Stryjkowski Julian (początkowo Pesach Jakub Stark), pseud. i krypt.: Józef Mang, J. Mang, Łukasz Monastyrski, Ł. Monastyrski, Jots, J.S., jstr., Jerzy Stark, F. Stark, Pees, Psw, R., Rek. (1905–1996), prozaik, eseista, tłumacz.

Ur. 27 IV w Stryju, w tradycyjnej rodzinie żydowskiej, był synem Cwi (Hersza, Henryka) Józefa Rosenmana (zm. ok. 1930 w Stryju), mełameda i znawcy religijnych tekstów żydowskich, oraz Chany Stark (zm. 1944 w osadzie Karkur w Palestynie, dokąd wyjechała w r. 1934 do syna Mordechaja), chłopki ze wsi Manasterzec (Manasterce) koło Stryja. Rodzina mieszkała najpierw w Manastercu, następnie krótko w Morszynie, a od r. 1890 w Stryju. Matka S-ego prowadziła sklepik i głównie ona utrzymywała rodzinę. S. był najmłodszym z dwanaściorga dzieci, z których większość (Isser Wolf, Małka, Perl, Bejła, Rachel, Alte, Nechume, Jechil Bencion i Jakub Wolf) zmarła w dzieciństwie. Lat dojrzałych dożyli: siostra Mariem (Maria, 1889–1922, zm. w Wiedniu), absolwentka polskiego seminarium nauczycielskiego w Stanisławowie, nauczycielka wiejska w Galicji, oraz brat Mordechaj (Markus Bencion, 1901–1975), mieszkający od r. 1920 w Palestynie, pracujący jako robotnik i rolnik w Karkur. Dzieci (oprócz pierworodnego syna Issera Wolfa i najstarszej córki Małki) nosiły nazwisko matki, ponieważ rodzice jako ortodoksyjni żydzi mieli tylko ślub rabinacki, niezalegalizowany w austriackim urzędzie państwowym.

W domu S-ego mówiono w jidysz, ojciec biegle władał niemieckim, a matka posługiwała się także gwarą ukraińską z okolic Stryja; rodzice nie znali języka polskiego. S. rozpoczął naukę Tory (i biblijnego hebrajskiego) w domowym chederze prowadzonym przez ojca dla kilkunastu uczniów. Początki polszczyzny zawdzięczał siostrze Marii («kiedy usłyszałem polskie słowo jako dziecko mówiące tylko po żydowsku, byłem olśniony» – wspominał u schyłku życia). W r. 1911 rozpoczął naukę w polskiej szkole w Stryju; edukację przerwał w r. 1914 wybuch pierwszej wojny światowej i okupacja rosyjska. Po wkroczeniu do Stryja wojsk państw centralnych, w r. 1915, kontynuował S. naukę w czwartej klasie. W r. 1916 został uczniem Państw. Gimnazjum w Stryju; we wspomnieniach utrzymywał, że w r. 1918 wyrzucono go za przyznanie się do narodowości żydowskiej. Od r. 1919 uczył się jako eksternista. Należał w tym czasie do syjonistycznej organizacji skautowej Ha-Szomer ha-Cair (Młody Strażnik); nauczył się w niej nowohebrajskiego i zaczął pisać wiersze w tym języku (niewyd.). Po półtora roku został jednak wydalony z Ha-Szomer ha-Cair, wg własnej relacji za «pychę i pogardę dla mniej wykształconych». W r. 1924 zdał maturę «bez wielkich sukcesów». Mieszkając nadal w Stryju, utrzymywał się z udzielania korepetycji. Stopniowo odsuwał się wówczas od syjonizmu i od r. 1927 sympatyzował z komunizmem. T.r., po otrzymaniu miejsca w Żydowskim Domu Akademickim we Lwowie, rozpoczął na UJK studia polonistyczne. Był uczestnikiem seminarium Juliusza Kleinera. Zbliżył się do awangardowej grupy poetyckiej, którą tworzyli Jan Śpiewak, Stanisław Salzman, Stanisław Jerzy Lec i Natan Kaczka. Należał do założonej przez Leona Pasternaka i Leca komunizującej organizacji studenckiej «Życie». Kolegami S-ego na studiach byli również m.in. Marian Popper, później Promiński i Teodor Parnicki. W dalszym ciągu utrzymywał się z korepetycji, m.in. z języków hebrajskiego, niemieckiego i francuskiego. Działał w Tow. Żydowskich Studentów Filozofii UJK, gdzie prowadził kurs języka hebrajskiego dla zaawansowanych.

