Sawaszkiewicz Leopold Leon (Lew), krypt. LLS (1806–1870), publicysta emigracyjny. Ur. w Żydomli (pow. grodzieński).
S. studiował na Wydz. Filozoficznym Uniw. Wil., uczęszczał na wykłady Joachima Lelewela. Pomagał Lelewelowi w przygotowaniu pierwszych 7 tablic nie dokończonego „Atlasu historycznego, genealogicznego, chronologicznego i geograficznego” (W. 1831) wydawanego przez Marię Reginę Korzeniowską.
S. przebywał potem w Warszawie. Po wybuchu powstania listopadowego należał do założycieli Tow. Braci Zjednoczonych i 22 I 1831 jako jeden z jego delegatów przedłożył Sejmowi „Manifest przystąpienia «krajów zabranych» do rewolucji” oraz 1 II projekt utworzenia dwu legii: litewskiej i wołyńskiej. Oba te dokumenty delegaci złożyli na ręce Lelewela, którego też zaprosili na «prezesa czynnego» swego grona. S. ogłosił drukiem Sprawozdanie Tow. Braci Zjednoczonych (W. 1831), a 24 II przystąpił do Tow. Patriotycznego. Służył w Legii Litewsko-Wołyńskiej pieszej w stopniu podporucznika. Odznaczył się w walkach osłonowych linii Wisły i nagrodzony został 11 VIII Krzyżem Złotym Virtuti Militari. Później został mianowany porucznikiem. Pod rozkazami gen. Samuela Różyckiego przeszedł na teren Wolnego Miasta Krakowa.
Pod koniec 1831 r. Komitet Narodowy Polski wyprawił S-a z Galicji z propagandową zapewne misją na Węgry. Kiedy znalazł się na emigracji – nie wiadomo. Z Londynu 8 I 1833 informował Lelewela o stosunkach wśród tamtejszych wychodźców, co czynił i w l.n. Należał od r. 1834 do londyńskiego Ogółu, z jego ramienia zabierał głos na obchodach listopadowych. Od 10 VI 1834 do 2 XII 1842 pobierał zasiłek od rządu angielskiego. W lutym–maju 1837 jeździł do Brukseli i Paryża w związku z organizowaniem Konfederacji Narodu Polskiego. W r. 1839 jako sekretarz Ogółu podpisał odezwę „Do polskiej emigracji”, zwróconą przeciwko jej «wichrzącemu arystokratycznemu odłamkowi». Przygotowywał po angielsku dzieło: An essay on the causes of the rise, power, decline and subjugation of the Polish Nation i fragment jego zamieścił w „The Polish Monthly Magazine” Aleksandra Dybowskiego (1833). Był współredaktorem tego pisma w Londynie od października do grudnia 1838. Ogłosił też broszurę: Why the Eastern question cannot be satisfactorily settled or Reflections on the respective genius and missions of Poland and France (London 1840). Rzecz ta była recenzowana w „Timesie” i przedrukowana (z cenzuralnymi skrótami) w „Orędowniku Naukowym” w Poznaniu.
W r. 1843 S., podający się wówczas za kapitana, osiadł w Brukseli. Wszedł do tamtejszej Gminy Zjednoczenia Emigracji Polskiej, czasowo (1845) w niej sekretarzował, zamieszczał artykuły w „Orle Białym”, polemizując m.in. z polskimi monarchistami. Szedł za Lelewelem – politykiem i próbował go naśladować także na naukowym polu. Lelewel pisał o nim: «Zna dzieje narodowe, w których niemało gmerał i nad nimi rozmyślał». W Brukseli w r. 1838 S. ogłosił Tablice historyczno-geograficzne – do dziejów Polski. Dziełko S-a: Porównanie wypraw na Moskwę Żółkiewskiego i Napoleona (Bruxella 1859, Wyd. 2, Lw. 1871), wyżej stawiało geniusz militarny polskiego hetmana. Napoleonowi miał S. za złe pominięcie haseł społecznych w kampanii 1812 r. Zajmował się S. także numizmatyką; wydał zbiór studiów «numizmatyczno-krytycznych»: Le génie de l’Orient, commenté par ses monuments monétaires… (Bruxelles 1846).
