INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu

Ludwik Mortęski (de Mortangen)  

 
 
XV w. - 1539, przed 20 VI
Biogram został opublikowany w 1977 r. w XXII tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Mortęski (de Mortangen) Ludwik h. własnego (zm. 1539), kasztelan gdański, potem elbląski. Prawdopodobnie był synem woj. chełmińskiego Ludwika (zob.) i Anny. W r. 1492 M. brał udział w poselstwie stanów Prus Królewskich do króla Kazimierza Jagiellończyka jako przedstawiciel szlachty. Poselstwo przebywało w Wilnie w dn. 10–18 II 1492 i miało na celu zapośredniczenie ugody między królem a bpem warmińskim Łukaszem Watzenrode. Król nie chciał uznać wyboru Watzenrodego na to biskupstwo i misja posłów zakończyła się fiaskiem. W dn. 21–24 IV 1493 uczestniczył M. w zjeździe stanów Prus Królewskich w Dzierzgoniu. Na zjeździe stanów Prus Królewskich z przedstawicielami króla Aleksandra Jagiellończyka w dn. 4–19 VII 1503 w Malborku występował M. jako podkomorzy chełmiński. Począwszy od tego momentu zaczął M. odgrywać pewną rolę polityczną na zjazdach stanów pruskich. I tak w końcu 1506 r. został M. jednym z delegatów stanów pruskich na elekcję króla polskiego. Z kolei 3 IX 1507 stany pruskie postanowiły wysłać M-ego do bpa pomezańskiego Hioba von Dobenecka, aby domagał się on położenia tamy napadom dokonywanym w Prusach Królewskich przez rozbójników z terytorium państwa krzyżackiego. Wpierw jednak udał się M., wraz z Jerzym Bażyńskim, do bpa warmińskiego Watzenrodego z prośbą o radę w tej sprawie. Kiedy M. i Bażyński byli w drodze, przyszły listy od Watzenrodego, aby odwołać planowane poselstwo do Dobenecka.

Na zjeździe stanów w dniach od 30 X 1507 do 4 I 1508 w Malborku został wybrany M. na posła do króla. Dn. 18 I 1508 uczestniczył M. w sejmie w Krakowie, a na zjeździe w Malborku w dn. od 28 V do 8 VI 1508 złożył sprawozdanie ze swego poselstwa do króla Zygmunta I. Ponownie miał udać się M. do króla jako poseł stanów pruskich na wiosnę 1509, ale z tej misji zrezygnował. Następnie wiosną 1511 znów miał jechać do króla, tym razem w sprawie pozwu cesarskiego skierowanego do Gdańska i Elbląga. Na pewno pojechał do króla w październiku 1511. Miał wyjawić królowi przyczyny odroczenia uchwały podatkowej, a równocześnie poprzeć starania Torunia o prawo składu i prosić o opiekę dla elblążan narażonych na napaści ze strony krzyżackiej. M. w czasie tego poselstwa zyskał chyba zaufanie Zygmunta I, skoro ten upoważnił go 24 X 1511 do odebrania pieniędzy od gdańszczan oraz do rozmów z elblążanami w sprawie podatku. Na zjeździe w dn. 4–7 XII 1511 w Grudziądzu M. przedstawił zebranym stanom odpowiedź królewską na jego poselstwo. M. był obrońcą swobód szlacheckich, a w jego wypowiedziach w czasie obrad zjazdów stanów pruskich można odnaleźć także akcenty antymiejskie. I tak na zjeździe odbywanym w dn. 10–16 IX 1507 w Elblągu M. skarżył się na pociąganie rycerstwa do odpowiedzialności sądowej przez miasta na podstawie oskarżeń «ludzi nikczemnych». Atakował również miasta za ustalanie wygórowanych cen na towary rzemieślnicze. Stąd też opowiedział się za ordynacją krajową z 2 VI 1511, uchwaloną przez stany pruskie w Gdańsku. Na zjeździe w dn. 4–7 XII 1511 w Grudziądzu M. domagał się, aby małe miasta nie uchylały się od płacenia podatku na rzecz króla.

M. znajdował się w r. 1509 w opozycji wobec wojewodów: chełmińskiego Jana Dąbrowskiego (zm. w r. 1513) i pomorskiego Mikołaja Wulkowskiego (zm. w r. 1509), oskarżając ich o spowodowanie rozdźwięku wśród stanów pruskich, co ułatwić miało zakusy zakonu krzyżackiego wobec Prus Królewskich. Dn. 1 IV 1512 objął M. kasztelanię gdańską po Mikołaju Szpocie z Krajewa. Na wieść o śmierci bpa warmińskiego Watzenrodego rycerstwo ziemi chełmińskiej wysłało M-ego i licencjata Filipa Holkenera, kanclerza bpa chełmińskiego Jana Konopackiego, do kapituły warmińskiej z żądaniem, aby uzgodniła wybór nowego biskupa z królem. M. był też przewidziany na członka poselstwa stanów pruskich do króla, jakie miano odprawić latem 1512. Jako kasztelan gdański brał M. udział w licznych komisjach powoływanych przez króla dla rozstrzygania spraw spornych na terenie Prus Królewskich. Dn. 4 III 1516 przeszedł M. na kasztelanię elbląską (po zmarłym Janie Wulkowskim) i trzymał ją do śmierci. M. często brał odtąd udział w pracach komisji królewskich powoływanych do rozstrzygania sporów granicznych między właścicielami ziemskimi w ziemi chełmińskiej. Zygmunt I wykorzystywał go nadto do akcji pojednawczych z Krzyżakami, o czym świadczy list królewski do M-ego z 4 IX 1519, w którym król powiadamia go o powołaniu komisji w celu zażegnania sporów między poddanymi królewskimi i poddanymi w. mistrza. M. niewątpliwie uczestniczył w wojnie polsko-krzyżackiej 1519–21 r., skoro za zasługi wojskowe Zygmunt I uczynił na jego korzyść odpowiednie zapisy. Świadczy o tym także umieszczenie jego nazwiska wśród świadków dokumentu królewskiego z 13 I 1520 wydanego w Toruniu, a potwierdzającego wszystkie przywileje szlachty z okręgu Dąbrówna (które w czasie wojny 1519–21 r. przeszło na stronę polską). W l. 1523–4 M. był komisarzem królewskim w sprawie Eberharda Ferbera. W czasie interwencji Zygmunta I w Gdańsku w r. 1526 przebywał tam również M., wymieniony jest bowiem wśród świadków w kilku dokumentach królewskich, np. w akcie nadania Lęborka i Bytowa książętom pomorskim Jerzemu I i Barnimowi IX 3 V 1526 w Gdańsku. Wówczas też został wyznaczony przez króla do komisji, która miała zająć się restytucją katolicyzmu w Elblągu i Braniewie oraz zwalczaniem luteranizmu w Toruniu. Wydał wówczas ordynację dla Braniewa.

