludów 1848 r. oraz epidemie cholery w l. 1853 i 1855 (podczas drugiej z nich zmarła matka S-a), spowodowały zmniejszenie liczby gości. S. popadł w depresję; wyleczyła go z niej kuracja winna na Węgrzech, a także przyjazd do Szczawnicy w r. 1857 Józefa Dietla i jego zaangażowanie w sprawy uzdrowiska. W l. 1852–66 prowadził w języku polskim Kronikę Zakładu Wód Mineralnych w Szczawnicy, traktującą o historii miejscowości od r. 1811 oraz zawierającą odpisy ważniejszych dokumentów i aktów prawnych. W r. 1857 opublikował Przewodnik dla podróżujących do wód szczawnickich (Kr., wyd. 2, Kr. 1859; po niemiecku pt. Wegweiser für die Reisenden nach dem Kurort zu Szczawnica, Kr. 1857) oraz luksusowy folder Album szczawnickie, czyli Nabrzeże Górnego Dunajca w 24 widokach rysowane z natury przez... (Wien–Kr. 1858, 1859), w którym zamieścił wykonane przez siebie 24 grafiki z widokami Pienin i spiskiego Podtatrza (tekst napisał Szczęsny Morawski). Troszcząc się nadal o analizy chemiczne szczawnickich wód, doprowadził do wydania w r. 1857 w Krakowie dwóch prac: Adolfa Aleksandrowicza „Rozbiór chemiczny dwóch nowych zdrojów wody mineralnej szczawnickiej jod i brom zawierającej...” oraz Aleksandra Stopczańskiego „Rozbiór chemiczny dwóch nowych zdrojów wody mineralnej szczawnickiej”. Otworzył dla potrzeb Zakładu Wód Mineralnych cegielnię i tartak, uruchomił wapiennik i kamieniołom. Wybudował kilka wygodnych pensjonatów, pijalnie wód zdrojowych i kuchnie; niektóre z nich sam projektował. Obiekty uzdrowiskowe wznoszone były początkowo w stylu klasycystycznym, jednak z czasem uzyskiwały coraz więcej elementów neogotyckich oraz motywów z architektury szwajcarskiej (m.in. obudowa źródła «Waleria» wg pomysłu S-a), tyrolskiej i tzw. muru pruskiego z bogatą drewnianą ornamentyką; stanowiły one unikatowy zespół dziewiętnastowiecznej architektury uzdrowiskowej. Dn. 20 I 1860 wydzierżawił S. na pięćdziesiąt lat Spółce Zdrojowisk Krajowych, kierowanej przez Władysława Sanguszkę, tzw. Zakład Dolny ze źródłami «Aniela», «Helena» i «Szymon», leżący na terenie przysiółka Miedziuś, z zastrzeżeniem urządzenia tam drugiego Zakładu Zdrojowego; nie doszło do tego z powodu ogłoszenia w r. 1866 upadłości Spółki.
W czasie powstania styczniowego S. zabiegał na Węgrzech o pomoc materialną dla powstańców; 7 IV 1863 policja austriacka przeprowadziła w jego dworze rewizję, a w r. 1864 komisarz policji Mansdorf Pauli udzielił mu upomnienia. Ok. r. 1864 ustanowił S. wspólnie z Trembeckim fundację na rzecz ubogich wojskowych, przeznaczając jeden umeblowany pokój w szczawnickim pensjonacie na pobyt «trzech żołnierzy rodem z Galicji armii leczenia potrzebujących». Prawdopodobnie był autorem projektu architektonicznego głównej pijalni szczawnickiej «Dom nad Zdrojami» (nad źródłami «Józefina» i «Stefan»), wybudowanej w r. 1863 i oddanej do użytku w r.n. W r. 1865 wydał własnym nakładem pracę Stopczańskiego „Rozbiór chemiczny wody mineralnej szczawnickiej z siedmiu zdrojów” (Kr.), która uznała źródła «Józefina» i «Stefan» za jedne z najsilniejszych w Europie wód szczawiowo-sodowo-solnych. Dla uhonorowania zasług Dietla zaprojektował i wzniósł t.r. w centrum Szczawnicy obelisk z tablicą pamiątkową; podczas odsłonięcia obelisku 25 VIII odczytano wiersz Józefa Szujskiego oraz wykonano specjalnie zamówioną kantatę, a S. wystąpił w narodowym stroju węgierskim.
