Prószyński Kazimierz, krypt.: K.P., Kaz. Pr., Kaz., Kaz. P. Inż., K. Pr. Inż., Kazimierz Pr., Inż. Kaz. Pr., inż. A.I.L. (1875–1945), inżynier mechanik, wynalazca, konstruktor aparatów filmowych, pionier kinematografii. Ur. 4 IV w Warszawie, był synem Konrada (zob.) i Cecylii z Puciatów, młodszym bratem Tadeusza (zob.)
P. uczył się najpierw w domu, a od r. 1885 w prywatnych gimnazjach warszawskich: Floriana Łagowskiego, Augustyna Szmurły i Wojciecha Górskiego (gdzie zawarł trwającą wiele lat przyjaźń z kompozytorem Mieczysławem Karłowiczem), w l. 1890–2 w gimnazjum prywatnym Jana Pankiewicza, gdzie był uczniem wybitnego fizyko-chemika Józefa Jerzego Boguskiego. Aby zdać maturę państwową (po rosyjsku) P. wyjechał do Rosji; świadectwo dojrzałości otrzymał w r. 1893 w Uriupińsku koło Nowochopiorska w dorzeczu Donu (dziś okręg bałaszowski). Następnie studiował na uniwersytecie w Liège (Wydział Techniczny Szkoły Specjalnej Sztuki, Rzemiosł i Górnictwa) w l. 1894/5, 1896/7 i w l. 1905–8, gdzie uzyskał dyplom inżyniera mechanika. Należał do stowarzyszenia wychowanków tej uczelni (Association des Ingénieurs sortis de l’École de Liège – A.I.L.) i zapewne do Koła Leodyjczyków przy Stowarzyszeniu Techników Polskich w Warszawie.
Od wczesnych lat P. wykazywał zdolności do nauk ścisłych i pomysłowość techniczną, miał też zamiłowania muzyczne. Pod fachowym kierunkiem swego dziadka Stanisława, a potem również za zachętą Boguskiego, zajął się szczególnie rozwijającą się wówczas foto- i kinomechaniką i już wtedy powziął myśl skonstruowania aparatu do żywych obrazów, czyli aparatu kinematograficznego. Podczas studiów P. wpadł na pomysł aparatu filmowego do zdjęć i projekcji, który zbudował po przyjeździe do Warszawy w r. 1895 i nazwał go «pleografem». Był to pierwszy polski aparat kinematograficzny skonstruowany w kraju. Posługując się tym aparatem, P. zrealizował krótkie filmy i datę powyższą należy uznać za początek polskiej kinematografii. Następnie pracował nad ulepszeniem swego aparatu, a zwłaszcza nad zlikwidowaniem drgań obrazu podczas projekcji, będących główną wadą początkowej kinematografii. Pochłonięty swoim wynalazkiem, przerwał studia inżynierskie i w r. 1899 wykonał ulepszoną wersję aparatu nazwanego «biopleografem», wyposażonego w dwie taśmy filmowe i dwa obiektywy, rzucające na przemian obrazy na ekran, tak, by nie powstawały widoczne przerwy w wyświetlaniu filmu. Pokazy działania aparatu, m. in. w Sekcji Techniczno-Przemysłowej Oddziału Warszawskiego Tow. Popierania Rosyjskiego Przemysłu i Handlu, Szkole Technicznej Wawelberga i Rotwanda, Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, na wystawie rolniczo-przemysłowej w Lublinie, na wystawie fotograficznej Warszawskiego Tow. Dobroczynności, były wyrazem poparcia dla P-ego ze strony Kazimierza Obrębowicza, J. J. Boguskiego, Władysława Kiślańskiego, Bolesława Prusa i innych, wzbudzając szerokie zainteresowanie wynalazkiem. Doprowadziło to do powstania Tow. Udziałowego «Pleograf», które w l. 1902–3 przejawiało ożywioną działalność, wytwarzając filmy nie tylko na użytek krajowy, ale i dla zagranicy. M. in. sensacją było w Teatrze Wielkim w Warszawie włączenie do opery „Walkiria” R. Wagnera filmu P-ego przedstawiającego cwałujące na koniach walkirie (1903). W styczniu 1903 pleografem P-ego odtworzono kilka filmów na Wystawie Teatralnej w Warszawie.