Również w l. 1526–39 M. uczestniczył w życiu parlamentarnym prowincji pruskiej. Był obecny nieomal na wszystkich sejmikach, dowodnie na 17. Będąc lojalnym poddanym króla polskiego, był równocześnie zwolennikiem odrębności dzielnicy pruskiej. Na sejmiku w listopadzie 1530 w Malborku powiedział, iż Prusy Królewskie winny mocno trzymać się swoich przywilejów i nie dać ich «pomieszać» z przywilejami koronnymi («Privilegia feste gehalten und mit Polen nicht vermischt halten»). W czasie sporu rady pruskiej z podskarbim pruskim Stanisławem Kostką w l. 1533–6 M. należał do przeciwników Kostki. Dziedziczny majątek M-ego stanowiły Czaple koło Świecia i Mortęgi (Mortąg) pod Lubawą. Wspólnie z Hektorem Machwicem trzymał M. nadto królewski zamek Radzyń w ziemi chełmińskiej, który w r. 1495 wykupił od nich Jan Dąbrowski, kasztelan chełmiński, oraz królewszczyznę Miruchów w woj. pomorskim, wykupiony w r. 1512 przez Jana Potwinora. W r. 1505 otrzymał M. starostwo pokrzywnickie, a w r. 1521 Zygmunt Stary w nagrodę za służbę wojskową nadał M-emu i jego synowi, także Ludwikowi, zamek Pokrzywno wraz ze wsiami Okonin, Nicwałd, Węgrowo, Skarszewo, Nowawieś i Wiewiórki jako lenno na prawie feudalnym. Dn. 3 IV 1539 M. dokonał podziału swych dóbr pomiędzy żonę i dzieci. M. zmarł w r. 1539, przed 20 VI, kiedy to kasztelanem elbląskim został Jan Sokołowski.

Z małżeństwa z Elżbietą z Dąbrówki zostawił M. córki: Katarzynę, Dorotę, Gertrudę, Elżbietę i Małgorzatę, oraz dwóch synów: Ludwika i Melchiora (zm. 1587), miecznika ziem pruskich, podkomorzego pomorskiego (1562–8), następnie malborskiego (1568–87), ożenionego z Elżbietą Kostczanką, córką woj. chełmińskiego Stanisława (zob.); Melchior był ojcem Magdaleny Mortęskiej (zob.) i Ludwika, woj. chełmińskiego (zob.).

 

Słown. Geogr.; Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., I; Niesiecki; Uruski; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; Górski K., Starostowie malborscy w l. 1457–1510, Tor. 1960 s. 175; – Engel B., Die mittelalterlichen Siegel des Thorner Rathsarchivs…, Th. 2: Privatsiegel, „Mitteilungen d. Copernicus-Vereins f. Wissenschaft u. Kunst zu Thorn” H. 10: 1895 14; Foelich X., Geschichte des Graudenzer Kreises, Danzig 1884–5 I–II; Górski K., Łukasz Watzenrode, Wr. 1973 s. 39; Joachim E., Die Politik des letzten Hochmeisters in Preussen Albrecht v. Brandenburg, 2. Theil: 1518–1521, Leipzig 1894; Małłek J., Prusy Książęce i Prusy Królewskie w l. 1525–1548, W. 1976 s. 43, 81, 82, 122; – Acta Tomiciana, II–V, VIII, XII, XVI–XVII; Akta stanów Prus Królewskich, I–V (cz. 1–3); Corpus Iuris Pol., III; Lengnich, Geschichte der preuss. Lande, I; Matricularum summ., III–IV; Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum, 1198–1425, Gottingen 1965–74; Urk.-buch d. Bisthums Culm; – B. Jag.: rkp. 7050 IV; B. Kórn.: Inwentarz rękopisów s. 381 i 383; WAP w Gd.: Dz. 300/29 t. 9–11 (Recesy stanów Prus Król. z l. 1526–39); WAP w Bydgoszczy, Oddz. Terenowy w Tor.: Kat. I nr 2781, 2845, 2953 oraz rkp. XII, 13 (J. K. Dachnowski, Summaryusz herbarza szlachty polsko-pruskiej).

                                                                                                                                                                                                                                         Janusz Małłek

 

 
 
 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.