S. debiutował w r. 1928 jako krytyk (podpisany F. Stark) w lwowskim syjonistycznym dzienniku „Chwila” (nr 3491) artykułem O rzeczywistość żydowską (Awigdor Hameiri-Feuerstein), poświęconym współczesnej literaturze hebrajskiej. Później publikował w „Chwili” przekłady z hebrajskiego (m.in. opowiadania Hameiriego, S. Czernichowskiego, M. Smilańskiego, szkice G. Szofmana), rosyjskiego (utwory A. Niewierowa i Yussipuna) oraz francuskiego (nowelę H. Barbusse’a). W redakcji „Chwili” poznał polsko-żydowskich poetów Maurycego Szymla, Karola Dresdnera, Stefana Pomera i Daniela Ihra. W r. 1932 uzyskał na UJK doktorat na podstawie napisanej pod kierunkiem Kleinera pracy pt. Kobieta zbrodniarka w literaturze romantycznej (niewyd.). We wrześniu t.r. rozpoczął pracę jako polonista w żydowskim gimnazjum w Płocku; po roku został zwolniony za prowadzenie wśród uczniów agitacji komunistycznej. Wrócił do Lwowa w r. 1934. T.r. został przyjęty do nielegalnej Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU), skąd najprawdopodobniej oddelegowano go do działu kulturalnego żydowskiej organizacji «Agroid» (Stow. dla Rozwoju Pracy Rolnej i Przemysłu Nakładowego wśród Żydów w Polsce), która propagując emigrację Żydów do Birobidżanu (Żydowskiego Obwodu Autonomicznego w ZSRR), szerzyła równocześnie propagandę komunistyczną. W październiku 1935 za działalność polityczną został aresztowany i osadzony w lwowskim więzieniu «Brygidki»; był tam przetrzymywany bez wyroku do czerwca 1936. Po wyjściu z więzienia ukrywał się przez krótki czas w Jaremczu nad Prutem. Za zgodą L.-F. Céline’a dokonał pierwszego tłumaczenia na język polski jego skandalizującej powieści pt. „Śmierć na kredyt” (jako dr P. Stark, W. 1937, W. 1992). W tym czasie opublikował w lwowskim żydowskim czasopiśmie „Kontratak” (1937 nr 16) tłumaczenie z hebrajskiego noweli Hameiriego „Trzej bracia”. Zagrożony ponownym aresztowaniem, w poł. sierpnia 1937 wyjechał do Warszawy, gdzie za bardzo niskie wynagrodzenie podjął pracę jako akwizytor w Księgarni Naukowej. W stolicy nawiązał współpracę z polsko-żydowskim (o profilu asymilatorskim) tygodnikiem dla dzieci i młodzieży „Młody Świat”. W piśmie tym w r. 1938 ogłosił (jako Łukasz Monastyrski) swoje debiutanckie opowiadania: Dwie kawki (nr 5), Purca (nr 6) i Dramat w piwnicy (nr 9–10).

Po wybuchu drugiej wojny światowej S. przez Łuków, Białą Podlaską, Włodawę i Kowel przedostał się do Lwowa. Pod okupacją sowiecką, dzięki protekcji działaczki komunistycznej Luny (Julii) Brystygierowej i Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR), znalazł na krótko zatrudnienie przy rejestracji bezrobotnych nauczycieli. Od października 1939 pracował razem z Lecem, Aleksandrem Watem i Adamem Ważykiem w polskojęzycznej komunistycznej gazecie „Czerwony Sztandar”, początkowo jako kierownik działu listów, później jako korektor i reportażysta. Ogłosił tam kilkadziesiąt artykułów, m.in. Pisarze – agitatorzy (1939 nr 51), Rewolucyjne motywy Mickiewicza (1939 nr 45), Sąd (1940 nr 25) oraz recenzji, m.in. z przedstawień Państw. Żydowskiego Teatru Dramatycznego, prowadzonego przez Idę Kamińską. W lutym 1941 za błąd korektorski (jak sam twierdził, zamiast «XXIII rocznica powstania Armii Czerwonej» pozostawił «XXII») został natychmiast zwolniony. Otrzymał wtedy pracę tłumacza i lektora w polskiej rozgłośni lwowskiego radia. W czerwcu 1941, po napaści Niemiec na ZSRR, uciekając przez Tarnopol, Kijów, Charków i Woroszyłowgrad dotarł do Stalingradu, gdzie został wcielony do batalionów pracy przymusowej, tzw. strojbatów, wykonujących m.in. prace budowlane dla potrzeb wojska; zwolniony popłynął statkiem do Kujbyszewa. W Buzułuku próbował wstąpić do armii polskiej gen. Władysława Andersa, ale nie przyjęto go, ponieważ nie chciał oddać paszportu sowieckiego. W rezultacie wyjechał do Kazachstanu, a stamtąd do Uzbekistanu. Przebywał w Taszkiencie, a od grudnia 1941 do początku r. 1943 w Ferganie, gdzie sprzedawał gazety i pracował przy zbiorze bawełny. Ponownie zmobilizowany do «strojbatu» w lutym 1943, pracował w fabryce broni w Lublino pod Moskwą. Wyznaczono go do wyjazdu na Syberię, został jednak przez Wandę Wasilewską wezwany do Moskwy, gdzie od drugiego kwartału r. 1943 zatrudniono go jako korektora i reportera, a na koniec zastępcę redaktora naczelnego „Wolnej Polski”, organu Związku Patriotów Polskich (ZPP). Pracował tam m.in. z Zofią Łuczek, późniejszą żoną Pawła Hoffmana. Pod krypt. J. S. prowadził ze Stefanem Wierbłowskim, Romanem Werflem i Jerzym Pańskim rubrykę wiadomości ze świata pt. „Przekrój tygodnia”, a jako Jerzy Stark ogłosił w również wychodzącym w Moskwie miesięczniku literackim „Nowe Widnokręgi” dwa duże szkice o czołowych teatrach moskiewskich: Teatry w Moskwie I. MChaT (1945 nr 1) i Teatry moskiewskie II. Teatr Mały (1945 nr 5). Zarówno w „Wolnej Polsce”, jak i „Nowych Widnokręgach” publikował też recenzje filmowe (jako Józef Mang) oraz reportaże, a także jako Julian Stryjkowski, artykuły polityczne (wymierzone przede wszystkim w rząd RP na uchodźstwie). W r. 1943 został członkiem ZPP oraz Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Pod wrażeniem wiadomości o likwidacji warszawskiego getta t.r. zaczął pisać swą pierwszą powieść Głosy w ciemności. W sierpniu 1944, w Moskwie na pl. Czerwonym, ujrzał nieoczekiwanie J. Stalina, co potem kilkakrotnie wspominał w swej twórczości. W czerwcu 1945 jako sprawozdawca „Wolnej Polski” był na sali moskiewskiego procesu przywódców Polski Podziemnej; nie ma pewności, czy to on publikował z niego w duchu prosowieckim oskarżycielskie sprawozdania. T.r. spędził urlop w Polsce; był w Warszawie, Łodzi, Katowicach, a także w przejętym przez władze nowego państwa Wałbrzychu.