W tym okresie P. zajmował się także rozwiązywaniem innych swoich pomysłów: «ekspedytora uniwersalnego» (1897), mającego służyć do składania arkuszy papieru, nakładania na nie opasek i naklejania adresów, a także ekspediowania gazet i książek, urządzenia telewizyjnego «telefot» (1898) i urządzenia reklamy świetlnej (1903–5). Kolejne wynalazki, konstrukcje i patenty P-ego finansował jego ojciec (aż do śmierci w r. 1908), wierząc że film spełni przełomową rolę w szerzeniu oświaty i wiedzy. Po ukończeniu studiów, w końcu 1908 r., P. udał się do Paryża, gdzie ostatecznie rozwiązał problem migotania światła i drgań obrazu podczas projekcji filmowych, wynajdując (później dowodził, że to odkrycie, a nie wynalazek) w r. 1909 tzw. obturator, tj. przesłonę równomiernie przerywającą światło podczas projekcji (co najmniej 40 razy na sekundę), co skutecznie eliminowało niepożądane efekty uboczne. Udoskonalenie to zostało wysoko ocenione przez Akademię Nauk w Paryżu, a także przez L. Lumiere’a, wynalazcę kinematografu. Było ono przełomowym momentem w dziejach kinematografii, przemysłu filmowego i sztuki filmowej, albowiem umożliwiło realizację filmów o niemal dziesięciokrotnie większej niż początkowo długości («metrażu»), sięgającej później ok. 3 000 m taśmy filmowej. Tarapaty finansowe po śmierci ojca nie pozwoliły P-emu opatentować wówczas obturatora; sprzedał swój wynalazek i stracił w ten sposób jego oficjalne autorstwo. W r. 1910 P. skonstruował ręczną kamerę filmową do zdjęć reporterskich, tzw. «aeroskop». W t. r. zaprezentował ją francuskiej Akademii Nauk laureat nagrody Nobla, fizyk G. Lippman. W r. n. rozpoczęto w Anglii produkcję tych kamer, których od r. 1914 używano z powodzeniem do nakręcania kronik z walk pierwszej wojny światowej na froncie zachodnim (od r. 1917 również kronik lotniczych). Kamera «aeroskop» P-ego przyczyniła się znacznie do rozwoju filmu dokumentalnego; została nagrodzona złotym medalem na Międzynarodowej Wystawie Kinematograficznej w Londynie w r. 1913, gdzie P. referował też zalety stosowania filmu jako pomocy szkolnej.
W r. 1912 P. zbudował popularny amatorski aparat filmowy «Oko», o prostej konstrukcji, tani i łatwy w obsłudze. Pracę nad tym aparatem P. uważał za główny cel swego życia. Pierwszy pokaz «Oka» odbył się t. r. w Stowarzyszeniu Techników w Warszawie; w tymże czasie P. nakręcił tym aparatem m. in. reportaż w Ogrodzie Saskim przedstawiający spacer historyka Tadeusza Korzona (ojca swej macochy). Aparat «Oko» zademonstrował P. w r. 1914 na posiedzeniu Królewskiego Tow. Fotograficznego w Londynie. Próbując już od r. 1907 stworzyć film dźwiękowy drogą synchronizacji kinematografu z fonografem, zbudował w r. 1913 w Londynie również kinofon i nakręcił dwa filmy, w których amatorsko grała na fortepianie, śpiewała i … z głośnym trzaskiem zapalała zapałkę Angielka Dorothy Abrey, od r. 1914 żona P-ego. W r. 1915 P. wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie próbował uruchomić produkcję «Oka» na skalę handlową. Powstało nawet w tym celu specjalne towarzystwo akcyjne, którego głównym udziałowcem z wkładem 25 000 dolarów był Ignacy J. Paderewski (zaprzyjaźniony z rodziną P-ego od czasu swych studiów w Instytucie Muzycznym w Warszawie), ale zaawansowane przygotowania zakończyły się fiaskiem w r. 1917 w związku z przystąpieniem Stanów Zjednoczonych do wojny światowej. W latach pierwszej wojny światowej P. zajmował się też pracami społecznymi. W r. 1914 w Londynie był współzałożycielem i do wyjazdu do Nowego Jorku w r. 1915 aktywnym działaczem Polskiego Komitetu Informacyjnego (wydającego wiele publikacji o Polsce), zaś w r. 1918 współdziałał w zorganizowaniu w Nowym Jorku Tow. Techników i Handlowców Polaków w Ameryce (z którego wyłoniła się później Izba Handlowa Polsko-Amerykańska) oraz Tow. Zapoczątkowania Polskiej Żeglugi Morskiej.