W ciągu lat gromadził S. materiały do większej pracy nad «aliansem francusko-polskim» w ujęciu historycznym. W r. 1847 udało mu się ogłosić w Paryżu, jako materiały wstępne, Tableau de l’influence de la Pologne sur les destinées de la Révolution Française et de l’Empire. Rzecz ta miała 3 wydania w ciągu dwóch lat (1847–8); był to obszerny zbiór skomentowanych wyjątków z dzieł politycznych francuskich i polskich, ukazujących wspólnotę interesów obu narodów – «którym Francja stale się sprzeniewierzała». Korzystał z tego dzieła, a mianowicie z francuskiej wersji polskich źródeł, Karol Marks, pisząc w r. 1863 polityczne swe rozważania o sprawie polskiej. Wnioskowano stąd o bliskich stosunkach S-a z Marksem i z niemieckimi komunistami w Brukseli. Dowodów na to brak; F. Engels w liście do Marksa z r. 1850 wyrażał się o S-u niechętnie. Lelewel nazywał go «socjalistą».
Po wybuchu rewolucji lutowej S. znalazł się w Paryżu, tu zgłosił 24 III 1848 akces do Tow. Demokratycznego Polskiego (TDP). W „Demokracie Polskim” (19 VIII) ogłosił Rzecz o samoistnej polityce polskiej, ale skarżył się Lelewelowi, że na druk dalszych artykułów w tej materii «redakcja nie zezwoliła». Zbliżył się wówczas do Adama Mickiewicza; w kwietniu i maju 1849 zamieścił w „La Tribune des Peuples” kilka artykułów sygnowanych LLS, na tematy polityki zagranicznej. Został jednak wydalony z Francji po wydarzeniach czerwcowych t.r. Z Londynu we wrześniu przesyłał Mickiewiczowi dalsze artykuły do „Tribune”, ale te już do druku nie trafiły.
W sekcji Londyn TDP S. opowiadał się za rewizją programu Towarzystwa w duchu radykalnym. Wspólnie z Janem Nepomucenem Janowskim na burzliwym zebraniu Sekcji 8 IX 1850 przeforsował uchwałę o potrzebie nowych wyborów do Centralizacji, z tym że Sekcja Londyn, jako najliczniejsza, grać miała w wyborach tych rolę «przedstawiającej». W ślad za tym ukazała się drukiem, z datą 15 IX, Myśl z gruzów Polski, broszura programowa, najpewniej pióra S-a. Stwierdzała ona, że «socjalizm polski jest kwestią życia i śmierci dla przyszłości naszej ojczyzny», rozwiązanie zaś kwestii chłopskiej oprzeć chciała «nie na uwłaszczeniu, lecz na uspołecznieniu własności ziemskiej». Centralizacja uznała samowolny ów druk broszury za niezgodny ze statutem Towarzystwa, zawiesiła więc w prawach członkowskich 18 uczestników «frondy» wraz z S-em. Secesjoniści obrali «Radę Nieustającą Polaków w Londynie», która w l.n. przewodziła szczupłemu «kółku socjalistów polskich». Współpracowało ono z angielskimi «Fraternal Democrats», z L. Blankiem i K. Schapperem. Podpis S-a znajduje się pod oświadczeniami tej organizacji: „Manifestem do demokratów wszech nacji” z 16 XI 1850 i protestem przeciw utworzeniu II Cesarstwa we Francji („The French Empire and the Poles, Dedicated to the nation of refugees”, Jersey 1853). Dn. 24 V 1854 S. zamieścił w gazecie „L’Homme” V. Hugo apel do demokratów, aby się nie angażowali w wojnie wschodniej – konflikcie między «despotyzmem arystokratycznym i kupieckim Anglii, a czystym despotyzmem Rosji».
W r. 1854 ukaz carski zarządził konfiskatę majętności «buntownika» S-a w zaborze rosyjskim. W r. 1856 przyłączył się on do zbiorowego protestu przeciwko carskiej amnestii. Ok. 1857 r. przeniósł się znów do Brukseli, tym samym zrywając kontakt z międzynarodowym środowiskiem radykałów w Londynie. Opiekował się Lelewelem w ostatnich latach życia uczonego; nie aprobował wywiezienia go do Paryża w przededniu śmierci. Krytycznie ocenił sposób urządzenia jego pogrzebu. Wspólnie z Wiktorem Heltmanem ogłosili swoje przemówienia jako broszurę Głosy polskie w Bruxelli poświęcone czci Ś.p. Joachima Lelewela… (Bruxella 1861), przeznaczoną do kolportowania w kraju. W „Przeglądzie Rzeczy Polskich” 1 IX 1861 zamieścił o nim artykuł własnego pióra i wydał po francusku Notice sur la vie de J. Lelewel (Bruxelles–Paris 1862). Ogłosił subskrypcję na Wizerunek Joachima Lelewela w piśmiennictwie, polityce i rewolucji, lecz dzieła tego już nie zrealizował.