Po likwidacji „Wolnej Polski” wrócił S. w lecie 1946 na stałe do kraju. W Warszawie zatrudnił się w Polskiej Agencji Prasowej (PAP) i niebawem został kierownikiem oddziału PAP w Katowicach. Dokończył tam pisanie Głosów w ciemności, a w miejscowej prasie publikował recenzje teatralne. Zmienił wtedy urzędowo imię i nazwisko na Julian Stryjkowski. W r. 1948 został przeniesiony do centrali Agencji PAP w Warszawie. Złożył Głosy w ciemności w Spółdzielni Wydawniczej «Czytelnik», ale powieść nie została wydana. Przetłumaczył z rosyjskiego „Zdobycie Wielkoszumska” L. M. Leonowa (W. 1948). Wiosną t.r. jako korespondent PAP wyjechał na międzynarodową konferencję pokojową do Genewy. W grudniu, w rezultacie połączenia PPR i PPS został członkiem PZPR. Na początku marca 1949 udał się do Włoch jako kierownik placówki PAP w Rzymie. Tam, w ambasadzie polskiej, poznał Jarosława Iwaszkiewicza. Pobyt wykorzystał na zwiedzanie Włoch; jako dziennikarz brał udział w kongresie socjalistów we Florencji, a w sierpniu t.r. uczestniczył w X Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji. Eseje i szkice z Włoch, a także opowiadanie Gino w Pietrarossa ogłaszał t.r. w „Odrodzeniu”. W tym czasie pisał powieść Bieg do Fragalà, która stała się jego debiutem książkowym (W. 1951, Nagroda Państwowa I st. w r. 1952, fragmenty: Nie przejdą, W. 1952, Salvatore zdążył, W. 1954; wyd. 5 całości, W. 1960; adaptacja teatralna Jakuba Rotbauma i Sylwii Swen, w reż. Rotbauma wyst. w Teatrach Dramatycznych we Wrocławiu, 1953). Ten sprawnie napisany utwór, o charakterze po części publicystycznym, traktował o niesprawiedliwości społecznej, głodzie, nieszczęśliwej miłości, a przede wszystkim o stopniowym dojrzewaniu do komunizmu. Powieść doczekała się szybko wielu przekładów (w r. 1953 na jęz. niemiecki, norweski, fiński, rosyjski i bułgarski, w r. 1954 – słowacki, w r. 1955 – czeski i jidysz, w r. 1957 – hiszpański, w r. 1959 – koreański). Wydanie Biegu do Fragalà oraz współpraca S-ego z włoskimi komunistami spowodowały w r. 1952 cofnięcie mu akredytacji w Rzymie i wydalenie z Włoch.

Od 23 IX do 16 X 1953, na zaproszenie Związku Pisarzy Radzieckich, przebywał S. razem z Marią Dąbrowską i Anną Kowalską w ZSRR (w Moskwie, Leningradzie i Kijowie). Pisane we Włoszech, a ogłaszane w „Odrodzeniu”, „Nowej Kulturze” i „Życiu Literackim” reportaże, eseje i opowiadania zebrał t.r. w tomie pt. Pożegnanie z Italią (W., wyd. 2, W. 1956). Napisał w r. 1954 przedmowę do „Rodziny Malavogliów” G. Vergi (W. 1955). W r. 1955 został zatrudniony w redakcji miesięcznika „Twórczość”, z czasem jako kierownik działu prozy. Po objęciu redakcji naczelnej przez Iwaszkiewicza opublikował tam Głosy w ciemności (nr 4–7). Wydanie książkowe tej powieści ukazało się w r. 1956 (W., wyd. 7, W. 1999). Głosy w ciemności ukazywały oczyma głównych bohaterów, pięcioletniego Aronka i jego ojca, rygorystycznego «policjanta Pana Boga» Tojwiego, środowisko żydowskie Stryja przed pierwszą wojną światową, znajdujące się na rozdrożu między tradycją, asymilacją a syjonizmem. Powstał obraz mroczny i przygnębiający, a jednocześnie fascynujący i nostalgiczny. Powieść, napisana niezwykłą «żydowską» polszczyzną, zyskała rozgłos; krytyka podkreślała wielowarstwowość utworu, będącego «i powieścią, i poematem, i zamyśleniem mistycznym, i filozoficznym traktatem» (Z. Bieńkowski), nie zabrakło jednak zarzutów m.in. o uprawianie «żydowskiego turpizmu» czy epatowanie egzotyką (A. Sandauer). W r. 1957 londyńskie „Wiadomości” uznały Głosy w ciemności za najlepszą książkę roku, a V. Achères przetłumaczyła je na język francuski; następnie ukazały się przekłady na języki: czeski (1958), serbsko-chorwacki (1960), niemiecki (1963), węgierski (1965) i bułgarski (1966).

