Strasser Ludwik h. własnego (zm. 1804), lekarz, finansista, zakulisowy działacz polityczny. Pochodził z rodziny niemieckich imigrantów osiadłych w Warszawie. Miał siostry: Rozynę, żonę aptekarza warszawskiego Seweryna (Stanisława) Wasilewskiego (1720–1793) i prawdopodobnie Annę, żonę Fryderyka Glazera (Glassera) oraz brata, pijara (Ż. Pauli).

 

O wychowaniu i wykształceniu S-a brak wiadomości; nie wiemy też, jakie były jego kwalifikacje lekarskie. W czasie wojny siedmioletniej (1756–63) przebywał poza granicami Rzpltej i zapewne na dostawach dla wojska dorobił się znacznego kapitału; jego pozycję majątkową ugruntowały prawdopodobnie bliżej nieokreślone operacje finansowe. Na sejmie 1767/8 r. został nobilitowany. Stale używał tytułu barona; można sądzić, że otrzymał go np. na dworze wiedeńskim. W l. siedemdziesiątych związał się z Anną z Rzewuskich, córką woj. podolskiego Michała, bezdzietną wdową po mieczniku kor. Józefie Humieckim (zm. 1753); zamieszkał w jej domu w Warszawie, stając się jej zaufanym powiernikiem, osobistym lekarzem i zarządcą dóbr, także w woj. podolskim. Interesy finansowe łączyły S-a również z najbliższą rodziną Humieckiej; od brata miecznikowej, pisarza polnego kor. Kazimierza Rzewuskiego, w zamian za zaciągniętą pożyczkę, otrzymał w zastaw (od r. 1781) star. urzędowskie. Latem 1782, gdy kapitał S-a oceniano na 60 tys. dukatów, przystąpił on do spółki z bankierem warszawskim Fryderykiem Cabritem; przyczyniło się to do zaostrzenia konkurencji na warszawskim rynku finansowym oraz do pewnego osłabienia pozycji banków Piotra Teppera i Piotra Blanka. Zainteresowanie S-a poszukiwaniem złóż solnych i eksploatacją salin pozwalają przypuszczać, że jego interesy objęły też Galicję, gdzie również leżały dobra Humieckiej; niewykluczone, że on sam lub ktoś z jego krewnych był tym zarządcą cesarskich dóbr solnych w Sołotwinie, któremu powierzono zadanie likwidacji bazyliańskiego monasteru w Skicie w r. 1786.

 

S. przyjaźnił się z rezydentem saskim w Warszawie A. F. Essenem i Hugonem Kołłątajem; bliskie stosunki łączyły go z hetmanem w. kor. Franciszkiem Ksawerym Branickim («dawnym przyjacielem»), Protem Potockim oraz księdzem Michałem Ossowskim. Przez Humiecką, która od dworu petersburskiego pobierała sekretną pensję, miał powiązania z personelem ambasady rosyjskiej w Warszawie (z Humiecką przyjaźnił się też Kołłątaj); bliżej nieokreślone stosunki łączyły go z dworem berlińskim. Wielostronne związki towarzyskie, finansowe i lekarskie S-a sprawiły, że w przededniu Sejmu Wielkiego odegrał on pewną rolę w kształtowaniu orientacji pruskiej. W lipcu 1788, możliwe że z inspiracji Kołłątaja, zaofiarował wraz z Essenem swe usługi dworowi berlińskiemu; jak pisał po latach Kołłątaj, «osobista przyjaźń j.p. Essena z j.p. Strasserem i znowu przyjaźń j.p. Strassera z księdzem Kołłątajem składały, że tak powiem, początkowy triumwirat całej tej roboty». Triumwirat ten działał najpierw w konspiracji, aby się nie rozeszło «z jakiego źródła i przez jakie kanały wypływa nowe systema», potem do tego grona zostali wciągnięci przez Kołłątaja, przy pomocy S-a, Stanisław Małachowski oraz związany ze Stanisławem Augustem prezes Komisji Ekonomicznej Skarbu JKMci, kaszt. czerski Tomasz Ostrowski. Latem 1788 powstała więc «partia dobrze myślących»; w jej tworzeniu, jak się zdaje, S. odgrywał głównie rolę pośrednika.

 

