INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Kazimierz Prószyński     

Kazimierz Prószyński  

 
 
Biogram został opublikowany w latach 1984-1985 w XXVIII tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Prószyński Kazimierz, krypt.: K.P., Kaz. Pr., Kaz., Kaz. P. Inż., K. Pr. Inż., Kazimierz Pr., Inż. Kaz. Pr., inż. A.I.L. (1875–1945), inżynier mechanik, wynalazca, konstruktor aparatów filmowych, pionier kinematografii. Ur. 4 IV w Warszawie, był synem Konrada (zob.) i Cecylii z Puciatów, młodszym bratem Tadeusza (zob.)

P. uczył się najpierw w domu, a od r. 1885 w prywatnych gimnazjach warszawskich: Floriana Łagowskiego, Augustyna Szmurły i Wojciecha Górskiego (gdzie zawarł trwającą wiele lat przyjaźń z kompozytorem Mieczysławem Karłowiczem), w l. 1890–2 w gimnazjum prywatnym Jana Pankiewicza, gdzie był uczniem wybitnego fizyko-chemika Józefa Jerzego Boguskiego. Aby zdać maturę państwową (po rosyjsku) P. wyjechał do Rosji; świadectwo dojrzałości otrzymał w r. 1893 w Uriupińsku koło Nowochopiorska w dorzeczu Donu (dziś okręg bałaszowski). Następnie studiował na uniwersytecie w Liège (Wydział Techniczny Szkoły Specjalnej Sztuki, Rzemiosł i Górnictwa) w l. 1894/5, 1896/7 i w l. 1905–8, gdzie uzyskał dyplom inżyniera mechanika. Należał do stowarzyszenia wychowanków tej uczelni (Association des Ingénieurs sortis de l’École de Liège – A.I.L.) i zapewne do Koła Leodyjczyków przy Stowarzyszeniu Techników Polskich w Warszawie.

Od wczesnych lat P. wykazywał zdolności do nauk ścisłych i pomysłowość techniczną, miał też zamiłowania muzyczne. Pod fachowym kierunkiem swego dziadka Stanisława, a potem również za zachętą Boguskiego, zajął się szczególnie rozwijającą się wówczas foto- i kinomechaniką i już wtedy powziął myśl skonstruowania aparatu do żywych obrazów, czyli aparatu kinematograficznego. Podczas studiów P. wpadł na pomysł aparatu filmowego do zdjęć i projekcji, który zbudował po przyjeździe do Warszawy w r. 1895 i nazwał go «pleografem». Był to pierwszy polski aparat kinematograficzny skonstruowany w kraju. Posługując się tym aparatem, P. zrealizował krótkie filmy i datę powyższą należy uznać za początek polskiej kinematografii. Następnie pracował nad ulepszeniem swego aparatu, a zwłaszcza nad zlikwidowaniem drgań obrazu podczas projekcji, będących główną wadą początkowej kinematografii. Pochłonięty swoim wynalazkiem, przerwał studia inżynierskie i w r. 1899 wykonał ulepszoną wersję aparatu nazwanego «biopleografem», wyposażonego w dwie taśmy filmowe i dwa obiektywy, rzucające na przemian obrazy na ekran, tak, by nie powstawały widoczne przerwy w wyświetlaniu filmu. Pokazy działania aparatu, m. in. w Sekcji Techniczno-Przemysłowej Oddziału Warszawskiego Tow. Popierania Rosyjskiego Przemysłu i Handlu, Szkole Technicznej Wawelberga i Rotwanda, Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, na wystawie rolniczo-przemysłowej w Lublinie, na wystawie fotograficznej Warszawskiego Tow. Dobroczynności, były wyrazem poparcia dla P-ego ze strony Kazimierza Obrębowicza, J. J. Boguskiego, Władysława Kiślańskiego, Bolesława Prusa i innych, wzbudzając szerokie zainteresowanie wynalazkiem. Doprowadziło to do powstania Tow. Udziałowego «Pleograf», które w l. 1902–3 przejawiało ożywioną działalność, wytwarzając filmy nie tylko na użytek krajowy, ale i dla zagranicy. M. in. sensacją było w Teatrze Wielkim w Warszawie włączenie do opery „Walkiria” R. Wagnera filmu P-ego przedstawiającego cwałujące na koniach walkirie (1903). W styczniu 1903 pleografem P-ego odtworzono kilka filmów na Wystawie Teatralnej w Warszawie.