Po represjach stalinowskich w Europie środkowo-wschodniej, komunistyczne zaangażowanie S-ego osłabło, a kolejnym powodem odchodzenia od komunizmu stał się dla niego wygłoszony na XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego w lutym 1956 «tajny» referat N. Chruszczowa. W r. 1956 ponownie przebywał S. w ZSRR; w drodze powrotnej z Kijowa (na przełomie lipca i sierpnia) odwiedził Stryj, który zrobił na nim przygnębiające wrażenie; do rodzinnego miasta nigdy już później nie wrócił. W tym okresie odbywał sporo innych podróży. W l. 1956 i 1957 odwiedził m.in. Francję, w l. 1958–63 wyjeżdżał kilkakrotnie na wakacje do Jugosławii, w r. 1958 (lub w r. 1959) był po raz pierwszy w życiu w Izraelu. W r. 1960 ponownie przebywał we Włoszech. Opublikował tom swych «jugosłowiańskich» egzystencjalnych opowiadań o obumieraniu uczuć i dojmującej samotności (Chiwu, Ajeleth, Heinz i Ruth) pt. Imię własne (W.1961, wyd. 2, W. 1964); przedstawiały one problem tożsamości Polaków pochodzenia żydowskiego w kontekście doświadczeń życiowych, przede wszystkim wojennych. W r. 1961 zamienił warszawskie mieszkanie w Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (tzw. MDM) przy pl. Konstytucji na kawalerkę przy pl. Na Rozdrożu (pod adresem Aleja Wyzwolenia 2). W r. 1962 (po trzech latach od złożenia maszynopisu w wydawnictwie «Czytelnik») wydano następną powieść S-ego Czarna róża (W., wyd. 2, W. 1964, przekł. czeski, 1965); utwór o charakterze autobiograficznym (m.in. o pobycie w lwowskim więzieniu «Brygidki») ukazywał w krytycznym oświetleniu komunistyczne zaangażowanie autora w okresie międzywojennym i w jego zamyśle stanowił pożegnanie z komunizmem. W r. 1963 opublikował S. trzyaktową sztukę pt. Sodoma („Dialog” nr 8), nawiązującą do biblijnej opowieści o zagładzie miasta, powieści T. Manna, oraz żydowskich legend i midraszy (prapremiera w reż. Bogusława Kierca w Teatrze Współczesnym w Szczecinie, 1990); krytyka określiła sztukę mianem «tragedia erudita, tragedia docta». Niebawem ukazała się jedna z najwybitniejszych powieści S-ego, dedykowana pamięci siostry Marii, Austeria (W. 1966, wyd. 5, W. 1993; przekłady: niemiecki <1968>, węgierski <1970>, angielski <1971>, francuski <1972>, serbsko-chorwacki <1977>, hebrajski <1979>, włoski <1988>, japoński <1997>; adaptacja filmowa wg scenariusza S-ego, Tadeusza Konwickiego i Jerzego Kawalerowicza z r. 1966, w reż. Kawalerowicza, 1982). Powieść uznana w r. 1967 przez Radio Wolna Europa (RWE) za najlepszą książkę wydaną w kraju w r. 1966, była po Głosach w ciemności drugim ogniwem cyklu galicyjskiego. Przedstawiała ona wydarzenia jednej doby, w karczmie na skraju miasteczka, ogarniętego wojną 1914 r. Obraz małomiasteczkowej społeczności żydowskiej spleciony został z religijno-moralną problematyką grzechu i kary.

W r. 1966, w proteście przeciw usunięciu z PZPR Leszka Kołakowskiego, S. wraz z dziewiętnastoma pisarzami podpisał list protestacyjny; po przesłuchaniu przed specjalną komisją KC PZPR 21 I 1967 wystąpił z partii. W marcu 1968 był nękany antysemickimi telefonami. W r. 1969, korzystając ze stypendium International Writing Program University of Iowa, wyjechał tam na dziewięć miesięcy i wziął udział w międzynarodowym seminarium literackim. Rozważał wtedy pozostanie na emigracji, wrócił jednak do kraju, gdyż zrozumiał, że «w Ameryce nic nie napisze». W październiku 1971 był jednym z sygnatariuszy listu w obronie uwięzionych członków organizacji «Ruch». W r. 1974 opublikował tom składający się z trzech, drukowanych wcześniej w „Twórczości”, opowiadań, będących pokłosiem pobytu w USA pt. Na wierzbach… nasze skrzypce, wyróżniony w r. 1975 na konkursie RWE (przekł. niemiecki tytułowego opowiadania, 1995); w obrazie diaspory żydowskiej w Ameryce eksponował jej indyferentyzm moralny i religijny. W r. 1974 przebywał na trzymiesięcznym stypendium w Hiszpanii, zbierając materiały do dziejów Inkwizycji. W r. 1975 opublikował oniryczną powieść Sen Azrila, dedykowaną pamięci Laury Gelbling i Heleny Preiss (W., wyd. 3, W. 1995, przekłady: hebrajski <1977>, niemiecki <1981>, węgierski <1982>, włoski <1984>, francuski <1993>); bohater utworu, Azril, wraca po latach do rodzinnego miasteczka, by na próżno szukać swych korzeni i minionego czasu.

