Mortęski (de Mortangen) Ludwik z Mortęg h. Orlik (Aquilian), (zm. 1480), wojewoda chełmiński. Pochodził z staropruskiej, osiadłej pierwotnie w Pomezanii rodziny, która przeniosła się do ziemi chełmińskiej po nadaniu im tam w r. 1338 przez w. mistrza Dietricha von Altenburg dóbr Mortęgi (66 łanów), od których wzięła nazwisko. M. był synem Fryderyka, który uczestniczył w wojnie z Polską w r. 1422 po stronie krzyżackiej, dostał się do niewoli i został wykupiony w r. 1424. W r. 1435 M. pieczętował traktat brzeski w imieniu rycerstwa. W l. 1451–3 M., wraz z ojcem Fryderykiem, toczył z bpem chełmińskim Janem Marienau spór, którego przyczyną było zbudowanie przez Mortęskich młynu na rzece Prątnicy na granicy wsi biskupich Tynwałd i Tuszewa w pobliżu Lubawy. W czasie tego sporu Mortęscy zwrócili się w r. 1453 o pomoc do Tow. Jaszczurczego, co świadczyłoby o tym, że do niego należeli. Znamiennym było zwłaszcza, że M. zamierzał udać się o rozstrzygnięcie sporu do sądu królewskiego. Po stronie M-ego opowiedziały się stany pruskie, a z osobna miasto Chełmno, pośredniczyli zaś Jan Bażyński, późniejszy gubernator Prus Królewskich, i bp pomezański Kasper. Spór zakończył się kompromisem w r. 1453.
M. był powiązany z konfederacją Związku Pruskiego; we wrześniu 1453, wraz z Hanusem Lotche z Torunia, prowadził w imieniu związkowców rokowania z Nowym Miastem (Lubawskim). W czasie wojny trzynastoletniej stał po stronie polskiej. Na początku 1456 r. przybył w 300 koni do Lubawy, zapewne z rozkazu konfederacji, ale mieszczanie go nie wpuścili, obawiając się ewentualnych nadużyć ze strony zaciężnych. W l. 1458–61 M. dowodził załogą Tczewa, będąc na żołdzie gdańszczan. Na zjeździe w Bydgoszczy 25 IX 1461 M. należał do tych związkowców, którzy zagrozili królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi oderwaniem się od Prus, jeśli nie zakończy on rychło wojny. W czerwcu 1464 M. był już starostą Radzynia, starostwo to trzymał w swoich rękach przynajmniej do stycznia 1479, a najprawdopodobniej do śmierci. W dokumentach traktatu toruńskiego z 19 X 1466 występuje M. jako świadek. Po zakończonej wojnie z Krzyżakami w uznaniu jego zasług został mianowany przez króla na zjeździe piotrkowskim 19 V 1467 kasztelanem chełmińskim; był nim jeszcze w czerwcu 1474. Dn. 17 X 1475 poświadczony jest jako wojewoda chełmiński. M. uczestniczył w większości zjazdów stanów Prus Królewskich w l. 1467–80. M. in. 1 IX 1468 M. brał udział w pracach komisji rady pruskiej zajmującej się ustalaniem zasad zbierania akcyzy. Podczas sporu o obsadę biskupstwa warmińskiego po śmierci bpa Pawła Legendorfa (1467) pomiędzy Kazimierzem Jagiellończykiem a kapitułą warmińską M. popierał nominowanego przez króla na administratora diecezji Wincentego Kiełbasę. Kiedy wybrany przez kapitułę na biskupa Mikołaj Tungen skłonił Kiełbasę do ustąpienia (1472), a król nie chcąc rezygnować ze swych uprawnień wysunął nowego kontrkandydata na to biskupstwo – Andrzeja Oporowskiego, M. wyraził dlań swoje poparcie. M. pozostał wierny królowi także podczas tzw. wojny księżej w l. 1477–9 między Tungenem, wspartym przez odmawiającego przysięgi nowego w. mistrza Zakonu Marcina Truchsessa, a Polską. Śledził on działania Krzyżaków i ostrzegał przed ich atakami, np. 14 XII 1478 M. donosił z Radzynia burmistrzowi toruńskiemu Tilemannowi von Allen, że wojska nieprzyjaciela atakowały Biskupiec Pomorski i stąd grozi ziemi chełmińskiej wielkie niebezpieczeństwo. W końcu grudnia 1478 M. stanowczo oświadczył posłom Tungena, że prędzej nie dojdzie do pokoju, dopóki Tungen nie odda królowi Warmii, zgodnie z treścią pokoju toruńskiego 1466 r. Był M. też świadkiem pokoju zawartego między Kazimierzem Jagiellończykiem a w. mistrzem Truchsessem 12 X 1479 w Nowym Mieście Korczynie.
