Sarnicki Kasjan Klemens (1832–1909), bazylianin, profesor i rektor Uniw. Lwow. Ur. 31 X we Lwowie, był synem Walentego i Katarzyny z Pieczarskich; ochrzczony został w obrządku łacińskim.

Wykształcenie elementarne i początki nauki gimnazjalnej odebrał S. w mieście rodzinnym. W r. 1848 wstąpił do lwowskiego łacińskiego seminarium duchownego, lecz został z niego relegowany z powodu posiadania zakazanych przez władze książek. Aby mimo to zostać duchownym, S. zmienił obrządek i wstąpił w r. 1850 do greckokatolickiego zakonu bazylianów. Po odbyciu rocznego nowicjatu w Dobromilu został nauczycielem w prowadzonej przez ten zakon szkole ludowej w Buczaczu. W r. 1853 złożył śluby zakonne, przyjmując imię Klemens. Dn. 1 VIII 1854 zdał egzamin dojrzałości w gimnazjum w Stanisławowie. W l. 1854–8 S. studiował teologię w centralnym seminarium greckokatolickim w Wiedniu, gdzie w r. 1857 otrzymał święcenia kapłańskie. Od sierpnia t.r. – dzięki stypendium rządowemu w Instytucie Augustineum (Frintaneum) – studiował teologię na uniwersytecie. Przerwał studia po złożeniu pierwszego rygorozum (11 VII 1859) i 27 III 1860 powrócił do Galicji.

W r. 1861 S. został adiunktem przy Wydz. Teologicznym Uniwersytetu we Lwowie i tam uzyskał doktorat w r. 1863. Jednocześnie S. był katechetą w szkole OO. Dominikanów we Lwowie. W r. 1866 został wykładowcą-suplentem Starego Testamentu, języków semickich i archeologii biblijnej, dn. 15 IX 1869 profesorem zwycz. W r. 1866/7 zastępczo wykładał również studium Nowego Testamentu i język grecki; pewien czas był także suplentem teologii moralnej. Pięciokrotnie pełnił funkcję dziekana Wydz. Teologicznego (1871/2, 1877/8, 1883/4, 1891/2 i 1897/8), czterokrotnie był prodziekanem (1872/3, 1878/9, 1884/5, 1892/3), dwukrotnie prorektorem uniwersytetu (1876/7 i 1881/2) oraz rektorem w l.: 1880/81 i 1889/90.

Jako teolog S. oceniany był wysoko, uważano go za «najwybitniejszego biblistę w 2. połowie XIX w. na uniwersytecie lwowskim» (Leon Stachowiak). Publikował na łamach lwowskich czasopism religijnych („Ruskij Sion”, którego był współredaktorem, „Dušpastir”). We fryburskim „Kirchenlexikon” ogłosił artykuły: Über slavische Bibelübersetzungen, Über das griechische Brevier, a w książce H. Zschokkego „Die theologischen Studien und Anstalten der katholischen Kirche in Oesterreich” (Wien–Leipzig 1894) rozdział pt. Die theologische Facultät der k.k. Universität Lemberg (wydany również osobno). Ceniona była szczególnie jego Gramatyka języka hebrajskiego (Lw. 1899, 1906) oraz komentarz do psalmów brewiarzowych (greckokatolickich) pt. Vijasnen’e psalmiv i inšich bogoslužebnych pesnej, ktori čitajem v časoslove (L’viv 1888, Žovkva 1903). Był także autorem i tłumaczem utworów o treści dewocyjnej. Z własnych najczęściej wydawane były: Pravdi vični (wyd. 4, Žovkva 1928), Rozvažanja pri posješčenju Najsvjatejšich Tajn (4 wyd., L’viv 1890 – Žovkva 1926) oraz Moleben k Presvjatoj Deve Marii i Sladčajšemu Isusu (L’viv 1891), a z przekładów „Filoteja, abo doroga do nabožnogo žittja” (św. Franciszka Salezego, tłum. z polskiego, 4 wyd., L’viv 1895 – Žovkva 1928), „Duchovna lekarnia” (E. M. Millera, z niemieckiego, L’viv 1892).