W r. 1789 wszedł S. wraz z Kołłątajem i Protem Potockim do spółki p.n. kompania solna, mającej eksploatować złoża soli w Krzesławicach pod Krakowem, prywatnej wsi Kołłątaja. Interesy i dość zagmatwane sprawy finansowe łączyły S-a również z Ossowskim (obaj, choć nie wchodzili w skład sejmu, byli dobrze zorientowani w jego pracach). Przed ostateczną redakcją Ustawy Rządowej Kołłątaj posłużył się S-em w przekazaniu tekstu Essenowi; projektodawcom chodziło o uzyskanie zgody elektora saskiego na dziedziczenie tronu polskiego. S. był zwolennikiem Konstytucji 3 maja i po jej uchwaleniu znalazł się wśród 150 członków założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Śledził debaty sejmowe poświęcone sprawie reformy królewszczyzn, będąc zwolennikiem proponowanej przez Ossowskiego sprzedaży starostw i ich zamiany na własność dziedziczną. Jego stosunki z ambasadą rosyjską jeszcze się zacieśniły, gdy we wrześniu 1790 ambasadora O. M. Stackelberga zastąpił poseł nadzwycz. i minister pełnomocny J. I. Bułhakow, z którym S-a od dawna łączyła przyjaźń i którego był lekarzem. Trudna do przedstawienia i oceny jest jego rola także w okresie Targowicy i sejmu grodzieńskiego 1793 r. Na początku r. 1792 utrzymywał bliższe stosunki zarówno z przywódcami sejmowymi, jak i z ambasadą rosyjską, a przez nią z grupą zdeklarowanych malkontentów. W marcu 1792 hetman Branicki za pośrednictwem S-a proponował Ossowskiemu wspólną podróż do Petersburga. W poł. tego miesiąca, w obliczu narastającego napięcia w stosunkach między Warszawą a Petersburgiem, Bułhakow miał powiedzieć S-owi, wg informacji posiadanych przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego: «już też zaczynam wierzyć, że Polacy swoje dzieło utrzymają». Poseł rosyjski liczył być może, że przez S-a ta opinia dotrze do przywódców obozu konstytucyjnego i osłabi ich czujność. Po zawiązaniu w Petersburgu konfederacji targowickiej i w trakcie wojny w obronie Konstytucji 3 maja, w czerwcu 1792 nabył S. niezabudowaną nieruchomość w Warszawie. Była to połowa gruntów, należących do miecznikowej, które 27 X 1789 magistrat warszawski wypuścił bez opłaty Kołłątajowi i Humieckiej. W czasie rządów targowickich pośredniczył S. w kontaktach Kołłątaja z Bułhakowem. Podkanclerzy, opuszczając Warszawę w nocy z 24 na 25 VII 1792, powierzył S-owi swój akces do konfederacji targowickiej. Pozostawił mu też decyzję o przekazaniu akcesu adresatom, uzależniając ją od rozwoju sytuacji oraz zgody Bułhakowa i nowych władz Rzpltej na postawione warunki. Powierzył też S-owi prowadzenie wszelkich swych interesów oraz pośredniczenie w korespondencji, m.in. z bp. Adamem Naruszewiczem i królem. Bułhakow nalegał na S-a, aby nakłonił Kołłątaja do złożenia akcesu bezwarunkowego; S. pośredniczył w tej sprawie, aż do jej negatywnego zakończenia, a także zabiegał u Prota Potockiego i Branickiego o wstawiennictwo za Kołłątajem bezpośrednio na dworze petersburskim. Przez Ossowskiego starał się dotrzeć do Szczęsnego Potockiego. W kontakcie ze S-em pozostawali również inni przywódcy emigracji, którzy do końca r. 1792 wciąż liczyli na możliwość zawarcia porozumienia z Rosją na łagodniejszych dla Rzpltej warunkach. Jednocześnie już jesienią 1792 Kołłątaj informował S-a o swej sympatii dla rewolucji francuskiej.

 

Pozycja S-a w Warszawie osłabła, gdy w poł. lutego 1793 Bułhakow został odwołany i zastąpiony przez J. Sieversa, przysłanego z zadaniem uzyskania zgody polskiego sejmu na drugi rozbiór Rzpltej. Przekreślało to nadzieję na uzyskanie za pośrednictwem Bułhakowa zgody Katarzyny II na uratowanie przynajmniej części reform Sejmu Wielkiego. Pod koniec lutego 1793, po krachu Teppera, nastąpiło załamanie się banku Cabrita, a następnie bankructwo Prota Potockiego; sytuacja finansowa S-a stała się wtedy krytyczna, jednak w ciągu kilku następnych miesięcy doprowadził on przy pomocy Humieckiej do znaczącej poprawy swego położenia. Nadal utrzymywał kontakt z przebywającymi w Saksonii przywódcami emigracji, informując ich m.in. o przebiegu sejmu grodzieńskiego; porozumiewał się z nim również warszawski korespondent Ignacego Potockiego, Jan Dembowski. O ile wiadomo, posiadanych przez siebie wiadomości S. nie przekazywał jednak nowemu ambasadorowi rosyjskiemu O. H. Igelströmowi; przeczyłoby to opinii części historyków, widzących w nim podwójnego agenta. Na początku r. 1794 był S. informowany przez Kołłątaja (otrzymał od niego specjalny szyfr) o przygotowaniach do insurekcji. Nie wiadomo, czy uczestniczył w powstaniu. Gdy jednak 12 V t.r. Rada Zastępcza Tymczasowa powołała deputację do ułożenia projektu «do pomnożenia i ułatwienia cyrkulacji pieniędzy», wśród trzynastu jej członków umieściła S-a. Trudno ustalić, czy stało się to za jego zgodą i czy podjął jakąkolwiek działalność. Po upadku powstania, dzięki swoim rozległym koneksjom i znajomościom, uniknął S. większych kłopotów; do końca życia dysponował znacznymi środkami finansowymi. W stosunku do Kołłątaja był «nie tylko przyjacielem w nieszczęściu, ale i wyrozumiałym wierzycielem». Znany był z dobroczynności, o czym np. świadczy wiersz Józefa Koblańskiego „Do J.O. pana Strassera od sierot od niego edukowanych napis na cyfrze” (B. Czart., rkp. 1958 s. 9). S. zmarł latem 1804; we wrześniu o jego śmierci dowiedział się przebywający na Wołyniu Kołłątaj.