W tym okresie P. zajmował się także rozwiązywaniem innych swoich pomysłów: «ekspedytora uniwersalnego» (1897), mającego służyć do składania arkuszy papieru, nakładania na nie opasek i naklejania adresów, a także ekspediowania gazet i książek, urządzenia telewizyjnego «telefot» (1898) i urządzenia reklamy świetlnej (1903–5). Kolejne wynalazki, konstrukcje i patenty P-ego finansował jego ojciec (aż do śmierci w r. 1908), wierząc że film spełni przełomową rolę w szerzeniu oświaty i wiedzy. Po ukończeniu studiów, w końcu 1908 r., P. udał się do Paryża, gdzie ostatecznie rozwiązał problem migotania światła i drgań obrazu podczas projekcji filmowych, wynajdując (później dowodził, że to odkrycie, a nie wynalazek) w r. 1909 tzw. obturator, tj. przesłonę równomiernie przerywającą światło podczas projekcji (co najmniej 40 razy na sekundę), co skutecznie eliminowało niepożądane efekty uboczne. Udoskonalenie to zostało wysoko ocenione przez Akademię Nauk w Paryżu, a także przez L. Lumiere’a, wynalazcę kinematografu. Było ono przełomowym momentem w dziejach kinematografii, przemysłu filmowego i sztuki filmowej, albowiem umożliwiło realizację filmów o niemal dziesięciokrotnie większej niż początkowo długości («metrażu»), sięgającej później ok. 3 000 m taśmy filmowej. Tarapaty finansowe po śmierci ojca nie pozwoliły P-emu opatentować wówczas obturatora; sprzedał swój wynalazek i stracił w ten sposób jego oficjalne autorstwo. W r. 1910 P. skonstruował ręczną kamerę filmową do zdjęć reporterskich, tzw. «aeroskop». W t. r. zaprezentował ją francuskiej Akademii Nauk laureat nagrody Nobla, fizyk G. Lippman. W r. n. rozpoczęto w Anglii produkcję tych kamer, których od r. 1914 używano z powodzeniem do nakręcania kronik z walk pierwszej wojny światowej na froncie zachodnim (od r. 1917 również kronik lotniczych). Kamera «aeroskop» P-ego przyczyniła się znacznie do rozwoju filmu dokumentalnego; została nagrodzona złotym medalem na Międzynarodowej Wystawie Kinematograficznej w Londynie w r. 1913, gdzie P. referował też zalety stosowania filmu jako pomocy szkolnej.

W r. 1912 P. zbudował popularny amatorski aparat filmowy «Oko», o prostej konstrukcji, tani i łatwy w obsłudze. Pracę nad tym aparatem P. uważał za główny cel swego życia. Pierwszy pokaz «Oka» odbył się t. r. w Stowarzyszeniu Techników w Warszawie; w tymże czasie P. nakręcił tym aparatem m. in. reportaż w Ogrodzie Saskim przedstawiający spacer historyka Tadeusza Korzona (ojca swej macochy). Aparat «Oko» zademonstrował P. w r. 1914 na posiedzeniu Królewskiego Tow. Fotograficznego w Londynie. Próbując już od r. 1907 stworzyć film dźwiękowy drogą synchronizacji kinematografu z fonografem, zbudował w r. 1913 w Londynie również kinofon i nakręcił dwa filmy, w których amatorsko grała na fortepianie, śpiewała i … z głośnym trzaskiem zapalała zapałkę Angielka Dorothy Abrey, od r. 1914 żona P-ego. W r. 1915 P. wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie próbował uruchomić produkcję «Oka» na skalę handlową. Powstało nawet w tym celu specjalne towarzystwo akcyjne, którego głównym udziałowcem z wkładem 25 000 dolarów był Ignacy J. Paderewski (zaprzyjaźniony z rodziną P-ego od czasu swych studiów w Instytucie Muzycznym w Warszawie), ale zaawansowane przygotowania zakończyły się fiaskiem w r. 1917 w związku z przystąpieniem Stanów Zjednoczonych do wojny światowej. W latach pierwszej wojny światowej P. zajmował się też pracami społecznymi. W r. 1914 w Londynie był współzałożycielem i do wyjazdu do Nowego Jorku w r. 1915 aktywnym działaczem Polskiego Komitetu Informacyjnego (wydającego wiele publikacji o Polsce), zaś w r. 1918 współdziałał w zorganizowaniu w Nowym Jorku Tow. Techników i Handlowców Polaków w Ameryce (z którego wyłoniła się później Izba Handlowa Polsko-Amerykańska) oraz Tow. Zapoczątkowania Polskiej Żeglugi Morskiej.