W zakonie S. był najpierw ihumenem lwowskiego klasztoru św. Onufrego, a od r. 1867 konsultorem prowincji galicyjskiej Świętego Zbawiciela, złożonej z 15 klasztorów i 60 zakonników, w większości starych, żyjących w rozluźnionej regule i w niedostatku. W kwietniu 1869 został zaproponowany przez nuncjusza M. Antonacio-Falcinellego w Wiedniu na stanowisko sufragana chełmskiego, lecz jego kandydatury władze rosyjskie nie wzięły pod uwagę. Z kolei w połowie l. siedemdziesiątych podobno był kandydatem na biskupstwo stanisławowskie. W r. 1878 S. został wybrany na prowincjała. Mieszkał przeważnie w swym folwarku Rzęsna (pow. lwowski), do którego, wedle późniejszych zarzutów swych konfratrów, miał wywieźć część dobytku zakonnego (m.in. pasiekę). Natomiast prawie zupełnie opustoszały klasztor lwowski udostępnił na kwatery dla studentów. W lipcu 1880 S. przeprowadził wizytację kanoniczną swych klasztorów i sporządził krytyczny memoriał dla Kongregacji Rozszerzania Wiary (sierpień/wrzesień 1881), stwierdzając wiele mankamentów w duchowości i sposobach edukacji zakonników. Gdy w r. 1881 greckokatolicki metropolita lwowski Józef Sembratowicz po wizytacji zgłosił Watykanowi propozycję przeprowadzenia reformy zakonu, S. sprzeciwił się temu, obawiając się zbytniego uzależnienia od zausznika metropolity, ks. Michajły Malinowskiego. Pospiesznie podjął więc konkurencyjne wobec planów metropolity kroki, zmierzające do tego, by reforma została przeprowadzona przez jezuitów. W grudniu 1881 – prawdopodobnie po fiasku pertraktacji z lwowskimi zmartwychwstańcami – nawiązał kontakt z prowincjałem jezuitów galicyjskich, o. Henrykiem Jackowskim, i 25 XII t.r. wystosował list do papieża Leona XIII, proponując powierzenie reformy jezuitom.

S. niecierpliwie czekał na los swej inicjatywy, zwłaszcza że w lipcu 1882 upływała jego kadencja jako prowincjała. Nie był jednak informowany o zapadających w Watykanie rozstrzygnięciach. Dopiero wezwanie do namiestnika Alfreda Potockiego na wspólną naradę z biskupami greckokatolickimi i rzymskokatolickim sufraganem lwowskim Sewerynem Morawskim, stanowiło dla S-ego sygnał, że sprawa jest już uzgadniana z władzami austriackimi. Na naradzie (29 IV 1882) S. stanowczo opowiadał się za rozwiązaniem jezuickim, wbrew obiekcjom biskupa przemyskiego Jana Stupnickiego.

Dn. 19 V S. otrzymał list Kongregacji wraz z papieską bullą „Singulare praesidium” z 12 V, zarządzającą reformę zakonu wedle jego propozycji i nadającą zgromadzeniu «privilegium exemptionis» spod władzy metropolity. S. niezwłocznie rozesłał tekst bulli do wszystkich klasztorów, żądając podpisania jej przez każdego zakonnika. Jednak klasztor w Buczaczu uchwalił 23 V ostry protest do papieża, namiestnictwa i Min. Wyznań i Oświecenia Publicznego zarzucając S-emu samowolę, matactwa i wprowadzanie w błąd Watykanu. Dlą swego sprzeciwu, o którym doniosło „Dilo” – wspólnota buczacka pozyskała inne klasztory i podjęła przygotowania zmierzające do pozbawienia S-ego władzy. Realizacji tego planu przeszkodziła interwencja administracji krajowej. S. ze swojej strony zagroził zbuntowanym klasztorom zasuspendowaniem. Dn. 15 VI przekazał jezuitom klasztor w Dobromilu. Jednocześnie Kongregacja mianowała go protoihumenem nie objętej reformą części zakonu na dalsze 4 lata. W lipcu S. rozpoczął wizytację klasztorów i skłonił je do rezygnacji z oporu; zarazem zakonnikom gwarantował prawo pozostania w niezreformowanych strukturach, bez możliwości jednak prowadzenia nowicjatu i zwoływania kapituły. Dn. 20 X t.r. zdjął suspensę z klasztorów. Nowicjusze i niektórzy ojcowie, za radą S-ego, przeszli do reformowanej wspólnoty dobromilskiej.

