Świeżawski (Świeżawski-Paprzyca) Ludwik, pseud.: Jan Kośmierz, Jan Kośmież, L. Śwież., (K.), (K) (1906—1991), poeta, prozaik, dramatopisarz.
Ur. 23 IX w Krakowie, był, wg rodzinnych przekazów, ciotecznym wnukiem Artura Grottgera (zob.), synem Adama Świeżawskiego (1868—1910), oficera wojsk austriackich, urzędnika kolejowego, i Walerii ze Skolimowskich, bratankiem Leona Świeżawskiego (zob.). Miał brata Władysława (ur. 1910), żonatego z Jadwigą z Jarwiczów (1915—1984), aktorką.
Dzieciństwo spędził Ś. w majątku rodzinnym we wsi Dyniska (pow. Rawa Ruska). Ukończył V Państw. Gimnazjum Neoklasyczne w Krakowie. W r. 1927 związał się z „Ilustrowanym Kurierem Codziennym” (IKC); w jego tygodniowym dodatku „Kurier Literacko-Naukowy” zadebiutował t.r. pod pseud. Jan Kośmież opowiadaniem Dwa listy (nr 349). Jako poeta debiutował w r. 1929 wierszem Radosna żegluga, opublikowanym w „Głosie Narodu” (nr 26), z którym współpracował do r. 1930. Opowiadania, bajki i wiersze ogłaszał także od r. 1929 w należącym do koncernu IKC tygodniku „Na Szerokim Świecie”; wchodził również w skład redakcji tego pisma. W r. 1930 podjął studia z polonistyki i historii na Wydz. Filozoficznym UJ, nie zaliczył jednak pierwszego roku. Należał do Literacko-Artystycznego Koła Uczniów UJ «Litart» i w l. 1930—2 był jego prezesem.
Debiutem książkowym Ś-ego był tom wierszy Śmiech w zieleni (Kr. 1931); stylizacja na ludowość spod znaku Stanisława Młodożeńca i Emila Zegadłowicza oraz połączenie uczuciowości z realizmem zostały dobrze przyjęte przez krytyków. W r. 1931 wstąpił Ś. do ZLP. W l. 1931—6 publikował w poznańskim tygodniku „Ilustracja Polska”, a w l. 1932—8 ponownie w „Kurierze Literacko-Naukowym”. Kolejny tom wierszy Wozy jadące (W. 1933), poetyckie nawiązanie do dzieciństwa, chwalono za eksperymenty językowe, różnorodność form ekspresji i «rzetelną robotę artystyczną» (J. J. Janowski); wiersz Modlitwa do mowy polskiej Ś. recytował w r. 1933 na Akademii z okazji Tygodnia Książki Polskiej w Krakowie. Ogłoszony w „Wydawnictwie Młodej Prozy” tom opowiadań Miasto bez ojczyzny (W. 1934), o historii Gdańska w XVII w., określony jako «zbiór wycinanek historycznych» (E. Kucharski), skrytykowano za schematyzm oraz brak kolorytu lokalnego i stylizacji językowej. W poł. l. trzydziestych kontynuował Ś. studia z historii sztuki i teatru na uniw. w Wiedniu; w r. 1935, dzięki stypendium ZLP, wyjechał do Rzymu. Od t.r. współpracował z miesięcznikami: „Kamena” (do r. 1938) i „Okolica Poetów” (do r. 1939). Dedykowany matce tom wierszy patriotycznych Hejnał bohaterski (W. 1937), zawierał m.in. cykl Obrońcy Lwowa. Kazimierz Czachowski i Stefan Napierski uważali Ś-ego za obiecującego poetę, a Stanisław Czernik zwracał uwagę na jego «lekko sielankową, staroświecką nastrojowość». W l. 1937—9 należał Ś. do zespołu redakcyjnego „Tempa Dnia”, kolejnego dziennika koncernu IKC; ogłosił w nim powieść dla dzieci Przygoda morska (1937 nr 190—225 z przerwami, dod. „Nasz Dzienniczek” nr 26—31). Od maja 1937 zamieszczał w „Tempie Dnia” humoreski (m.in. Świąteczny urlop, 1938 nr 109). Publikował też w innych tygodnikach koncernu IKC, w „Światowidzie” i „Asie”.