P. powrócił na stałe do Warszawy w r. 1921 i w r. n., przy wydatnej pomocy swego powinowatego przemysłowca Józefa Beka, zorganizował spółkę akcyjną «Oko», pod nazwą Centralnej Europejskiej Wytwórni Kinematografu Amatorskiego inż. Prószyńskiego (przy ul. Zajączkowskiej 7, później 9) w Warszawie. Głównymi udziałowcami spółki, poza P-m oraz J. Bekiem, byli od dawna związani z tym ostatnim interesami i zaprzyjaźnieni z nim Antoni Ciszewski, Henryk Hoser i Jerzy Loth. Próby uruchomienia produkcji na szerszą skalę (wykonano jedynie 100 sztuk aparatów) załamały się wobec nierentowności przedsięwzięcia wskutek różnych przyczyn, jak np. nieustanne udoskonalenia wprowadzane przez P-ego do prototypu aparatu, powodujące konieczność zmian w oprzyrządowaniu produkcji czy też obstawanie wynalazcy przy niskiej cenie aparatu, dzięki czemu byłby dostępny dla szerokich rzesz ludzi pracy i dla szkolnictwa, jednakże główne źródła niepowodzenia tego przedsięwzięcia tkwiły w kryzysie l. 1924–5. Zrażony złą sytuacją materialną firmy i zaistniałymi sprzecznościami w łonie zarządu spółki «Oko», a także załamany nagłym zgonem w r. 1925 brata Tadeusza, redaktora naczelnego „Gazety Świątecznej”, odszedł P. od swej działalności wynalazczej i planów przemysłowych (nie zmieniło tego nawet zatwierdzenie przez Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w r. 1935 aparatu «Oko» jako pomocy szkolnej). Poświęcił się głównie – jako najstarszy po Tadeuszu syn «Promyka» – pracy pisarskiej w „Gazecie Świątecznej”. Był już od śmierci ojca współwłaścicielem rodzinnego przedsiębiorstwa (Księgarni Krajowej i „Gazety Świątecznej”), a od r. 1921, gdy rodzina postanowiła przeobrazić się wobec prawa w spółkę cywilną, jego prawo własności wynosiło ok. 10%, a prawo użytkowania dochodów ok. 9%. Głównym jednak źródłem utrzymania była wierszówka w „Gazecie”, gdzie do r. 1939 ogłosił kilkaset felietonów o treści społecznej, ekonomicznej i politycznej. Już od r. 1932 coraz więcej miejsca w felietonach P-ego zajmowała groźba napaści Niemiec na Polskę, a od początku r. 1939 felietony prawie stale ukazywały się na pierwszej stronie „Gazety” i wyłącznie mówiły o nadciągającej wojnie.

P. miał na swym koncie kilkadziesiąt patentów (francuskie, niemieckie i angielskie). W r. 1920 został przyjęty na członka Królewskiego Tow. Fotograficznego w Wielkiej Brytanii. Powstały w r. 1921 Polski Związek Przemysłowców Filmowych nadał mu tytuł członka honorowego. W r. 1927 P. został członkiem Związku Wynalazców RP, przekształconego później w Ligę Popierania Twórczości Wynalazczej, w r. 1937 zaś – członkiem nowo powołanej Sekcji Fotografii i Kinematografii przy Muzeum Techniki i Przemysłu w Warszawie. Aparaty P-ego były demonstrowane na wystawach krajowych (np. na Wystawie Foto-Kinematograficznej w Warszawie w r. 1927, na której P. dostał dyplom uznania, oraz na XVIII Targach Wschodnich we Lwowie w r. 1938), a także na wystawach zagranicznych, m. in. na Międzynarodowej Wystawie Nowoczesnej Sztuki i Techniki w Paryżu (1937), gdzie w pawilonie polskim urządzono stoisko z fotografiami i broszurami poświęconymi P-emu.