 

S. nie założył rodziny. Jego spadkobiercami byli prawdopodobnie: siostrzenica Wasilewska, żona Ksawerego Małachowskiego, regenta kościańskiego oraz spadkobiercy drugiej siostrzenicy, Józefy z Wasilewskich (zm. 1789), żony Michała Kochanowskiego (zob.), a także zapewne potomstwo Anny Glazerowej. Jest jednak również możliwe, że większość majątku S-a odziedziczyła ulubiona bratanica Humieckiej, Ludwika z Rzewuskich Lanckorońska. Wg nieścisłych informacji Kajetana Koźmiana S. był spokrewniony z żoną gen. Józefa Zajączka; zapewne chodziło o małżeństwo siostrzenicy Elżbiety z Glazerów (zm. 25 IV 1836) z płk. Ignacym Zajączkiem (1756–1810), bratem gen. Józefa. Siostrzeńcem S-a byłby zatem również Ludwik Glazer (zob.).

 

 

 

Niesiecki, X (uzup.); Nowy Korbut, IV–VI; PSB, (Glazer Ludwik, Kochanowski Michał, Kołłataj Hugo, Ossowski Michał, Rzewuski Kazimierz); Słown. Geogr., (Maniawa ze Skitem); – Dihm J., Sprawa konstytucji ekonomicznej z r. 1791, Wr. 1959; Janeczek Z., Ignacy Potocki, marszałek wielki litewski (1750–1809), Kat. 1992; Janik M., Hugo Kołłątaj, Lw. 1913; Kalinka W., Sejm Czteroletni, W. 1991; Kądziela Ł., Między zdradą a służbą Rzeczypospolitej, Fryderyk Moszyński w latach 1791–1793, W. 1993; Leśnodorski B., Polscy jakobini. Karta z dziejów insurekcji 1794 roku, W. 1960; Łojek J., Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja, L. 1986; Nadzieja J., Generał Józef Zajączek, W. 1975; Pastor M., Hugo Kołłątaj na Sejmie Wielkim w latach 1791–1792, W. 1991; Rostworowski E., Legendy i fakty XVIII w., W. 1963; tenże, Ostatni król Rzeczypospolitej, W. 1966; tenże, Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim, W. 1957; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3-go Maja, „Pam. B. Kórn.” Z. 2: 1930 s. 80; Smoleński W., Jan Dekert prezydent Starej Warszawy i sprawa miejska podczas Sejmu Wielkiego, W. 1912; tenże, Konfederacja targowicka, Kr. 1903; tenże, Kuźnica Kołłątajowska. Studium historyczne, Kr. 1885 s. 162; tenże, Mieszczaństwo warszawskie w końcu XVIII wieku, W. 1917; Szyndler B., Stanisław Nałęcz-Małachowski 1736–1809, W. 1979; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja (1794–1812), Kr. [b.r.w.]; Zielińska Z., Kołłątaj i orientacja pruska u progu Sejmu Czteroletniego, W. 1991; Zienkowska K., Stanisław August Poniatowski, Wr. 1998; – Akty powstania Kościuszki; Kołłątaj H., Listy Anonima i prawo polityczne narodu polskiego, Oprac. B. Leśnodorski, H. Wereszycka, W. 1954 s. 158 (w indeksie błędnie: s. 157); Korespondencja Ignacego Krasickiego, Oprac. Z. Goliński, M. Klimowicz, R. Wołoszyński, Wr. 1958; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972; Listy Hugona Kołłątaja pisane z emigracji w r. 1792, 1793 i 1794, Wyd. L. Siemieński, P. 1871 I, II (passim); Nekrologi „Kuriera Warszawskiego” 1821–1939, Oprac. A. T. Tyszka, W. 2001 I; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Oprac. R. Kaleta, Wr. 1972; Tajna korespondencja do Ignacego Potockiego, Jan Dembowski i inni, Oprac. M. Rymszyna, A. Zahorski, W. 1961; Trębicki A., Opisanie sejmu ekstraordynaryjnego podziałowego roku 1793 w Grodnie. O rewolucji roku 1794, Oprac. J. Kowecki, W. 1967; Wiersze Józefa Koblańskiego i Stanisława Szczęsnego Potockiego – zapomnianych poetów Oświecenia, Oprac. E. Aleksandrowska, Wr. 1980; – B. Jag.: Herbarz Żegoty Paulego, rkp. 5344 t. IV s. 214–15.