W r. 1937 przeniósł się Ś. do Warszawy. Założył t.r. kabaret literacki «Ścichapęk», z siedzibą w kawiarni artystycznej «Sztuka i Moda»; kierował nim do maja 1939, współpracując ze Stefanem Wiecheckim (Wiechem), Konstantym Ildefonsem Gałczyńskim, Stanisławem Ryszardem Dobrowolskim, Józefem Czechowiczem, Stanisławem Piętakiem i Władysławem Sebyłą. Napisał słuchowiska dla rozgłośni krakowskiej i lwowskiej Polskiego Radia: Handlarz grzebieni oraz Zielone pola, emitowane w r. 1937. W tomie wierszy Lutnia dyniska (W. 1939) ponownie wrócił do czasów dzieciństwa. W czerwcu 1939, m.in. z Czechowiczem i Janem Bolesławem Ożogiem, wszedł w skład «Nowej Liryki», krakowskiej grupy poetyckiej. W czasie okupacji niemieckiej mieszkał nadal w Warszawie; uczestniczył w konspiracyjnym życiu literackim, często też przebywał w Dyniskach. W r. 1941 został aresztowany i osadzony w więzieniu w Hrubieszowie. Po zwolnieniu ukrywał się jesienią 1942 w Bykowie (pow. hrubieszowski), był też fikcyjnie zatrudniony przez inż. Jana Pająka w fabryce «Glukoza». W r. 1944 wyjechał do Łańcuta, a stamtąd do Zakopanego; w listopadzie t.r. mieszkał w Poroninie. Po zakończeniu okupacji niemieckiej włączył się w styczniu 1945 w organizowanie życia literackiego w Zakopanem; został członkiem kierowanego przez Kornela Makuszyńskiego Zarządu Związku Pracowników Sztuki, występował w zakopiańskim Teatrze Aktora. Następnie przeniósł się do Sopotu, gdzie został członkiem Zarządu Klubu Literatów. W r. 1945 współpracował z „Dziennikiem Bałtyckim” (wiersz Powrót nad Polskie Morze, nr 106) i „Morzem” (wiersz Wieść o Morzu, nr 3). T.r. mieszkał krótko w Szklarskiej Porębie i Jeleniej Górze.
Pod koniec r. 1945 zamieszkał Ś. w Łodzi; został kierownikiem Oddz. Literatury i Teatru w Miejskim, a następnie Wojewódzkim Wydz. Kultury i Sztuki; funkcję tę pełnił do r. 1948. Z ramienia ZLP był w l. 1945—6 kierownikiem artystycznym salonu «Klub Pickwicka»; w r. 1946 prowadził kabaret literacki «Dyliżans». T.r. pełnił funkcję kierownika literackiego teatru «Na Pięterku», a w r. 1947 Teatru Młodzieżowego «Szarotka». W l. 1945—7 pisał słuchowiska radiowe: Okrężna droga, Powrót do Polski, Świecąca góra, Wrona. Wiersze publikował na łamach „Głosu Robotniczego” (1945—7) i „Warszawy” (1946—9). W r. 1947 napisał powieść Dobry geniusz (Ł. 1975, wyd. 2, Ł. 1983), o ostatnich latach życia Grottgera; choć nie została wówczas ogłoszona, wyróżniono ją w konkursie „Naszej Księgarni”. W „Echu Krakowa” publikował w odcinkach powieść przygodową dla młodzieży pt. Zdobywcy życia (1947 nr 69—114 z przerwami). Tworzył także humoreski i opowiadania satyryczne, które ogłaszał od r. 1948 w „Szpilkach”. W Wiankach. Powieści o królowej Jadwidze (Kr. 1949) podjął wątek decyzji królowej o poślubieniu Jagiełły. Adaptował baśń C. Collodiego „Pinokio” na widowisko Drewniaczek („Przyjaciel” 1948 nr 21—34, wyst. 19 XII 1950 w Teatrze Dolnośląskim w Jeleniej Górze, emitowane przez Polskie Radio w r. 1958), wyróżnione w konkursie Wojewódzkiego