Już wkrótce po kwietniowej konferencji u namiestnika, rola, jaką odegrał S., została ujawniona przez „Dilo” i odtąd był on obiektem gwałtownych ataków prasy ukraińskiej. Sprzeciw wobec reformy S-ego wyraziła lwowska Stauropigia (24 VI 1882). Protesty uchwalane na wiecach (Lwów, 29 VI 1883 – rezolucję podpisało wówczas ponad 2 tys. osób, i 4 V 1884) oraz soborczykach dekanalnych kierowane były do papieża i władz austriackich. Protestowali również u papieża ruscy posłowie na sejm galicyjski. Dn. 30 IV 1885 delegacja ukraińska złożyła protestacyjny memoriał na ręce cesarza Franciszka Józefa I. Wśród inteligencji greckokatolickiej doszło wówczas do spektakularnych konwersji na prawosławie. Reformatorska inicjatywa S-ego spowodowała fiasko poufnych negocjacji prowadzonych właśnie przez polityków polskich z ukraińskim działaczem z Rosji, Pantelejmonem Kuliszem. Przyłączając się do protestów, Kulisz ogłosił broszurę „Die Vergewaltigung der Basilianer in Galizien durch die Jesuiten” (Wien 1882), skonfiskowaną przez prokuraturę, i opuścił Austrię. Polemika rozszerzyła się na Rosję, gdzie ostro atakował S-ego Iwan Franko na łamach petersburskiego „Kraju”, a wtórowały mu pisma kijowskie oraz oficjalny „Vilenskij Vestnik”. Sugerowano nawet, że działaniami S-ego powodował strach przed rozliczeniem się z zdefraudowanych funduszów zakonnych.

W obronę wzięła S-ego prasa polska (m.in. Adam Horacy Kirkor). Silni sprzymierzeńcy w Watykanie i Wiedniu zapewnili przewagę jego koncepcji. Metropolita J. Sembratowicz, zarzucający mu niemoralne życie i patronujący nagonce, utracił swe stanowisko. Jego następca Sylwester Sembratowicz uspokoił nieco nastroje wśród duchowieństwa. Tymczasem 25 IV 1884 S. przekazał jezuitom monastyr Bazylianów w Ławrowie (pow. staromiejski), a potem dalsze klasztory. W r. 1886 na łamach pisma „Ruś” (nr z 13 III) z satysfakcją potwierdził publicznie słuszność obranej przez siebie drogi, zaś ataki, tym razem na forum parlamentu wiedeńskiego, określił jako «głosy przewrotnej złości […], albo pochodzące z niedokładnego zrozumienia sprawy i lekkomyślności». W t.r. S. sporządził sprawozdanie dla Kongregacji Propagandy Wiary o stanie «starych» bazylianów, których pozostało już tylko 37. W r. 1877 przyjmował w klasztorze św. Onufrego arcyks. Rudolfa – wizyta ta była wyrazem uznania cesarskiego dla jego postawy.

Po r. 1888 S. uczestniczył w pracach przygotowawczych do synodu greckokatolickiej prowincji halickiej i w jego obradach (24 IX – 8 X 1891) jako członek komisji teologów i kanonistów. W czasie synodu raz jeszcze kler diecezjalny zaatakował S-ego, lecz ten odniósł się do zarzutów z lekceważeniem i spowodował interwencję metropolity S. Sembratowicza, która skutecznie zapobiegła potępieniu reformy przez synod.