W tym okresie angażował się S. otwarcie po stronie opozycji demokratycznej. W grudniu 1975 był jednym z sygnatariuszy «Memoriału 59», protestującego przeciw planowanym zmianom w Konstytucji PRL. W sierpniu 1976 podpisał «List 13», przeciwstawiający się wyrokom sądowym, wydanym na uczestników zamieszek robotniczych w Radomiu i Ursusie. W maju 1977 był sygnatariuszem apelu w obronie uwięzionych członków i współpracowników Komitetu Obrony Robotników. W tematyce żydowskiej swego pisarstwa wyszedł w tych latach poza eksploatowane dotąd przez siebie czas i przestrzeń; w „Twórczości” (1977 nr 1–4) opublikował, dedykowaną «Powstańcom Getta Warszawskiego», powieść Przybysz z Narbony (W. 1978, wyd. 3, W. 1993, przekłady: hiszpański <1979>, szwedzki <1981>, niemiecki <1983>, włoski <1985>, rosyjski <1993>). Uznawana przez samego autora za najlepszą w jego dorobku, powieść ta ukazywała pełen dramatycznych spięć barwny i sugestywny obraz XV-wiecznej kultury żydowskiej w Hiszpanii w momencie jej niszczenia przez Inkwizycję. W r. 1978 odszedł S. ze stanowiska kierownika działu prozy „Twórczości”. Od lutego t.r. był członkiem założycielem nielegalnego Tow. Kursów Naukowych. Razem z trzydziestoma innymi pisarzami zaangażowanymi w działalność opozycyjną został w tym czasie objęty zakazem druku. W r. 1979 otrzymał nagrodę Fundacji im. Alfreda Jurzykowskiego i po raz drugi w życiu odwiedził Izrael. W czerwcu t.r. przyjął z entuzjazmem pielgrzymkę papieża Jana Pawła II do ojczyzny, uznając ją za «drugi chrzest Polski». Za namową Adama Michnika napisał, zadedykowaną mu powieść Wielki strach, którą ogłosił w niezależnym obiegu wydawniczym („Zapis” 1980 nr 14, wyd. 4, W. 1989). Ta druga po Czarnej róży powieść rozliczeniowa, traktująca o zaangażowaniu komunistycznym, obrazowała tym razem dramatyczne przeżycia we Lwowie pod okupacją sowiecką i stanowiła oskarżycielski rozrachunek pisarza z komunizmem, zwłaszcza w jego stalinowskim wydaniu. W r. 1980 Konwicki, Jerzy Andrzejewski, Stefan Kisielewski, Marian Brandys i S. podpisali list interwencyjny do prokuratora generalnego PRL w obronie uwięzionego Mirosława Chojeckiego. Podczas wakacji t.r. w Sopocie był S. świadkiem strajku w Stoczni Gdańskiej; wzbudził on jego wielkie nadzieje. W r. 1981, po odzyskaniu możliwości publikacji, ogłosił w „Twórczości” (nr 1) opowieść o ostatnich latach życia Michała Anioła pt. Tommaso del Cavaliere (W. 1982, wyd. 2, W. 1990; przekłady: serbski <1984>, niemiecki i włoski <1988>, portugalski <1990>). W tej misternej opowieści o twórczym niespełnieniu, sile i słabościach geniusza, poruszył też trapiący go całe życie problem homoseksualizmu.

W l. osiemdziesiątych napisał S. trzy utwory, ukazujące genezę narodu żydowskiego, kształtowanie się jego religii i jego walkę o niepodległość. Inkrustowany własnymi (z języka hebrajskiego) tłumaczeniami Biblii szkic Odpowiedź (P. 1982) mówił o Mojżeszu i nawiązywał do konwencji midraszowego komentarza; zawierał elementy apokryficzne. W kolejnych ogniwach cyklu, powieściach Król Dawid żyje! (P. 1984, przekł. niemiecki 1990) i Juda Makabi (P. 1986) pisarz zreinterpretował tradycyjny przekaz biblijny, dopowiadając losy króla Dawida i przedstawiając powstanie zwycięskich Machabeuszy. W r. 1983 opublikował S. tom Martwa fala (Kr.), zawierający obok utworu tytułowego opowiadania Heinz i Ruth z Imienia własnego. W r. 1984 wydał kolejny, znacznie obszerniejszy, tom Syriusz (W.), z wcześniej drukowanymi opowiadaniami z Imienia własnego oraz Na wierzbach…nasze skrzypce. W r. 1988 opublikował, dedykowaną Zofii Hoffmanowej, powieść Echo (W., nagroda miesięcznika „Odra”, przekł. niemiecki 1995); stanowiła ona bezpośrednią kontynuację Głosów w ciemności i ukazywała dalsze etapy procesów laicyzacyjnych, często naznaczonego tragizmem wychodzenia Żydów poza własne środowisko. Z kolei wspomnieniowa opowieść To samo, ale inaczej (wyd. łącznie z Wielkim strachem, W. 1990) była dalszym ciągiem Wielkiego strachu (w miejsce dotychczasowego bohatera pojawiał się jednak sam autor) i przedstawiała przeżycia w ZSRR podczas drugiej wojny światowej. W r. 1989 wstąpił S. do Stow. Pisarzy Polskich. T.r. po raz ostatni odwiedził Izrael. W rozmowie z Piotrem Szewcem opowiedział w tym czasie o swym życiu (Ocalony na Wschodzie, Montricher 1991, przekł. francuski, 1992). W r. 1992 opublikował poświęcone pamięci Wata opowiadanie o charakterze moralitetu Sarna albo Rozmowa Szatana z chłopcem, aniołem i Lucyferem (W.); wykorzystując koncepcje kabalistyczne i opowieści chasydzkie, konfrontował w niej ludzkie pragnienia z uosobionym Złem, a jednocześnie, niejako przy okazji, ukazywał komunizm jako odmianę fałszywego mesjanizmu. Ostatnie opowiadanie S-ego Milczenie (Kr. 1993, wyd. łącznie z Leśnym spacerem z tomu Syriusz), o trudnej «manichejskiej» przyjaźni, miało ponownie podłoże autobiograficzne; S. podjął w nim otwarcie temat homoseksualizmu. Pod koniec życia otrzymał nagrody: im. Stanisława Vincenza (1986) oraz im. Jana Parandowskiego polskiego oddziału PEN Clubu (1993). W kwietniu 1993 „Odra” opublikowała w jego tłumaczeniu garść żydowskich sentencji pt. Mądrości Starego Testamentu i Talmudu. W ostatnich latach życia pisał S. książkę o B. Spinozie i jego panteistycznej filozofii; pracy tej już nie ukończył. Zmarł 8 VIII 1996 w Warszawie, został pochowany 11 VIII na cmentarzu Żydowskim. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1955).

