Serebkowicz Krzysztof (Serobjan Chaczatur) (zm. między 1648 a 1650), Ormianin, kupiec, poseł do Turcji, sekretarz królewski. Pochodził z rodziny lwowskiej, której protoplastą był jego dziad Sebastian Serebko, występujący w poł. XVI w. S. był synem Mikołaja, seniora ormiańskiej gminy we Lwowie, i Gertrudy (Geruchny).
W r. 1604 S. przebywał w Stambule w sprawach handlowych; w r.n. pojawił się po raz pierwszy jako strona procesowa w aktach sądu ormiańskiego we Lwowie. W r. 1618 pełnił funkcję karawanbaszy (przełożonego karawany kupieckiej do Turcji). Jakiś czas mieszkał stale w Stambule, gdzie był faktorem lwowskich Ormian i utrzymywał kontakty z domem handlowym Czelebich, a także z kupcami żydowskimi. Zajęcia te dały mu znajomość języka tureckiego (tylko mówionego). Znał ponadto kipczacki i łaciński.
Przynajmniej od r. 1620 S. był związany z kancelarią kor. Po klęsce cecorskiej sprawował tajną misję do Gruzji dla zbadania możliwości zorganizowania dywersji antytureckiej. Powrócił do Warszawy bez konkretnych rezultatów. W r. 1622 przebywał w Stambule. Wysłany stamtąd list do brata, opisujący sytuację polityczną w Turcji był w Polsce szeroko upowszechniony w odpisach, a także opublikowany pt. Zamordowanie sułtana Osmana cesarza tureckiego, który roku przeszłego 1621 z Polakami wojował (Kr. 1622). S. pozostawał wówczas w kontakcie z gońcem polskim Stanisławem Suliszewskim, przybyłym spod Chocimia w celu przygotowania wielkiego poselstwa polskiego. Od listopada t.r., u boku wielkiego posła Krzysztofa Zbaraskiego, pełnił S. rolę dragomana (tłumacza), informatora i pośrednika w negocjacjach z wielkim wezyrem Mehmedem Giurgim. Gdy po zmianie wezyra w lutym 1623 Zbaraskiemu udało się wynegocjować z jego następcą Mere Husejnem traktat pokojowy, S. zajmował się techniczną stroną jego wystawienia, przekupując urzędników sułtańskich. Dbał przy tym o interesy Ormian, zabiegając o wprowadzenie do traktatu przywilejów kupieckich (emirów). Dn. 16 II 1623 przedstawił Zbaraskiemu rachunek za wydatki poniesione przy tych czynnościach opiewający na 36 600 asprów (nie licząc 6 tys. asprów za emiry). Po wyjeździe w marcu posła, S. pozostał w Stambule w oczekiwaniu na tekst traktatu. Dowiedział się wówczas poufnie o wprowadzeniu do niego przez kancelarię sułtańską niekorzystnych dla Polski zmian. Zbaraskiego dogonił nad Dunajem, a następnie towarzyszył mu do Warszawy.
Przypuszczalnie z inicjatywy Zbaraskiego jeszcze t.r. Zygmunt III wyznaczył S-a do renegocjacji traktatu. S. wyjechał pod koniec maja, wioząc listy do sułtana Mustafy i wielkiego wezyra od króla (z 6 V 1623) i Zbaraskiego. Do Stambułu dotarł 20 VII t. r. i zastał tam napiętą sytuację polityczną. Wezyr Mere Husejn nie potrafił nawet umieścić S-a w tradycyjnej rezydencji poselstw polskich, zajętej przez nieliczących się z jego władzą żołnierzy. Podczas audiencji u wezyra S. żądał powstrzymania najazdów tatarskich, usunięcia tatarskiego wodza Kantymira z beglerbejostwa sylistryjskiego oraz zastąpienia w Mołdawii hospodara Stefana Tomszy przez Raduła Mihneu, hospodara wołoskiego. Te postulaty zostały spełnione w sierpniu. Uzyskał też S. edykt wezyra zakazujący kupcom żydowskim handlu zagarniętymi w Polsce przez Tatarów niewolnikami i towarami oraz polecający odesłanie już posiadanych. Główny cel poselstwa S-a – «konfirmacja pokoju i potwierdzenie paktów» oraz usunięcie z traktatu «errorów» – był trudniejszy do osiągnięcia. Chodziło zwłaszcza o usunięcie zapisu, że to król polski prosił o pokój pod Chocimiem i że Polska nie poprze wrogów księcia siedmiogrodzkiego Bethlena Gabora.