W r. 1890 przewodniczył S. delegacji Uniw. Lwow. podczas uroczystego przeniesienia zwłok Adama Mickiewicza na Wawel, a 23 XI 1891 wszedł w skład delegacji dziękującej Franciszkowi Józefowi za otwarcie Wydz. Lekarskiego we Lwowie. Na II Wiecu Katolickim we Lwowie (7–9 VII 1896) wygłosił odczyt pt. Z dziejów Unii Brzeskiej. Dn. 16 X 1899 S. obchodził jubileusz trzydziestolecia profesury, w czasie którego profesorowie urządzili mu owację, a dziekan, ks. Iwan Bartoszewśkyj, wręczył księgę pamiątkową. W dn. 6–8 VI 1900 S. uczestniczył w obchodach jubileuszu UJ, lecz już w r. akad. 1901/2 nie wykładał z powodu choroby. Dn. 1 X 1902 przeszedł na emeryturę. Odznaczony został wówczas Krzyżem Komandorskim Orderu Franciszka Józefa I (28 IX). Wcześniej 20 XII 1901 S. otrzymał papieską decyzją tytuł archimandryty «starych» bazylianów, z prawem noszenia mitry, krzyża i pastorału. Podlegały mu wówczas już tylko monastery złoczowski, pohoński i hoszowski z 10 mnichami.

S. zmarł 8 X 1909 we Lwowie. Pogrzeb celebrował z kaplicy Boimów przy katedrze łacińskiej we Lwowie do cerkwi wołoskiej bp Władysław Bandurski przy nielicznym udziale duchowieństwa greckokatolickiego i zupełnej absencji zreformowanych bazylianów. Pochowany został na cmentarzu Łyczakowskim. Wraz ze śmiercią S-ego zanikła prowincja «starych» bazylianów. W czasie inauguracji nowego roku akademickiego rektor uniwersytetu – Stanisław Głąbiński, charakteryzując działalność S-ego, mówił, że «całą duszą ukochał naukę i ziemię tę, polską i ruską». Natomiast w dniu jego śmierci „Dilo” pisało, że «został żal do zmarłego, że przeprowadził to dzieło z motywów egoistycznych taką drogą, jakiej sobie ogół społeczności ukraińskiej nie życzył». Inne przekazy ukraińskie przedstawiały go jako «człowieka bardzo wybitnego i bardzo popularnego profesora», ale «całkowicie świeckiego duchem» (F. Tarnavs’kij). Nawet jego wrogowie przyznawali, że był «pod względem talentu, inteligencji zapewne najznamienitszą osobowością wśród bazylianów tego czasu» (O. Obačnij). I. Franko i K. Łewyćkyj po latach przyznawali słuszność zainicjowanej przez S-ego reformy.