Wydz. Kultury i Sztuki w Łodzi. Przetłumaczył z języka rosyjskiego sztukę dla dzieci S. Michałkowa „Śmiech i łzy” oraz dokonał jej adaptacji scenicznej pt. Trzy pomarańcze; sztukę wystawiono 1 XII 1950 w Teatrze Lalki i Aktora «Guliwer» w Warszawie (w Polskim Radiu i Telewizji Polskiej w r. 1973). Przełożył też z języka rosyjskiego opowiadanie dla dzieci I. Wasilenki „Węzeł gordyjski” (W. 1950). Adaptował powieść W. M. Thackeraya „Pierścień i róża”; emitowana w r. 1957 w Polskim Radiu, została wystawiona 3 IV r.n. w Teatrze Lalek «Pinokio» w Łodzi. Dla dzieci napisał baśń sceniczną Czerwony kapturek, wystawioną w r. 1961 w Teatrze «Chatka Puchatka» w Warszawie. Od r. 1958 publikował wiersze i opowiadania w „Odgłosach”. Powieść dla młodzieży Leśna przygoda (Kr. 1961, pt. Sadyba Robinsona, Kr. 1972, wyd. 3, Kr. 1981), o spotkaniu i przyjaźni okaleczonych przez wojnę młodych ludzi w Górach Izerskich, cieszyła się dużą popularnością.
Ś. podróżował po Europie śladami Grottgera; do jego postaci wrócił w tomie wierszy Sosna Grottgera i jesień (Ł. 1958) oraz w powieści Cień obok światła (W. 1963), obejmującej l. 1858—63 z życia artysty. Jej rozszerzeniem była powieść Muza łaskawa (Ł. 1968, wyd. 2, Ł. 1972, wyd. 3, Ł. 1980), opowiadająca o dzieciństwie malarza, która jako tom pierwszy otwierała grottgerowską trylogię; tom drugi pt. Rapsod powstańczy (Ł. 1972, wyd. 2, Ł. 1974, wyd. 3, Ł. 1981) został poświęcony losom Grottgera od powstania styczniowego do r. 1866, a całość zamknęła, jako trzecia część trylogii, wspomniana powieść z r. 1947 Dobry geniusz. Krytycy zarzucali dziełu brak realizmu, schematyzm, egzaltację i romansowość czerpaną z rodzinnych legend (J. Walc). Ś. napisał również dwie sztuki teatralne: Gaudeamus igitur, której premiera odbyła się 5 XII 1968 w Teatrze Propozycji przy Domu Środowisk Twórczych w Łodzi oraz Koncert e-moll, o warszawskim okresie życia Fryderyka Chopina, którą wystawiono tamże 14 IV 1969. W tym okresie opublikował część drugą młodzieżowego cyklu o przygodach Robinsona Sudeckiego i jego przyjaciół pt. Zaginiona dziewczyna (W. 1969, wyd. 2, W. 1973, wyd. 3, W. 1976). Młodym czytelnikom poświęcił też Klechdę o zaczarowanym sercu (W. 1970, wyd. 2, W. 1981), wydaną z ilustracjami Jana Marcina Szancera. W Jeleniej Górze napisał baśń o wędrowcu górskim Karkonoszu pt. O wytrwałym wędrowcu (W. 1971, wyd. 2, W. 1976, wyd. 3, W. 1987), a dla „Nowin Jeleniogórskich” powieść przygodową w odcinkach Sygnały nad granicą (1970 nr 48—51, 1971 nr 1—11). Cykl powieściowy o sadybie Robinsona Sudeckiego zamknął powieścią Ze słońcem na tarczy (W. 1977). Od r. 1976 mieszkał w Warszawie; był członkiem polskiego oddz. PEN Clubu. Jego ostatnim utworem dramatycznym była baśń dla dzieci Kopciuszek, wystawiona w r. 1987 w Teatrze im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu. Zmarł 11 II 1991 w Warszawie, został pochowany 19 II na cmentarzu Bródnowskim. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1979) i Honorową Odznaką m. Łodzi (1972).