Wobec planowanej interwencji tureckiej na Węgrzech wezyr odmawiał renegocjacji spornych artykułów. Pod koniec sierpnia misja S-a wydawała się zakończona, a on sam został już nawet odprawiony. Jednak we wrześniu Husejn i umysłowo chory sułtan Mustafa zostali obaleni. S. pozostał więc w Stambule, informując dwór polski o rozwoju wypadków. W korespondencji od króla i dostojników polskich (Stanisława Koniecpolskiego, K. Zbaraskiego, Jakuba Zadzika) nazywany był «posłannikiem do Porty», co pozwala sądzić, że jego misja była traktowana jak poselstwo mniejsze. Zmiany polityczne w Turcji, które wówczas nastąpiły, postawiły pod znakiem zapytania dotychczasowe osiągnięcia dyplomatyczne S-a. Dn. 15 X Kantymir powrócił na urząd, a Stefan Tomsza podjął starania o odzyskanie swego księstwa. S-owi odmawiano audiencji u nowego sułtana Murada, zaś wielki wezyr Kemankesz Ali domagał się ponownego wielkiego poselstwa z Polski i nowych upominków. Po żmudnych zabiegach S. dopuszczony został przed oblicze sułtana bez upominków, choć – jak pisze – wezyra jednak «musiałem upominkować». Prowadząc z nim negocjacje o wystawienie traktatu, S. uznał, że ponieważ «z głupiem szła sprawa», nie należy «o starych errorach nic wspominać» i zaczął «z kanclerzem i z podkanclerzym komponować się po cichu». W ten sposób dzięki przekupstwu uzyskał 10 X pożądany tekst, «o czym wezyr nie wiedział, choć przed nim sam czytał Kanclerz pakta przestępując i nie wspominając poprawy punktów». Podczas tych zabiegów S. korzystał z pomocy T. Roe, posła angielskiego w Stambule. W grudniu udało się S-owi spowodować ponowne usunięcie Kantymira i w związku z tym otrzymał nową wersję listów sułtana do króla. Wyjazd S-a ze Stambułu był jednak blokowany przez wielkiego wezyra, który chciał wymusić utworzenie stałej legacji polskiej przy Porcie. W tym czasie S. musiał uspokajać pretensje Turcji z powodu najazdu Kozaków i pomocy Zygmunta III udzielanej cesarzowi. S. zyskał dobrą opinię w Stambule; Kemankesz Ali w liście do króla i Zbaraskiego stwierdzał, że należy mu się sowite wynagrodzenie. Wreszcie w końcu grudnia 1623 S. został odprawiony wraz z czauszem tureckim Abdim, który wiózł turecką wersję traktatu. Do Warszawy przybyli obaj 9 II 1624.
Dn. 14 III t.r. S. złożył przed królem i senatem sprawozdanie ze swej misji w formie obszernej relacji. W kancelarii kor. uznano, że uzyskane przez S-a pakta są «lepsze daleko» niż układ Zbaraskiego. Król nadał S-owi tytuł sekretarza królewskiego, zaś sejm przyznał wynagrodzenie w wysokości 4 tys. złp. płatnych z retent poborowych. Prawdopodobnie został też nobilitowany, o czym można wnioskować z tytułowania go odtąd przez kancelarię kor. («generosus», «nobilis»). Dn. 16 VII 1624 S. otrzymał ponadto od króla kaduk po kilku kupcach tureckich, a 18 V 1629 kaduk po Ormianinie Piotrze Persie.
Usługi dyplomatyczne dla Rzpltej dały S-owi dodatkowy profit w postaci egzempcji od jurysdykcji sądów miejskich i posłużyły jako uzasadnienie do wyjęcia jego osoby spod działania prawa zakazującego Ormianom posiadania kamienic w rynku lwowskim. S. starał się bowiem o pozwolenie na restaurację odziedziczonej po ojcu kamienicy Wojnarowskiej (stojącej u zbiegu ul. Ruskiej i rynku), dowodząc przed urzędami miejskimi, że nie może być traktowany jako Ormianin, gdyż jest «excepta persona, jest sługa publice wszystkiej Rzeczypospolitej», a jego prawa do posiadania równe są prawom «Panów Katolików». Jego zabiegi poparli królewicz Władysław, bp krakowski Marcin Szyszkowski i podkanclerzy Wacław Leszczyński. S. posiadał nadto folwark obejmujący pasiekę, staw rybny i część góry (tzw. Wolferntowskie), dzierżawiony od miasta na prawie emfiteutycznym. Mimo ugody w r. 1638 zalegał jednak z zapłatą czynszu, co pociągnęło za sobą w r. 1641 decyzję o odebraniu mu tych gruntów, ściągnięciu zaległej kwoty, odcięciu wody do stawu i rozkopaniu grobli. Folwark ten został spalony w październiku 1648 podczas oblężenia Lwowa przez Bohdana Chmielnickiego. W l. 1626–30 wraz z bratem Mikołajem procesował się S. przed ormiańskim sądem lwowskim o spadek po siostrze Katarzynie (zamężnej za Iwaszkiem Torosowiczem), zabezpieczony na położonej w rynku kamienicy Szylingowskiej, a po śmierci brata Mikołaja w r. 1630 regulował jego zobowiązania dłużne. Uchylał się jednak od przyjęcia opieki nad wdową, Elżbietą z Tumanowiczów, i bratanicą i egzekwował od nich należne mu kwoty.