P. ogłosił wiele artykułów podpisanych najczęściej kryptonimami lub też anonimowo w różnych pismach krajowych (np. „Światło”, „Fotograf Pol.”, „Dzien. Pozn.” „Kur. Warsz.”, „Wszechświat”, „Wynalazki i Odkrycia”) oraz zagranicznych (np. „Bulletin de la Sociètè Française de Physique”, „Comptes Rendus Hebdomadaires des Séances de l’Académie des Sciences”, „The Photographic Journal”). W formie broszur P. wydał m. in.: O elektryczności i o najnowszych i najważniejszych wynalazkach elektrycznych (W. 1910), Poland and Russ-Lands (Ruthenias) versus Russia. Their true role in Europe, origin and history, with an addition of national determination (London 1920), Historia wynalazku i działalności Spółki Akcyjnej „Oko” w Polsce (W. 1925), Niesłychane odkrycie naukowe (W. 1932) i toż samo po angielsku pt. The authentic „Photograph” of Christ (London 1933), Wykaz nazwisk. Mapa narodowości-kultury w Polsce (W. 1934), oraz prace autobiograficzne: Kazimierz Prószyński, syn Konrada (Kazimierza Promyka). Wynalazca i działacz społeczny (W. b.r.) i Kinematograf dydaktyczny. Trudności dotychczasowe i nowa zasada kinematografii. Prace Kazimierza Prószyńskiego w dziedzinie żywej fotografii (W. 1936).

Podczas okupacji niemieckiej P. ukrywał się w domu swych przyjaciół Michała i Tomasza Bojasińskich w Szczytnie koło Sochaczewa, gdzie pracował nad wynalazkiem «autolektora» umożliwiającego czytanie niewidomym (1943) oraz nad «lampą totalną» o minimalnym zużyciu prądu. Podczas powstania warszawskiego 1944 r. P. przebywał w Warszawie, skąd 25 VIII 1944 został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen (dziś: Rogoźnica), a następnie do Mauthausen (więzień hitlerowski nr 129957), gdzie zmarł 13 III 1945. Zapis o jego śmierci umieszczono na grobowcu rodzinnym jego ojca Konrada Prószyńskiego na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera T-1-15/16).

Z małżeństwa z Dorothy z domu Abrey (1895–1957), pochowaną na Powązkach (kwatera 48-5-5), P. pozostawił córkę Irenę (ur. 1919), zamężną Ogden, i syna Kazimierza (ur. 1916), którego rodzicami chrzestnymi byli Helena i Ignacy Paderewscy, od r. 1938 zamieszkałego w Stanach Zjednoczonych pod przybranym nazwiskiem Richard Perry. Żona i córka P-ego były więźniarkami obozu w Ravensbrück. Powinowatym P-ego był (czasem mylony z nim) Kazimierz Prószyński (1901–1944), architekt (zob.).

W r. 1956 na wystawie 60-lecia kinematografii w Londynie eksponowano m. in. «aeroskop» P-ego z r. 1913. W r. 1970 telewizja polska zrealizowała i wyświetliła film, a Muzeum Techniki w Warszawie zorganizowało w r. 1975 wystawę i sesję naukową, poświęconą P-emu. Propagatorami działalności P-ego za granicą stało się małżeństwo angielskie: Elisabeth i Bernard Ornowie. Egzemplarze kamer filmowych P-ego zachowały się w niektórych muzeach. Odrębną stałą gablotę ma P. i jego aeroskop w Science Museum w Londynie.