S. rodziny nie założył. Od r. 1952 był zaprzyjaźniony z Anną z Jasińskich Kopińską (zm. 1986), pracującą w Spółdzielni Wydawniczej «Czytelnik» m.in. jako sekretarz wydawnictwa i członek Zarządu. Po śmierci Kopińskiej podjął kroki, by jej syna Władysława Kopińskiego (ur. 1953), orientalistę i tłumacza (mieszkającego od r. 1990 w Toronto) uznać urzędowo za swego syna naturalnego. Uczynił go swym spadkobiercą.

S., obok piszącego w jidysz Icchaka Baszewisa Singera, był w swoim pokoleniu największym w literaturze światowej epikiem nieistniejącej już kultury żydowskiej w Polsce. Po r. 1978 był polskim kandydatem do literackiej Nagrody Nobla. Za swe powołanie i życiową powinność uważał postawienie w słowie nagrobka zamordowanemu narodowi i żydowskiemu światu. Realistycznie ukazując świat galicyjskich miasteczek, nawiązywał zarazem często do tradycji biblijnej, talmudycznej i apokryficznej. Głównym tematem jego pisarstwa była walka Dobra i Zła, dlatego Tadeusz Drewnowski zaliczył jego twórczość do prozy egzystencjalnej w «odmianie parareligijnej». Sam S. nazywał przekornie swój dorobek «realizmem mistycznym – sprzecznością o dwutysiącletnim rodowodzie» („Res Publica” 1991 nr 1). Choć pisał przede wszystkim o sprawach żydowskich, czuł się zawsze pisarzem polskim i utożsamiał się z polskością; związał się też uczuciowo z Izraelem, a ostatecznie stał się, jak mawiał, «izraelocentryczny». W swym pisarstwie, często o podłożu autobiograficznym, był wyczulony na konkret, szczegół, uprawiał swoisty behawioryzm, przedkładał dokładne widzenie nad psychologizowanie (twierdził, że w zakresie psychologii wszystko w literaturze zrobił już M. Proust). Za najwybitniejszego współczesnego pisarza polskiego uważał Dąbrowską, która miała go nauczyć, że «można pisać prosto i jasno» (tamże). Z twórców światowych wysoko cenił T. Manna. Z inspirujących go w młodości pisarzy żydowskich wymieniał Chaima Nachmana Bialika i Saula Czernichowskiego. Zaprzyjaźniony z młodszymi od siebie Haliną Mikołajską, Andrzejem Kijowskim, Markiem Nowakowskim i Ryszardem Matuszewskim, był szanowany i lubiany za odwagę, ciekawość życia i poczucie humoru.

Na temat życia i twórczości S-ego zrealizowano filmy dokumentalne: w r. 1991 Niny Terentiew i Jerzego Markuszewskiego dla Telewizji Polskiej pt. „Julian Stryjkowski – próba portretu”, a w r. 1994 Andrzeja Titkowa „I powiesz – jestem” oraz Mieczysława Bartłomieja Vogta – „89 lat Juliana Stryjkowskiego”.