S. utrzymywał nadal związki z dworem Zbaraskich, a następnie z ich spadkobiercą Januszem Korybutem Wiśniowieckim, prowadząc na ich zlecenia transakcje handlowe (m.in. zbyt artykułów leśnych i zboża z majątków ukraińskich). W r. 1645 wdowa po Wiśniowieckim, Eugenia z Tyszkiewiczów, oskarżyła go o nadużycie pełnomocnictw oraz sprzeniewierzenie pieniędzy i kosztowności, żądając nałożenia aresztu na wszystkie jego majątki we Lwowie. Sprawa zakończyła się uniewinnieniem S-a w sądzie asesorskim w Warszawie, a księżna musiała 27 V 1645 odwołać swe zarzuty w sądzie krzemienieckim. Na tle konfliktu z Wiśniowiecką doszło do zatargu między S-em a «promotorami i directorami» jego spraw finansowych: Krzysztofem Zachnowiczem, Janem Warteresowiczem, Grzegorzem Derłukaszowiczem i Krzysztofem Iwaszkowiczem, którzy dominowali wówczas w ormiańskiej radzie starszych Lwowa. Z tego powodu S., który w r. 1643 swój majątek zapisał gminie i Kościołowi ormiańskiemu, zmienił 2 VIII 1646 testament, legując klasztorowi Dominikanów krakowskich sumę 1 500 złp., zapisaną na kamienicach Wojnarowskiej i Gałuszowskiej. Egzekutorami testamentu S-a, spisanego przed sądem ormiańskim 5 IX 1648, byli starsi ormiańscy: Awedyk Bernatowicz i Łukasz Seferowicz. S. zmarł we Lwowie między r. 1648 a 1650.
Żona S-a nie jest znana z imienia. Miał z nią syna Mikołaja i córkę, wydaną za mąż za Szymona Awedykowicza. Wnuczka z tego małżeństwa była zamężna za Krzysztofem Głuszkowiczem, duchownym ormiańskim, przez niektóre źródła określanym jako arcybiskup lwowski (1647 r.)
Syn S-a, Mikołaj (zm. 25 I 1654), złożył 19 IV 1631 profesję w krakowskim klasztorze Dominikanów, przyjmując imię Ludwik. W posagu wniósł klasztorowi 1 tys. złp. W r. 1635 został przez kapitułę prowincjonalną wysłany na studia teologiczne do Hiszpanii, na co otrzymał od ojca kolejne 1 tys. złp. Uzyskał tam tytuł lektora teologii. W imieniu klasztoru krakowskiego występował z powodzeniem w l. 1645–7 w procesach sądowych przeciw K. Zachnowiczowi, związanych z zapisem testamentowym swego ojca na rzecz dominikanów (m. in. o zwrot srebra wartości 2 tys. złp.).
Bratem stryjecznym S-a był Stefan, syn Dawida, który w r. 1617 pomagał Samuelowi Koreckiemu w ucieczce z więzienia w Stambule, a następnie pracował w kancelarii kor. jako tłumacz i goniec. Zachowały się jego tłumaczenia dokumentów tureckich na język polski, transkrybowane pismem ormiańskim. Tłumaczenia te błędnie przypisuje się nie istniejącemu Piotrowi Serebkowiczowi. W r. 1638 sprawował poselstwo do sułtana Murata IV, gdy ten oblegał Bagdad. Wynagrodzeniem za tę misję była nobilitacja i tytuł sekretarza królewskiego nadany 3 I 1639. W dokumentach dyplomatycznych z tego czasu pojawia się także Łukasz Serebkowicz; ponieważ w ormiańskich aktach sądowych nie spotyka się tego imienia, więc najpewniej jest on identyczny z Krzysztofem, którego tureckiej misji owe dokumenty dotyczą.