W l. sześćdziesiątych został S. członkiem Komisji Balneologicznej, kierowanej przez Dietla, a działającej przy Tow. Naukowym Krakowskim. Ok. r. 1866 powołał w Szczawnicy Komisję Zdrojową, współpracującą z Komisją Balneologiczną. Był w tym czasie rządowym inspektorem drogowym w okręgu nowosądeckim; jesienią 1867 w Krakowie na specjalnym posiedzeniu Komisji Balneologicznej przedstawił Memoriał z projektem Koszyce–Tarnów w celu połączenia kolei nadcisańskiej i Karola Ludwika galicyjskiej. T.r. zaprezentował szczawnickie wody mineralne na wystawie paryskiej. W r. 1868 opracował pierwszy w historii ustawodawstwa uzdrowiskowego projekt ustawy zdrojowej, mający ograniczyć samowolę budowlaną ludzi miejscowych oraz dający właścicielowi uzdrowiska prawo do wywłaszczania gruntów w pobliżu źródeł. Po otrzymaniu pozytywnej opinii Komisji Balneologicznej przesłał projekt jesienią t.r. do Sejmu Krajowego we Lwowie (do uchwalenia ustawy nie doszło). Kontynuował modernizację Szczawnicy, m.in. zainicjował budowę Kurhausu (Dworca Gościnnego), pomyślanego jako kulturalne i towarzyskie centrum Szczawnicy (ukończony w l. osiemdziesiątych). Wzdłuż Dunajca budował w l. 1870–5 Drogę Pienińską (nie ukończył jej z powodu braku zgody kapituły greckokatol. w Preszowie). W r. 1870 wzniósł kaplicę nad grobowcem rodzinnym. Do mającego powstać w Szczawnicy kościoła p. wezw. św. Wojciecha sprowadził z Wielkiej Brytanii dzwon, ochrzczony imieniem Józef, a na budowę świątyni założył fundusz i przeznaczył część gruntów dworskich (budowę kościoła ukończono w r. 1892). Zabiegając o doprowadzenie do Szczawnicy kolei żelaznej, przyczynił się do wybudowania mostu łączącego uzdrowisko z Krościenkiem, oddanego do użytku w grudniu 1872. W r. 1873 natrafiono na jeszcze jedno źródło, nazwane «Jan»; jego analizę chemiczną przeprowadził Bela Lengyel z Pesztu. Szczawnica była już w tym czasie jedną z najmodniejszych miejscowości uzdrowiskowych w Europie; Dietl nazwał ją królową wód polskich.
S. dużo chodził po górach i propagował turystykę. W r. 1873 był jednym z założycieli Węgierskiego Tow. Karpackiego (Magyarországi Kárpátegyesület) i Galicyjskiego Tow. Tatrzańskiego (od r. 1874 Tow. Tatrzańskie); w l. 1874–6 wchodził w skład jego zarządu. Uczył górali uprawy roli (dzięki niemu zaczęli siać koniczynę), a także higieny i postępowania z gośćmi. W chatach przyjmujących kuracjuszy kazał wyprowadzić kominy ponad dach, oszklić okna, założyć w izbach podłogi i uporządkować obejścia; domy spełniające wymogi higieniczne ozdabiał godłami (np. «Pod rakiem», «Pod wężem», «Pod sercem»), które w większości sam malował. Dn. 23 II 1875 sporządził testament, w którym synom, Władysławowi i Tytusowi, przekazał dobra tabularne Szczawnica Wyżna i Niżna oraz tzw. wójtostwo, natomiast Zakłady Zdrojowe ze źródłami mineralnymi, parkiem, budynkami i urządzeniami zapisał krakowskiej Akad. Umiejętności «z obowiązkiem utrzymywania i rozwijania tych zakładów na pożytek i bogactwo kraju» zastrzegając synom prawo do poł. zysków. S. zmarł 11 V 1876 w Szczawnicy, został pochowany w narodowym stroju węgierskim w grobowcu rodzinnym, obok matki.
Z nieznanego związku S. miał syna Michała, uczestnika powstania węgierskiego 1849 r., zmarłego ok. r. 1869 w zakładzie psychiatrycznym w Bernie. Ok. r. 1836 ożenił się S. z Matyldą z Klobassów (1818–1852), córką Rudolfa, właściciela majątków ziemskich Zręcin i Bóbrka w pow. krośnieńskim, siostrą Karola Klobassy Zręckiego (zob.). Miał z nią synów: Władysława (1837–1880), ożenionego z Alojzą z domu Steyskal (1855–1873), i Tytusa (1839–1889), ożenionego z Julią z Gostkowskich, 2.v. Neunelową (zm. 1908). Matylda już w r. 1839 opuściła S-a i wyjechała z dziećmi do Zręcina, a następnie do Jasła; do męża nigdy nie wróciła.
W r. 1885 odsłonięto w Szczawnicy popiersie S-a, wykonane przez Alfreda Dauna. Pamiątkową tablicę w Kaplicy Zdrojowej ufundował Trembecki. Imieniem S-a zostały nazwane w Szczawnicy Muz. Pienińskie i ulica. W r. 2002 odsłonięto na ścianie kaplicy cmentarnej tablicę pamiątkową w językach polskim i węgierskim, którą wykonał Bronisław Chromy.
Synowie S-a roztrwonili odziedziczoną fortunę; Zakłady Zdrojowe, przynoszące Akad. Umiejętności straty, zostały w r. 1892 wydzierżawione, a 1 VII 1909 sprzedane za 450 tys. koron właścicielowi dóbr Nawojowa Adamowi Stadnickiemu (upaństwowiono je w r. 1948; w r. 2005 w drodze porozumienia sądowego wróciły do wnuka Stadnickiego, Andrzeja Mańkowskiego).