P. powrócił na stałe do Warszawy w r. 1921 i w r. n., przy wydatnej pomocy swego powinowatego przemysłowca Józefa Beka, zorganizował spółkę akcyjną «Oko», pod nazwą Centralnej Europejskiej Wytwórni Kinematografu Amatorskiego inż. Prószyńskiego (przy ul. Zajączkowskiej 7, później 9) w Warszawie. Głównymi udziałowcami spółki, poza P-m oraz J. Bekiem, byli od dawna związani z tym ostatnim interesami i zaprzyjaźnieni z nim Antoni Ciszewski, Henryk Hoser i Jerzy Loth. Próby uruchomienia produkcji na szerszą skalę (wykonano jedynie 100 sztuk aparatów) załamały się wobec nierentowności przedsięwzięcia wskutek różnych przyczyn, jak np. nieustanne udoskonalenia wprowadzane przez P-ego do prototypu aparatu, powodujące konieczność zmian w oprzyrządowaniu produkcji czy też obstawanie wynalazcy przy niskiej cenie aparatu, dzięki czemu byłby dostępny dla szerokich rzesz ludzi pracy i dla szkolnictwa, jednakże główne źródła niepowodzenia tego przedsięwzięcia tkwiły w kryzysie l. 1924–5. Zrażony złą sytuacją materialną firmy i zaistniałymi sprzecznościami w łonie zarządu spółki «Oko», a także załamany nagłym zgonem w r. 1925 brata Tadeusza, redaktora naczelnego „Gazety Świątecznej”, odszedł P. od swej działalności wynalazczej i planów przemysłowych (nie zmieniło tego nawet zatwierdzenie przez Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w r. 1935 aparatu «Oko» jako pomocy szkolnej). Poświęcił się głównie – jako najstarszy po Tadeuszu syn «Promyka» – pracy pisarskiej w „Gazecie Świątecznej”. Był już od śmierci ojca współwłaścicielem rodzinnego przedsiębiorstwa (Księgarni Krajowej i „Gazety Świątecznej”), a od r. 1921, gdy rodzina postanowiła przeobrazić się wobec prawa w spółkę cywilną, jego prawo własności wynosiło ok. 10%, a prawo użytkowania dochodów ok. 9%. Głównym jednak źródłem utrzymania była wierszówka w „Gazecie”, gdzie do r. 1939 ogłosił kilkaset felietonów o treści społecznej, ekonomicznej i politycznej. Już od r. 1932 coraz więcej miejsca w felietonach P-ego zajmowała groźba napaści Niemiec na Polskę, a od początku r. 1939 felietony prawie stale ukazywały się na pierwszej stronie „Gazety” i wyłącznie mówiły o nadciągającej wojnie.
P. miał na swym koncie kilkadziesiąt patentów (francuskie, niemieckie i angielskie). W r. 1920 został przyjęty na członka Królewskiego Tow. Fotograficznego w Wielkiej Brytanii. Powstały w r. 1921 Polski Związek Przemysłowców Filmowych nadał mu tytuł członka honorowego. W r. 1927 P. został członkiem Związku Wynalazców RP, przekształconego później w Ligę Popierania Twórczości Wynalazczej, w r. 1937 zaś – członkiem nowo powołanej Sekcji Fotografii i Kinematografii przy Muzeum Techniki i Przemysłu w Warszawie. Aparaty P-ego były demonstrowane na wystawach krajowych (np. na Wystawie Foto-Kinematograficznej w Warszawie w r. 1927, na której P. dostał dyplom uznania, oraz na XVIII Targach Wschodnich we Lwowie w r. 1938), a także na wystawach zagranicznych, m. in. na Międzynarodowej Wystawie Nowoczesnej Sztuki i Techniki w Paryżu (1937), gdzie w pawilonie polskim urządzono stoisko z fotografiami i broszurami poświęconymi P-emu.