Estreicher, XXIII 471–2; Abrahamowicz Z., Katalog dokumentów tureckich, W. 1959 I 249, 251–2, 253, 254–5, 308–9, 310; Barącz S., Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lw. 1856 s. 132, 285–6; Kłodziński A., O Archiwum skarbca koronnego na zamku krakowskim, Arch. Kom. Hist. PAU, S. 2, T. 1, Kr. 1923 s. 516, 523–4; Pułaski F., Opis 815 rękopisów Biblioteki Ordynacji Krasińskich, W. 1915 nr 250 (310), 268 (4193); Baranowski B., Ormianie w służbie dyplomatycznej Rzeczypospolitej, „Myśl Karaimska” R. 23: 1945–6 s. 125–7; tenże, Polskie zainteresowania z XVIII i XIX wieku kulturą Gruzji, Wr. 1982 s. 8; tenże, Znajomość języka tureckiego w dawnej Polsce, „Roczn. Oriental.” T. 14: 1938 s. 31–2; tenże, Znajomość Wschodu w dawnej Polsce, Ł. 1950 s. 87, 142–6; Charewiczowa Ł., Wodociągi starego Lwowa 1404–1663, Lw. 1934 s. 53, 65; Gałustian D. O., Armianie na diplomatičeskoj službe v Reči Pospolitoj v XVII v., „Istoriko-filologičeskij Žurnal” 1971 nr 2 s. 254: Gemil T., La Moldavie dans les traités de paix ottomano-polonais du XVIIe siècle (1621–1672), „Revue Roumaine d’Histoire” T. 12: 1973 s. 702; Hanusz J., O nazwiskach Ormian polskich, „Muzeum” R. 2: 1886 s. 569; Hist. dyplomacji pol., II; Łoziński W., Patrycjat i mieszczaństwo lwowskie w XVI i XVII w., Lw. 1902; Ochman S., Sprawa traktatu chocimskiego, Acta Universitatis Wratislaviensis, Nr 54, Historia XII, Wr. 1966 s. 61, 74–7; Petrowicz G., Gli Armeni al servizio diplomatico del regno di Polonia, „Relationes Instituti Historici Polonici Romae” T. 16: 1959/60 nr 46/51 s. 211–12; Pietrzak J., W przygaszonym blasku wiktorii chocimskiej, Wr. 1987 s. 25; Pingirian G. P., Rol’ pol’skich diplomatov-armjan v turecko-pol’skich otnošeniach pervoj četverti XVII veka, „Istoriko-filologičeskij Žurnal” 1986 nr 4 s. 185–6, 190–91; Rašba N. S., Averbuch S. I., Armjanie na pol’skoj diplomatičeskoj službe v XVI–XVII vekach, tamże 1974 nr 2 s. 32, 186–8; – Akta grodz. i ziem., X 2007, 3575, 4242; Daškevič J. R., Ukrainsko-armjanskie svjazi v XVII v. Sbornik dokumentov, Kiev 1969 s. 13, 33–5, 35–7, 40–1, 68–9, 92–4; Daškevič J. R., Tryjarski E., Drevnejšij armjano-kypčakskij dokument iz l’vovskich kollekcij (1583 g.)..., „Roczn. Oriental.” T. 37: 1974 s. 42–3; ciż, Armjano-kypčakskij dokument iz Konstantinopola 1618 g., „Folia Orientalia” T. 11: 1969 s. 124–7, 130; Documente privitóre la istoria Romilor, [Wyd.] E. Hurmuzaki, Bucureşti 1884–6 Vol. 4 cz. 2 s. 403, Suplement I, Vol. 2 s. 214, 219, 223–4, 226–7; Elementa ad fontium editiones, VI 276–8, 314–16, 324; Historica Russiae Monumenta, [Wyd.] A. J. Turgenev, Petropoli 1842 II 425–6; Litterae nuntiorum apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes, [Wyd.] A. Welykyj, Romae 1960 IV 80, 82, 89–90, 95; Niemcewicz J. U., Zbiór pamiętników o dawnej Polsce, Lipsk 1839 II 235, Puławy 1830 V 35–6, 321; Osmanskaja imperija v pervoj četverti XVII veka. Sbornik dokumentov i materialov, [Wyd.] Ch. M. Ibragimbejli, N. S. Rašba, Moskva 1984 s. 147, 175, 191; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I