Estreicher w. XIX; Levickij I.E., Galicko-russkaja bibliografija XIX-go stoletija, L’vov 1895 II; toż za 1888, L’vov 1889; toż za 1889, L’vov 1890; tenże, Ukraïns’ka bibliografija Avstro-Ugorščini za roki 1887–1900, L’viv 1909–11 I–III; Enciklopedija Ukrainoznavstva. Slovnikova častina, Pariž – Nju-Jork 1973 VII 2711; Hist. Nauki Pol., IV cz. 1–2; Österr. Biogr. Lexikon; Słown. Pol. Teologów Katol., IV; Schematismus universi venerabilis cleri archidioeceseos metropolitanae graeco-catholicae Leopoliensis pro anno Domini 1853, L’viv 1853 s. 206; Szematyzm szkół ludowych zostających pod nadzorem lwowskiego konsystorza metropolitalnego obrządku łacińskiego na rok 1861, Lw. 1861 s. 6; – Blažejowskyj D., Byzantine Kyivan Rite Students in Pontifical Colleges and in Seminaries, Universities and Institutes of Central and Western Europe (1576–1983), Romae 1984; Finkel-Starzyński, Hist. Uniw. Lwow.; Glinka L., Diocesi ucraino-cattolica di Cholm, Romae 1975; Jackowski H., Bazylianie i reforma dobromilska, Kr. 1884; Karovec’ M., Ukraïnci – rektory l’vivs’kogo universitetu, Žovkva 1936 s. 13–14; tenże, Velika reforma čina sv. Vasilija V. 1882 r., Žovkva–L’viv 1933–6 I–IV (fot. t. 1 s. 59, t. 4 s. 128); Korczok A., Die griechisch-katholische Kirche in Galizien, Leipzig–Berlin 1921 s. 78–9; Kumor B., Obertyński Z., Historia Kościoła w Polsce, P.–W. 1979 II cz. 1; Levic’kij K., Istorija političnoï dumki galickich Ukraïnciv, L’viv 1926 1 201, 213–15, II 213–15; Lužnickij G., Ukraïns’ka cerkva miž Schodom i Zachodom, Filadelfia 1954 s. 526–7; Pidručnyj P., Relazioni dei Gesuiti sulla riforma basiliana di Dobromyl, „Analecta Ordinis Santi Basilii Magni”, S. 2, XII (XVIII); Skruteń J. I., Un demi siècle d’histoire de l’Ordre des Basiliens, Varsovie–Leopol 1933; Stachowiak L., Rozwój nauk biblijnych w XIX i początkach XX wieku, w: Dzieje teologii katol., III cz. 1; Svistun F. I., Prikarpatskaja Rus’ pod vladeniem Avstrii, Trumbull 1970; Vavrik M., Naris rozvitku i stanu Vasiljans’kogo čina, Roma 1979; Velikij A. G., Z litopysu christijans’koï Ukraïny, Romae 1979 VIII 192; Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1933, Lw. 1934 s. 22–3; Załęski, Jezuici, V; – Finkel L., Chlamtacz M., Kronika Uniwersytetu Lwowskiego (1894/95–1897/99), Lw. 1899 I 62, 117–18; Franko I., Zibrannia tvoriv…, Kiïv 1986 XLVI cz. 2; Hahn W., Kronika Uniwersytetu Lwowskiego (1898–1909/10), Lw. 1912 II 30, 83–4, 257, 284, 299; I…witsch A., Material zur Denkschrift der Galizien-Russen über die Massregeln, welche neuesten Zeit unter dem Vorwande einer Reform des galizischen Regularclerus ins Leben gerufen, die gr.-kath. Kirche Galiziens in ihrem Bestande gefährden, Wien 1885; [Javors’kij I.], Šematizm provincii Sv. Spasytela, L’viv 1867; Leon XIII, List pasterski o zreformowaniu Bazylianów na Rusi Halickiej, Lw. 1882; [Šaranevič I.], Iwanowicz I., Über die historische Bedeutung des Basilianerordens, Leipzig 1885; [Tanjačkevič D.] Obačnij O., Pravdivi pričini dla jakich upadaje u nas čin monašij sv. Vasilija, L’viv 1882; Tarnavs’kij F., Spogady, Toronto 1981; Vavrik V. R., Materijaly, otnosjaščiesja k l’vovskomu sinodu v 1891 godu, „Vremennik. Naučno-Literaturnyja Zapiski L’vovskago Stavropigiona” R. 62: 1932 s. 27, 31; – „Analecta Ordinis Sancti Basilii Magni” S. 2, vol. XI (XVII): 1982; „Archiv für katholische Kirchengeschichte” T. 49 s. 472–74; „Czas” 1880 nr 141; „Dilo” 1909 nr 222–4; „Dušpastir” 1891 nr 9; „Gaz. Kośc.” 1909 nr 43; „Gaz. Lwow.” 1909 nr 231; „Kraj” 1885 nr 19, 37; „Nova Zoria” 1932 nr 7; „Poslannik” 1892 nr 9; „Rus”‘ 1886 nr 5; „Svoboda” 1896 nr z 9, 16 VII; „Vilenskij Vestnik” 1885 nr 225–6; „Wiad. Kośc.” 1886 nr 7; – Arch. Prow. Mpol. T. J. w Kr.: Akta reformy bazyliańskiej z l. 1882–1906; B. Jag.: rkp. 4497 t. 13 k. 103–107; B. Narod.: rkp. 2800/II; B. Ossol.: rkp. 2758 II.

Andrzej A. Zięba