W Bibliotece Narodowej pod pseud. Łukasza Monastyrskiego jako tłumacza widnieje sensacyjna powieść dla młodzieży W. Haricha „Maturzyści” (W. 1939); S. nie potwierdzał jednak autorstwa tego przekładu. Spuścizna S-ego znajduje się w Muz. Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie oraz w Bibliotece Zakł. Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Fot. w: Ocalony na Wschodzie, Montricher 1991, Szewc P., Syn kapłana, W. 2001; – Literatura XX w.; Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III; Słown. pseudonimów, III; Współcz. pol. pisarze, VIII; – Barańczak S., Wielki strach – czyj i przed czym?, „Zapis” 1981 nr 17; Bauman Z., The Literary Afterlife of Polish Jewry, „Polin” 1992 vol. 7; Bereza H., Tradycja u Stryjkowskiego, „Twórczość” 1972 nr 2; tenże, Trwałość, „Twórczość” 2001 nr 7; Bieńkowski Z., Dar, w: Ćwierć wieku intymności, W. 1993; tenże, „Głosy w ciemności” Juliana Stryjkowskiego, „Twórczość” 1956 nr 2; tenże, Pierwszy dzień potopu, „Kultura” 1966 nr 47; Bikont A., Szczęsna J., Lawina i kamienie: pisarze wobec komunizmu, W. 2006; Biskupski K., Czarna przestrzeń. Próba o prozie Juliana Stryjkowskiego, „Odra” 1972 nr 2; Błoński J., Autoportret żydowski, w: Biedni Polacy patrzą na getto, Kr. 1994; tenże, „Głosy w ciemności”, „Przegl. Kult.” 1956 nr 43; tenże, O Stryjkowskim, „Tyg. Powsz.” 2001 nr 7; Borkowska G., To samo, ale inaczej. Warianty biograficzne w prozie Juliana Stryjkowskiego, w: Literatura polska wobec Zagłady, Red. A. Brodzka-Wald, D. Krawczyńska, J. Leociak, W. 2000; Bugajski L., Co oznacza milczenie?, „Twórczość” 1993 nr 11; Chołodowski W., Stryjkowski, W. 1982; Czabanowska-Wróbel A., Caute. O Julianie Stryjkowskim, „Dekada Literacka” 1996 nr 9; taż, Kształt miłości niemożliwej, „Teksty Drugie” 1995 nr 2; Danilewicz Zielińska M., Stryjkowski Julian. „Przybysz z Narbony”, „Kultura” (Paryż) 1978 nr 1/2; Eile S., The Tragedy of the Chosen People. Jewish Themes in the Novels of Julian Stryjkowski, „Soviet Jewish Affairs” 1983 nr 3; Fik M., Kultura polska po Jałcie: Kronika lat 1944–1981, Londyn 1989; Frybes S., Stryjkowski w kontekście literatury jidysz, „Nowe Książki” 1991 nr 5; Gonen A., Julian Stryjkowski brat Mordechaja, „Rzeczpospolita” 1998 nr 185; Gross N., Losy ludzi i książek, „Now.-Kur.” 1979 nr 267; tenże, Na rozstaju dróg i czasów, tamże 1979 nr 198; Grozinger E., Stryjkowski Julian, w: Jewish Writers of the Twentieth Century, Red. S. Kerbel, New York–London 2003; Grynberg H., Stryjkowski, mój przyjaciel, „Gaz. Wyborcza” 2006 nr 184; Inglot M., Polska kultura literacka Lwowa 1939–1941, Wr. 1995; Kobylińska E., Wobec końca świata, „Kontakt” 1988 nr 4; Kot W., Julian Stryjkowski, P. 1997; Kubski G., Pamiętać Syjon, „W drodze” 1983 nr 1/2; Libera A., Julian Stryjkowski. Dramat i misja narodu, „Literatura” 1974 nr 40; tenże, Tryptyk Juliana Stryjkowskiego, „Tyg. Powsz.” 1974 nr 39; Lichten J., Biblijna trylogia Stryjkowskiego, „Więź” 1989 nr 6; Matuszewski R., Alfabet. Wybór z pamięci 90-latka, W. 2004; Międzyrzecki A., Czas wypił rzekę, „Świat” 1962 nr 39; Pacławski J., Kronikarz żydowskiego losu, Kielce 1993; tenże, O twórczości Juliana Stryjkowskiego, Kielce 1986; tenże, Powieści i eseje Juliana Stryjkowskiego, Kielce 1999; Piekarski I., „Chwilowy” tłumacz i recenzent – Julian Stryjkowski, „Pam. Liter.” 2006 z. 2; tenże, Imię cudze, imię własne… Dociekania genealogiczno-antroponimiczne w stulecie urodzin Juliana Stryjkowskiego, „Ruch Liter.” 2005 nr 1; tenże, Szatan, Bóg i Mesjasz. O Sarnie Juliana Stryjkowskiego, „Pam. Liter.” 2003 z. 4; tenże, Zanim rozległy się „Głosy w ciemności”. Albo o relacjach między tekstami jednego autora. Czyli tam i z powrotem, „Teksty Drugie” 2006 nr 5; Pizem-Karczag I., The Jewish Trilogy of Julian Stryjkowski, „Polish Review” 1983 nr 4; Potkański J., Ziemia Stryjkowskiego, w: Pisarze polsko-żydowscy XX wieku. Przybliżenia, Red. M. Dąbrowski, A. Molisak, W. 2006; Prokop J., Dylematy Stryjkowskiego, w: Lata niby-Polski, Kr. 1998; tenże, Intelligentsia juive et le defi communiste. „La Grand Peur” de Julian Stryjkowski, w: Parole partisane. Etudes litteraires, Kr. 1998; Prokop-Janiec E., Stryjkowski: sny i jawa, „Ruch Liter.” 