Lojalny wobec króla, był M. zwolennikiem zachowania odrębności Prus Królewskich. Cieszył się zaufaniem rady pruskiej i był wybierany na posła do króla: 10 V 1467 posłował do Piotrkowa jako przedstawiciel szlachty pruskiej; na zjeździe w Malborku w dn. 21–22 VI 1472 M. został wybrany jednym z posłów na zjazd w Nowym Mieście Korczynie; wreszcie 3 X 1479 stał na czele delegacji stanów Prus Królewskich także na zjeździe w Nowym Mieście Korczynie. Był świadkiem na dokumencie Kazimierza Jagiellończyka z 26 VII 1476 wprowadzającym jako ogólnoobowiązujące w Prusach Królewskich prawo chełmińskie. M. cieszył się zaufaniem królewskim; 28 XII 1471 w Wiślicy Kazimierz Jagiellończyk wystawił list kredencyjny dla Wincentego Kiełbasy i M-ego jako posłów do w. mistrza. Na początku oraz w połowie 1474 r. bawił znów M. jako poseł królewski u wielkiego mistrza Henryka von Richtenberg; tematem rokowań był spór króla z Tungenem. W r. 1472 brał udział w rozsądzaniu sporu i ustalaniu granicy między dobrami w. mistrza a dobrami Macieja Rabego w okręgu bałgijskim. Za oddawane królowi usługi otrzymał M. liczne zapisy: prawdopodobnie zaraz po pokoju toruńskim na zamku Bierzgłów (został spłacony z tego zamku przez mieszczan toruńskich w r. 1468 na sumę 153 i 1/2 guldenów węgierskich) dn. 30 VIII 1472 zapisał mu król 100 kop groszy na wsi Szwarcenowo i folwarku Mózgowie w okręgu bratiańskim; dn. 8 VI 1474 M. otrzymał od Kazimierza Jagiellończyka na prawie lennym wieś Bolaw w okręgu dzierżgońskim. W rękach M-a był też majątek Rakowice, wykupiony później od wdowy po nim przez kapitułę i biskupa chełmińskiego, co król potwierdził 26 III 1485. M. zmarł w r. 1480.
Żoną M-ego była Anna, która po jego śmierci ponownie wyszła za mąż za woj. chełmińskiego Mikołaja Dąbrowskiego (zob.). O dzieciach brak dokładnych danych. Synem M-ego był zapewne Ludwik Mortęski, kasztelan elbląski (zm. 1539, zob.).
Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., I 81; Niesiecki; Uruski; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; Górski K., Starostowie malborscy w latach 1457–1510, Tor. 1960 s. 73, 175; – Biskup M., Zjednoczenie Pomorza Wschodniego z Polską w połowie XV wieku, W. 1959 s. 178; Engel B., Die mittelalterlichen Siegel des Thorner Rathsarchivs…, Th. 2; Privatsiegel, „Mitteilungen d. Coppernicus-Vereins f. Wissenschaft u. Kunst zu Thorn” H. 10: 1895 s. 14; Górski K., Fragmenty dziejów Prus w XV wieku, „Roczn. Gdań.” T. 19/20: 1935–6 [druk.] 1937 s. 114, 127–8, 165; tenże, Pierwsze czterdziestolecie Prus Królewskich (1466–1506), „Roczn. Gdań.” T. 11: 1937 [druk.] 1938 s. 36; tenże, Pomorze w dobie wojny trzynastoletniej, P. 1933 s. 345, 350, Prace Kom. Hist., VII; Grzegorz M., Analiza dyplomatyczno-sfragistyczna dokumentów traktatu toruńskiego 1466 r., Tor. 1970 s. 81, 129, 214; Janosz-Biskupowa I., Chronologia zjazdów stanów Prus Królewskich w latach 1466–1492, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Historia IX, Tor. 1973; taż, Rola Torunia w Związku Pruskim w wojnie trzynastoletniej w latach 1440–1466, „Roczn. Tow. Nauk w Tor.” T. 70: 1965 z. 3 s. 95; Kętrzyński W., O ludności w Prusach niegdyś krzyżackich, Lw. 1882 s. 184–5; – Acten der Ständetage Preussens, V; Acten der Ständetage Preussens Königlichen Anteils (Westpreussen), Danzig 1896 I; Akta Stanów Prus Królewskich, I; Księga długów miasta Torunia z okresu wojny trzynastoletniej, Tor. 1964 s. 79, 84, 187, 273; Księga Theudenkuse, Tor. 1937 s. 157, 177, 215; Księga żołdu Związku Pruskiego z okresu wojny trzynastoletniej, Tor. 1968 s. 74; Matricularum summ., I; Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum 1198–1525, Göttingen 1965–74; Urk.-buch d. Bisthums Culm; – WAP w Bydgoszczy, Oddz. Terenowy w Tor.: Kat. I (Dokumenty i listy nr 2040, 2170, 2183, 2191, 2207, 2227, 2228, 2242, 2244, 2247, 2253, 2255, 2257, 2259, 2283, 2286), rkp. XII, 13 (J. K. Dachnowski, Summaryusz herbarza szlachty polsko-pruskiej, s. 9, 14, Korespondencja M-ego z radą miasta Torunia, listy własnoręczne).
Janusz Małłek