Portret z l. siedemdziesiątych XIX w. w Muz. Pienińskim w Szczawnicy, kopia w AU; Rys. popiersia S-a z parku w Szczawnicy przez Fr. Vegazzo w B. Narod. w W.; – Eliasz W., Ilustrowany Przewodnik do Tatr i Pienin, Kr. 1886 s. 337; Enc. tatrzańska; Estreicher w. XIX, IV; Hammerschlag A. i in., Ilustrowany przewodnik po Pieninach i Szczawnicy, Kr. 1927 s. 50–2; Muzeum Pienińskie im. Józefa Szalaya w Szczawnicy. Przewodnik, Nowy Sącz 1999; PSB (Stadnicki Adam); Słown. Geogr. (Szczawnica); – Adamczyk S., Szkoły obce w edukacji Galicjan. Cz. 1: Kraje Korony Węgierskiej, W. 2003; Bielawska T., U życiodajnych źródeł, W. 1996 (fot.); Homola-Skąpska I., Józef Dietl i jego Kraków, Kr. 1993; Hulewicz J., Akademia Umiejętności w Krakowie 1873–1918, Wr.–W. 1958; Jarocka-Bieniek J., Testament Józefa Szalaya, Szczawnica 1991; Kołączkowski L., Wspomnienie o Józefie Szalayu, „Prace Pienińskie” (Szczawnica) 1992 nr 42; Kraków w powstaniu styczniowym, Kr. 1968; Krasnowolski B., Powstanie i rozwój uzdrowiska w Szczawnicy, w: Materiały i sprawozdania konserwatorskie województwa krakowskiego, Kr. 1971–2 s. 273–94; Kulig M., Architektura tatrzańskich schronisk górskich Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w dwudziestoleciu międzywojennym, W. 2003; Pagaczewski S., Spotkajmy się u wód, Kr. 1972 (fot. portretu); Radwańska-Paryska Z., Paryski W. H., Zakopane jako ośrodek badań naukowych nad regionem Tatr i Podtatrza, w: Zakopane. Czterysta lat dziejów, Kr. 1991 II; Szumowski W., Dietl a Szczawnica, w: Józef Dietl. Pierwszy prezydent miasta Krakowa... W 50-tą rocznicę śmierci, Kr. 1928; W 120. rocznicę śmierci. Józef Szalay 1802–1876, Red. R. M. Remiszewski, Szczawnica 1996; Węglarz B., Spacerkiem po starej Szczawnicy i Rusi Szlachtowskiej, Pruszków 1999; Wiktor J., Pieniny i ziemia sądecka, Kr. 1956 s. 168–79, 184–9; – Dietl J., O znaczeniu i przeznaczeniu Spółki Zdrojowisk Krajowych, Kr. 1860 s. 29; tenże, Pogląd na ruch i postęp zdrojowisk krajowych w roku 1859, „Roczn. Tow. Nauk. Krak.” T. 27: 1860 s. 18–19; tenże, Źródła lekarskie w Szczawnicy, Kr. 1858 s. 2, 11, 60–1, 64; Pamiętnik piętnastoletniej działalności Akademii Umiejętności w Krakowie 1873–1888, Kr. 1889; Pamiętniki urzędników galicyjskich, Oprac. I. Homola, B. Łopuszański, Kr. 1978; Prek K., Czasy i ludzie, Wr. 1959; Szematyzmy Król. Galicji za l. 1827–76; „Roczn. AU”, 1876 s. 21–31 (wyciąg testamentu S-a), 1877 s. 108, 1878 s. 65, 1879 s. 57, 1880 s. 28, 70, 91, 1881 s. 45, 1884 s. 79, 1892/3 s. 86; Ściborowski W., Przewodnik do zdrojów lekarskich w Szczawnicy, Kr. 1877 s. IV, 9, 14, 33; Zieleniewski M., Wody lekarskie szczawnickie, Kr. 1852 s. 35–8, 41–2; – „Czas” 1852 nr z 8 VIII, 1876 nr 183; „Dzien. Pol.” 1996 nr 123, 2000 nr 212; „Gaz. Pol.” 1869 nr 53; „Gaz. Wyborcza” dod. „Turystyka” 2000 nr z 6–7 V, 2002 nr 8; „Tyg. Ilustr.” 1864 nr 243, 1866 nr 365, 1870 nr 232, 1872 nr 313, 334; „Tyg. Powsz.” 1880 nr 27; – AP w Nowym Targu: Testament S-a; Arch. Muz. Pienińskiego im. J. Szalaya w Szczawnicy: sygn. MS/336–H (Kronika Zakładu...), sygn. MS/33–H, MS/54–H, MS/56–60–H, MS/219–H, MS/255–H; Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: sygn. TNK–69, 70 (Kom. Balneologiczna, koresp.); B. Jag.: rkp. 9100 IV (papiery dot. Szczawnicy, Szalayów i Dietla); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 6639 t. 2 k. 90–2 (akta urzęd. pow. w Krościenku z l. 1862–3 dot. tłumienia ruchu narod. w Galicji).
Elżbieta Orman i Barbara Węglarz