 

Fot. w: Materiałach Red. PSB, B. Filmoteki Pol. w W. (kolekcja P-ego, sygn. 310, 1924–6, 5359), B. Narod. (fot. zbiorowa z r. 1907, , sygn. I. F. 5961–II t. III k. 15, 23 i n., 5965 II k. 76, 5982–IV, 10431/II–5 i 10434/II–5, 10474/II–5); Bibliografia polskich wydawnictw filmowych 1945–1972, W. 1974; toż za l. 1973–8, W. 1980; Fuks S., Kazimierz Prószyński. Monografia bibliograficzna 1881–1975, W. 1980 (366 pozycji); Szulc M., Materiały do historii fotografii polskiej. I. Bibliografia 1836–1956, W. 1963; Enc. odkryć i wynalazków, W. 1979 s. 89–90; Enc. Ultima Thule; Enc. Warszawy, W. 1975 (fot.); Enciclopedia dello spettacolo, Roma 1961 VIII (E. Orna); The Focal Encyclopaedia of Film and Television Techniques, London–New York 1973; Jeanne R., Ford Ch., Histoire enciclopédique du cinéma, Paris 1947 I 32; W. Enc. Powsz. (PWN), (fot.); Film lexicon degli autori e delle opere, Roma 1962 V (J. Toeplitz); Orłowski B., Poczet polskich pionierów techniki, W. 1974 (ryc.); Polacy w historii i kulturze krajów Europy Zachodniej. Słownik biograficzny, P. 1981; Sosiński R., Poczet wielkich techników wynalazców, W. 1970; Fotografia polska do 1914 r. Wystawa ze zbiorów Biblioteki Narodowej, Oprac. J. Ihnatowicza, W. 1981; Katalog wystawy foto-kinematograficznej w Warszawie, W. 1927; Targi Wschodnie we Lwowie (XVIII), Katalog, Lw. 1938; – Historia elektryki polskiej, W. 1976 I; Historia kultury materialnej Polski w zarysie, Wr. 1979 VI 184–5; Iłowiecki M., Dzieje nauki polskiej, W. 1981; Jewsiewicki W., Kazimierz Prószyński, polski wynalazca filmowy, W. 1954; tenże, Kazimierz Prószyński, W. 1974 (fot.); Płażewski J., Spojrzenie w przeszłość polskiej fotografii, W. 1982; Sosińska A., Iskry i płomienie, W. 1983 (o aparacie «Oko»); – Annuaire général des ingénieurs diplomés en Belgique, Liége 1928; Prószyński K., Ze wspomnień wynalazcy, „Kinoświat” 1929 nr 7; Rocznik informacyjny o spółkach akcyjnych w Polsce, W. 1929 poz. 262; – „Biul. Muz. Techniki i Przemysłu” 1938 nr 6 s. 2; „Biul. Stowarzyszenia Wynalazców Pol.” 1959, wyd. specjalne, s. 16–17; „Wiad. Przem. Chemicznego” 1938 nr 22 s. 87; „Wynalazki i Odkrycia” 1927 nr 1, 2 (artykuł P-ego), 1928 nr 4 s. 27, 1929 nr 1 s. 41; „Życie Warszawy” 1980 nr 102 s. 7; – Arch. B. Gł. Uniw. Pozn.: Arch. Karłowiczowskie, sygn. Ch. IV. 2, Listy P-ego do A. Chybińskiego, m. in. wspomnienia o M. Karłowiczu z r. 1934 (częściowo druk. w: Mieczysław Karłowicz w listach i wspomnieniach, Oprac. H. Anders, Kr. 1960); Arch. Filmoteki Pol. w W.: Filmy P-ego, sygn. 15011; Arch. Gł. Kom. Badania Zbrodni Hitlerowskich w Pol.: Kolekcja Ob. sygn. 156; Arch. Muz. Techniki w W.: Kartoteka inżynierów i techników polskich; Arch. Państw. Wyższej Szkoły Teatralnej i Filmowej w Ł.: Materiały A. Chromińskiego, mszp. poz. 6 (sprawozdanie zarządu Sp. Akc. «Oko»); Arch. Paraf. Św. Aleksandra w W.: Księga urodzeń z r. 1875 nr 318; Arch. Pol. Radia i Telewizji w W.: Filmy telewizyjne o Prószyńskim; Arch. Woj. i Miejskiej B. Publ. w Bydgoszczy: List. P-ego do A. Grzymały-Siedleckiego z r. 1929, sygn. 999 II, 1, 1921; B. Narod.: rkp. 5962 I k. 94 (listy do Konrada Prószyńskiego); – Materiały Barbary z Prószyńskich-Olszewskiej; – Informacje Tadeusza Cichowicza, Stanisława Fuksa, Władysława Jewsiewickiego i Kazimierza Siennickiego.

Jerzy Kubiatowski

 

 
 

Chmura tagów

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.