cz. 2 s. 1330–31; [Roe T.], The Negotiations of Sir…. [Wyd.] S. Richardson, London 1740 s. 165, 166, 167, 169–70, 174, 180, 181, 213–14; Twardowski S., Przeważna legacja […] Chrzysztofa Zbaraskiego […] do cesarza tureckiego Mustafy, Kr. 1633 s. 150, 180, 185–7, 196–7, 232–3; Urkunden zur Geschichte der Armenier in Lemberg, [Wyd.] F. Bischoff, Wien 1864 s. 92–5, 95–7; Vol. leg., III 226; [Zbaraski K.], Poselstwo […] do Turcji w roku 1622, „Dzien. Wil.” T. 3: 1827 s. 245, 270, 271, 339, 343, 346, 347, 352, 353, 355; Žerela do istoriï Ukraïni-Rusi, L’viv 1908–13 VI 55, VIII (1) nr 96, 124–6; – AGAD: Lib. Leg. nr 30 k. 3, 10v., 13–15, 22, 25v., 31–31v., 43–46v., 95v.–96, Metryka Kor. t. 169 k. 471–472, t. 187 k. 205; Arch. klasztoru Dominikanów w Kr.: rkp. K–5 (Catalogus fratrum…) s. 41 (syn S-a), Kr 11 (Liber consiliorum…) k. 145, 162, 164v.–165, 238, 334, 347, 357–357v., 362, Pp 78 (Lithuanides W., Nekrographia seu obitus fratrum) k. 7, Acta capitulorum provinciae Poloniae OP, Wyd. F. Madura (mszp.) s. 716 (syn S-a); Archivio Segreto Vaticano: rkp. Avvisi 9 k. 258v.–259; B. Apostolica Vaticana: rkp. Urb. Lat. 1093 k. 663, 668, Urb. Lat. 6583 k. 44, 139; B. Czart.: rkp. 113 k. 435–442, rkp. 115 k. 183 195, 355–367, 567–590, 607–619, rkp. 612 k. 329–343, 349–366, 389–392; B. Kórn.: rkp. 326 k. 1112; B. Raczyńskich: rkp. 2 s. 1233–1240; B. Uniw. Warsz.: rkp. 56 k. 1–11v., 13v. –14, 26v.–33v., 36v., 41v.–49, 59v.–72, rkp. 57 k. 137–141, 147–155; Central’nij deržavnij istoryčnij archiv Ukraïni we Lw.: f. 52 op. 2 spr. 39 s. 1254–1257, spr. 47 s. 698–713, op. 2 „a” (Inducta iudicii civilis Armenorum 1537–1783) spr. 518 s. 147–148, 790, 806, spr. 519 s. 652, spr. 520 s. 592, 659–661, 668–675, 678–682, 684–685, 687, 689–691, 693–698, 701, 724, 726, 733, 736–738, 744, 915, spr. 521 s. 59–61, 65–66, 71–72, 83–85, 88, 95–96, 103, 112, 118–119, 203, 224, 242, 260, 291, 881–882, 884–885, 897, 907–908, 928, 930, 939–940, spr. 522 s. 434–435, 461, 475–477, 485–487, 503–505, 545–546, 550, 565, 589, 814–815, 818, 831–832, 849, 1177–1178, 1446, 1453, spr. 523 s. 70–71, 80, 91, 93, 104, 126, 133, 146, 217–219, 224, 226, 236–237, 244–245, 251–255, 261–263, 268–269, 275, 313, 326–329, 334–336, 375–377, 388, 395–396, 398–404, 409–415, 445–448, 455, 498, 515–520, 533–536, 555, 595–596, 647–648, 678, 764, 787–788, 948–949, 961–962, 963–966, 991, 1301–1302, 1304–1305, 1997, spr. 526 s. 1293–1294, spr. 527 s. 439–442, 458–459, 461–463, 466–468, 493–495, 523–525, 566–567, 590–595, 612–615, 623–628, 638, 897–900, 918–921, 946, 957, 962, 966–969, 971, 975–977, 981–983, 985, 993 997, 1203, spr. 528 s. 172–173, 915, op. 2 „b” (Protocolla et Formularia iudicii Armenorum 1621–1685) spr. 539 s. 139, 402, spr. 540 s. 45, 823, 837, 897, 975, 981, 985, 993, 1172, 1176, 1177, 1995, spr. 541 s. 823, 897, 975, 981, 985, 993, op. 2 ,,c” (Producta iudicii Armenorum) spr. 544 s. 371, spr. 545 s. 921; Lvivs’ka Naukova B. im. V. Stefanika: f. 5 [Ossolińskich] rkp. 201 s. 7–13, 38–45, 60–72, rkp. 202 s. 6–12, 35–42, 56–69.
Krzysztof Stopka