P. ogłosił wiele artykułów podpisanych najczęściej kryptonimami lub też anonimowo w różnych pismach krajowych (np. „Światło”, „Fotograf Pol.”, „Dzien. Pozn.” „Kur. Warsz.”, „Wszechświat”, „Wynalazki i Odkrycia”) oraz zagranicznych (np. „Bulletin de la Sociètè Française de Physique”, „Comptes Rendus Hebdomadaires des Séances de l’Académie des Sciences”, „The Photographic Journal”). W formie broszur P. wydał m. in.: O elektryczności i o najnowszych i najważniejszych wynalazkach elektrycznych (W. 1910), Poland and Russ-Lands (Ruthenias) versus Russia. Their true role in Europe, origin and history, with an addition of national determination (London 1920), Historia wynalazku i działalności Spółki Akcyjnej „Oko” w Polsce (W. 1925), Niesłychane odkrycie naukowe (W. 1932) i toż samo po angielsku pt. The authentic „Photograph” of Christ (London 1933), Wykaz nazwisk. Mapa narodowości-kultury w Polsce (W. 1934), oraz prace autobiograficzne: Kazimierz Prószyński, syn Konrada (Kazimierza Promyka). Wynalazca i działacz społeczny (W. b.r.) i Kinematograf dydaktyczny. Trudności dotychczasowe i nowa zasada kinematografii. Prace Kazimierza Prószyńskiego w dziedzinie żywej fotografii (W. 1936).
Podczas okupacji niemieckiej P. ukrywał się w domu swych przyjaciół Michała i Tomasza Bojasińskich w Szczytnie koło Sochaczewa, gdzie pracował nad wynalazkiem «autolektora» umożliwiającego czytanie niewidomym (1943) oraz nad «lampą totalną» o minimalnym zużyciu prądu. Podczas powstania warszawskiego 1944 r. P. przebywał w Warszawie, skąd 25 VIII 1944 został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen (dziś: Rogoźnica), a następnie do Mauthausen (więzień hitlerowski nr 129957), gdzie zmarł 13 III 1945. Zapis o jego śmierci umieszczono na grobowcu rodzinnym jego ojca Konrada Prószyńskiego na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera T-1-15/16).
Z małżeństwa z Dorothy z domu Abrey (1895–1957), pochowaną na Powązkach (kwatera 48-5-5), P. pozostawił córkę Irenę (ur. 1919), zamężną Ogden, i syna Kazimierza (ur. 1916), którego rodzicami chrzestnymi byli Helena i Ignacy Paderewscy, od r. 1938 zamieszkałego w Stanach Zjednoczonych pod przybranym nazwiskiem Richard Perry. Żona i córka P-ego były więźniarkami obozu w Ravensbrück. Powinowatym P-ego był (czasem mylony z nim) Kazimierz Prószyński (1901–1944), architekt (zob.).
W r. 1956 na wystawie 60-lecia kinematografii w Londynie eksponowano m. in. «aeroskop» P-ego z r. 1913. W r. 1970 telewizja polska zrealizowała i wyświetliła film, a Muzeum Techniki w Warszawie zorganizowało w r. 1975 wystawę i sesję naukową, poświęconą P-emu. Propagatorami działalności P-ego za granicą stało się małżeństwo angielskie: Elisabeth i Bernard Ornowie. Egzemplarze kamer filmowych P-ego zachowały się w niektórych muzeach. Odrębną stałą gablotę ma P. i jego aeroskop w Science Museum w Londynie.