Ś. był dwukrotnie żonaty: od r. 1955 z Hanną Wyrzykowską, a od r. 1977 z Rositą Jagiełko; oba małżeństwa były bezdzietne.
Nowy Korbut (Słown. pisarzy), III (data ur. 23 VIII 1914); Pol. bibliogr. liter. za l. 1944 i n.; Polscy pisarze współcześni. Informator 1944—1974, W. 1977; Polscy pisarze współcześni 1939—1991. Leksykon, W. 1995; Rocznik literacki za r. 1991, W. 1991; Współcz. pol. pisarze, VIII; — Błażejewski T., Łódzkie środowisko literackie, Ł. 1981; Borowiec P., Jesteśmy głosem milionów. Dzieje krakowskiego wydawnictwa i koncernu prasowego Ilustrowany Kurier Codzienny (1910—1939), Kr. 2005; tenże, Między sensacją a nauką. Obraz krakowskiego wydawnictwa i koncernu prasowego Ilustrowany Kurier Codzienny (1910—1939), Kr. 2005; Jarowiecki J., Eugeniusz Kolanko „Bard”. Poeta podziemnego Krakowa, Kr. 1999; Koprowski J., Świeżawski o Grottgerze, „Odgłosy” 1964 nr 33; Kuncewicz P., Agonia i nadzieja. Literatura polska od 1939 roku, W. 1993 II; Kwiatkowski M. J., „Tu Polskie Radio Warszawa”, W. 1980; Lubas R., Poezja Helionu i Litartu, Kr. 1978; Natanson W., Szesnastoletnia narzeczona… i polska historia, „Kierunki” 1972 nr 29; Rogalska E., Robinson sudecki, „Odra” 1962 nr 1; Ruszała J., Robinson w literaturze polskiej. Teoria, historia, recepcja, Słupsk 1998; Ruszczyc M., Cena sławy, „Nowe Książki” 1975 nr 18 (fot.); Rzymowski J., Ludwik Świeżawski, „Odgłosy” 1975 nr 36 (data ur. 23 VIII 1914, fot.); Siwiec L., Rezerwat prymusów, „Nowe Książki” 1977 nr 24; Stępień M., Koło Literacko-Artystyczne Litart (1926—1935). Z życia literackiego na Uniwersytecie Jagiellońskim, „Pam. Liter.” 1975 z. 1; [Szczawiński J.] (Szcz), „Wianki” Ludwika Świeżawskiego, „Dziś i Jutro” 1951 nr 10; Walc J., Co zrobić ze starą nianią? „Literatura” 1972 nr 29; Walczak M., „Gaudeamus igitur” w Teatrze Propozycji, „Odgłosy” 1969 nr 4; Wiśniewski J. H., Grottger żywy, „Osnowa” 1969; tenże, Rapsod powstańczy, „Odgłosy” 1972 nr 38; Żakowiecki T., Artur Grottger — artysta i patriota, tamże 1969 nr 19; — Czernik S., Okolica poetów. Wspomnienia i materiały, P. 1961; Zechenter W., Upływa szybko życie. Książka wspomnień, Kr. 1971; — „Odgłosy” 1965 nr 20 (fot.), 1969 nr 22; — Nekrologi z r. 1991: „Więź” nr 5 (data ur. 23 VIII 1914), „Życie Warszawy” nr 40, 52; — Arch. UJ: sygn. WF II 440; Arch. Uniw. Pedagog. im. KEN w Kr.: Burakowska A., Krakowski tygodnik „Na Szerokim Świecie” (1928—1939) — próba monografii (mszp. z r. 1998), Chwietkiewicz A., Kurier Literacko-Naukowy w latach 1925—1934 (mszp. z r. 1989); Arch. ZLP w W.: Ankieta Ś-ego z r. 1977; — Mater. Red. PSB: Drzewo geneal. Świeżawskich.
Piotr Borowiec