1995 nr 5; Quercioli Mincer L., A Voice from Diaspora: Julian Stryjkowski, „Polin” 1990 vol. 5; Ritz G., Solidarność a seksualny outsider, w: Nić w labiryncie pożądania. Gender i płeć w literaturze polskiej od romantyzmu do postmodernizmu, W. 2002; Sadowska M., Rasa przeklęta. O prozie Juliana Stryjkowskiego, w: Ciało, płeć, literatura. Prace ofiarowane Profesorowi Germanowi Ritzowi w pięćdziesiątą rocznicę urodzin, Red. M. Horung, M. Jędrzejczak, T. Korsak, W. 2001; Safran G., Dancing with Death and Salvaging Jewish Culture in „Austeria” and „The Dybbuk”, „Slavic Review” 2000 vol. 59; Sandauer A., O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego w XX wieku: (rzecz, którą nie ja powinienem był napisać…), W. 1982; Smulski J., Juliana Stryjkowskiego tragedia optymistyczna, „Pam. Liter.” 1997 z. 1; Sobolewska A., Dwa moralitety Juliana Stryjkowskiego, w: Sporne postaci polskiej literatury współczesnej. Kontynuacje, Red. A. Brodzka-Wald, L. Burska, W. 1996; taż, Historia każdego z nas. O poszukiwaniach religijnych w powieściach Juliana Stryjkowskiego, „Więź” 1984 nr 4; taż, Ostatnia nitka wiary. Poszukiwania religijne w powieściach Juliana Stryjkowskiego, w: Mistyka dnia powszedniego, W. 1992; Szczepański J. J., List do Juliana Stryjkowskiego, „Twórczość” 1974 nr 11; Szenfeld R., Między Agnonem a Stryjkowskim, „Kontury” (Tel Awiw) T. 6: 1995; Szewc P., Syn kapłana, W. 2001; tenże, Żydzi a Polacy w prozie Juliana Stryjkowskiego, „Polonistyka” 1997 nr 4; Szymański W. P., Powieść o prawdziwych ludziach, „Kierunki” 1956 nr 11; Śpiewak P., Wiara króla Dawida, „W drodze” 1985 nr 5; Terlecki R., Uniwersytet latający i Towarzystwo Kursów Naukowych 1977–1981, Kr.–Rzeszów 2000; Trznadel J, Kolaboranci. Tadeusz Boy-Żeleński i grupa komunistycznych pisarzy we Lwowie 1939–1941, Komorów 1998; Wiegandt E., Austria felix, czyli o micie Galicji w polskiej prozie współczesnej, P. 1988; Więcławska K., Zmartchwychwstałe miasteczko. Literackie oblicza sztetł, L. 2005; Wóycicki K., Kodeks Azrila, „Więź” 1976 nr 3; tenże, Traktat o narodowych wierzbach, tamże 1975 nr 1; Zaleski M., O twórczości Juliana Stryjkowskiego, „Twórczość” 1986 nr 5; Zahorska S., Julian Stryjkowski i jego dwie książki, „Wiadomości” (Londyn) 1956 nr 31; Zanthier v. A., Julian Stryjkowski und Edgar Hilsenrath: zur Identität jüdischer Schriftseller nach 1945, Essen 2000; – Brandys M., Dziennik 1976–1977, W. 1996; Dąbrowska M., Dzienniki powojenne, Oprac. T. Drewnowski, W. 1996 II–IV; Kijowski A., Dziennik 1955–1969, Red. K. Kijowska, J. Błoński, Kr. 1998 I; toż za l. 1970–7, Red. ciż, Kr. 1998 II; Nałkowska Z., Dzienniki, Oprac. H. Kirchner, W. 2000 VI cz. 2, W. 2001 VI cz 3; Wat A., Korespondencja, Red. A. Kowalczykowa, W. 2005 I–II; Zawieyski J., Brzegiem cienia. Kartki z dziennika 1955–1957, Kr. 1960; – [Wywiady ze S-m]: „Fakty i Myśli” 1972 nr 10, „Gaz. Wyborcza” dod. „Gaz. o Książkach” 1994 nr 1, „Kontakt” 1987 nr 10, „Kultura” 1981 nr 30, „Mówią wieki” 1988 nr 7, „Nowa Kult.” 1961 nr 51, „Nowe Książki” 1991 nr 5, „Odra” 1975 nr 4, „Polityka” 1962 nr 52, 1991 nr 9, 1994 nr 35, „Res Publica” 1991 nr 1, „Rzeczpospolita” 1993 nr 231, 1994 nr 35, „Super Express” 1995 nr 100, Taranienko Z., Rozmowy z pisarzami, W. 1986, Trznadel J., Hańba domowa, W. 1997, „Tyg. Kult.” 1989 nr 28, „Tyg. Powsz.” 1964 nr 21, 1990 nr 28, „Znak” 1987 nr 11–12 (wypowiedź S-ego w ankiecie „Wokół pojęcia polskości”); – „Rzeczpospolita” 1998 nr 202 (wywiad z W. Kopińskim); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Polin” 1996 vol. 11 (M. Adamczyk-Garbowska), „Rzeczpospolita” 1996 nr 191 (P. Szewc), 1997 nr 184 (A. Kaczyński), 2005 nr 95 (M. Nowakowski), „Sycyna” 1996 nr 19 (M. Jentys), „Tyg. Powsz.” 1996 nr 35 (J. J. Szczepański), „Zesz. Liter.” 1996 z. 4 (W. Kopiński); – B. Ossol.: sygn. akc. 46/79–53/79 (rkp. i mszp. powieści i opowiadań S-ego), sygn. 16978/II (list S-ego do Marii Kuncewiczowej); Muz. Liter. im. Adama Mickiewicza w W.: Arch. S-ego; – Informacje Ireneusza Piekarskiego z L., na podstawie przygotowanej na KUL pracy doktorskiej „Realizm mistyczny. Studia i szkice o twórczości Juliana Stryjkowskiego”, Eugenii Prokop-Janiec z Kr., Adama Michnika z W. oraz Władysława Kopińskiego z Toronto.

Jan Pacławski