Fot. w: Materiałach Red. PSB, B. Filmoteki Pol. w W. (kolekcja P-ego, sygn. 310, 1924–6, 5359), B. Narod. (fot. zbiorowa z r. 1907, , sygn. I. F. 5961–II t. III k. 15, 23 i n., 5965 II k. 76, 5982–IV, 10431/II–5 i 10434/II–5, 10474/II–5); Bibliografia polskich wydawnictw filmowych 1945–1972, W. 1974; toż za l. 1973–8, W. 1980; Fuks S., Kazimierz Prószyński. Monografia bibliograficzna 1881–1975, W. 1980 (366 pozycji); Szulc M., Materiały do historii fotografii polskiej. I. Bibliografia 1836–1956, W. 1963; Enc. odkryć i wynalazków, W. 1979 s. 89–90; Enc. Ultima Thule; Enc. Warszawy, W. 1975 (fot.); Enciclopedia dello spettacolo, Roma 1961 VIII (E. Orna); The Focal Encyclopaedia of Film and Television Techniques, London–New York 1973; Jeanne R., Ford Ch., Histoire enciclopédique du cinéma, Paris 1947 I 32; W. Enc. Powsz. (PWN), (fot.); Film lexicon degli autori e delle opere, Roma 1962 V (J. Toeplitz); Orłowski B., Poczet polskich pionierów techniki, W. 1974 (ryc.); Polacy w historii i kulturze krajów Europy Zachodniej. Słownik biograficzny, P. 1981; Sosiński R., Poczet wielkich techników wynalazców, W. 1970; Fotografia polska do 1914 r. Wystawa ze zbiorów Biblioteki Narodowej, Oprac. J. Ihnatowicza, W. 1981; Katalog wystawy foto-kinematograficznej w Warszawie, W. 1927; Targi Wschodnie we Lwowie (XVIII), Katalog, Lw. 1938; – Historia elektryki polskiej, W. 1976 I; Historia kultury materialnej Polski w zarysie, Wr. 1979 VI 184–5; Iłowiecki M., Dzieje nauki polskiej, W. 1981; Jewsiewicki W., Kazimierz Prószyński, polski wynalazca filmowy, W. 1954; tenże, Kazimierz Prószyński, W. 1974 (fot.); Płażewski J., Spojrzenie w przeszłość polskiej fotografii, W. 1982; Sosińska A., Iskry i płomienie, W. 1983 (o aparacie «Oko»); – Annuaire général des ingénieurs diplomés en Belgique, Liége 1928; Prószyński K., Ze wspomnień wynalazcy, „Kinoświat” 1929 nr 7; Rocznik informacyjny o spółkach akcyjnych w Polsce, W. 1929 poz. 262; – „Biul. Muz. Techniki i Przemysłu” 1938 nr 6 s. 2; „Biul. Stowarzyszenia Wynalazców Pol.” 1959, wyd. specjalne, s. 16–17; „Wiad. Przem. Chemicznego” 1938 nr 22 s. 87; „Wynalazki i Odkrycia” 1927 nr 1, 2 (artykuł P-ego), 1928 nr 4 s. 27, 1929 nr 1 s. 41; „Życie Warszawy” 1980 nr 102 s. 7; – Arch. B. Gł. Uniw. Pozn.: Arch. Karłowiczowskie, sygn. Ch. IV. 2, Listy P-ego do A. Chybińskiego, m. in. wspomnienia o M. Karłowiczu z r. 1934 (częściowo druk. w: Mieczysław Karłowicz w listach i wspomnieniach, Oprac. H. Anders, Kr. 1960); Arch. Filmoteki Pol. w W.: Filmy P-ego, sygn. 15011; Arch. Gł. Kom. Badania Zbrodni Hitlerowskich w Pol.: Kolekcja Ob. sygn. 156; Arch. Muz. Techniki w W.: Kartoteka inżynierów i techników polskich; Arch. Państw. Wyższej Szkoły Teatralnej i Filmowej w Ł.: Materiały A. Chromińskiego, mszp. poz. 6 (sprawozdanie zarządu Sp. Akc. «Oko»); Arch. Paraf. Św. Aleksandra w W.: Księga urodzeń z r. 1875 nr 318; Arch. Pol. Radia i Telewizji w W.: Filmy telewizyjne o Prószyńskim; Arch. Woj. i Miejskiej B. Publ. w Bydgoszczy: List. P-ego do A. Grzymały-Siedleckiego z r. 1929, sygn. 999 II, 1, 1921; B. Narod.: rkp. 5962 I k. 94 (listy do Konrada Prószyńskiego); – Materiały Barbary z Prószyńskich-Olszewskiej; – Informacje Tadeusza Cichowicza, Stanisława Fuksa, Władysława Jewsiewickiego i Kazimierza Siennickiego.
Jerzy Kubiatowski