W trakcie powstania 1863 r. «osoba zupełne zaufanie Rządu Narodowego posiadająca» zaleciła S-a jako «wyłącznie kwalifikującego się do urządzania meetingów» na rzecz Polski w Anglii. Utrącił tę inicjatywę, spytany o opinię o S-u, Władysław Czartoryski. W r. 1864 S. opublikował w Brukseli broszurę: La politique anglo-polonaise et la diplomatie générale – pierwszy rzut planowanego większego dzieła o potrzebie zainteresowania Anglii sprawą niepodległości Polski, skoro dotychczasowe rachuby na Francję zawiodły. Rządowi brytyjskiemu i Akademii Francuskiej przedkładał memoriały w sprawie epidemii cholery, wywodząc, że zaraźliwość i śmiertelność tej choroby są następstwem nędzy. I na ten temat również opracować chciał obszerne dzieło. Rwały się te pisarskie pomysły przy słabnącym zdrowiu, rosnącym osamotnieniu i dolegliwym ubóstwie. Listy do osób wpływowych, o zdobycie zarobku lub ułatwienie publikacji, pozostawały bez odpowiedzi. Po dłuższej chorobie S. zmarł 19 II 1870 w szpitalu Saint-Pierre w Brukseli. Nikt z miejscowej Polonii nie znalazł się na pogrzebie.
Rodziny S. nie założył.
Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, VII 446; Bibliogr. historii Pol. XIX w., I cz. 1, 3; Kozłowski, Bibliogr. powstania; Grand Dictionnaire Universel, XIV; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol. (bibliogr.); Krawiec L., Lista członków Tow. Demokratycznego Polskiego, w: Mater. do biogr., geneal. i herald., I; Paszkiewicz M., Lista emigrantów polskich otrzymujących zasiłki od rządu brytyjskiego w latach 1834–1899, tamże II; – Barszczewska A., Reforma czy rewolucja, Ł. 1979; Bobińska C., Marksa spotkania z Polską, Kr. 1971; Ciołkoszowa L., Ciołkosz A., Zarys dziejów socjalizmu polskiego, Londyn 1966 I; Cygler B., Działalność polityczno-społeczna Joachima Lelewela na emigracji w latach 1831–1861, Gd. 1969; tenże, Pułkownik Ludwik Oborski, szermierz wolności (1789–1873), Gd. 1976; Gadon, Emigracja pol.; Grabski A. F., Joachim Lelewel i demokracja niemiecka, Ł. 1987 s. 287; Grajewski H., Aleksander Napoleon Dybowski i jego projekt konstytucji dla Polski z 1848 roku, Ł. 1959; Kalembka S., Towarzystwo Demokratyczne Polskie w latach 1832–1846, Tor. 1966; tenże, Wielka Emigracja, W. 1971 s. 370–1, 378; Kieniewicz S., L’indépendance et la question agraire, Wr. 1982 s. 135, 150, 160; Knapowska W., Wielkie Księstwo Poznańskie przed wojną krymską, P. 1923; Koberdowa I., Pierwsza Międzynarodówka i lewica Wielkiej Emigracji, W. 1964; Kostenicz K., Legion Włoski i „Trybuna Ludów” styczeń 1848 – grudzień 1849. Kronika życia i twórczości Mickiewicza, W. 1969; Limanowski B., Stanisław Worcell, W. 1948; Łuczakówna H., Wiktor Heltman 1796–1874, P. 1935; Łukaszewicz W., Tadeusz Krępowiecki, W. 1954; Miller I. S., Dokoła genezy Gromady Rewolucyjnej Londyn, „Przegl. Hist.” 1959 s. 816–26; Parvi J., Polska w twórczości i działalności Wiktora Hugo, W. 1977; Prasa polska 1661–1864, W. 1976; Sokołowska S., Młoda Polska, Wr. 1972; Śliwiński A., Joachim Lelewel, Wyd. 2., W. 1932; – Bartkowski J., Wspomnienia z powstania 1831 roku i pierwszych lat emigracji, Kr. 1966; Lelewel J., Listy emigracyjne, Kr., Wr. 1948–56; Marks K., Przyczynki do historii kwestii polskiej, W. 1971; Marx K., Engels F., Briefwechsel, Berlin 1949 I; Mochnacki M., Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, W. 1984; Polska działalność dyplomatyczna w 1863–1864 r., W. 1937 I; – „Głos Wolny” 1870 nr 248, 249 s. 1002; „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” za l. 1870–2 s. 647–8; – B. Jag.: rkp. 3685, 6531; Muz. Mickiewicza w Paryżu: rkp. 655.
Stefan Kieniewicz