Szarek Maciej, pseud. Antoni Choinka (1826–1905), poeta i działacz ludowy.
Ur. 4 II w Brzegach koło Wieliczki, był synem Jana (zm. 1845), flisaka, i Gertrudy z Balcerów, właścicieli czteromorgowego gospodarstwa.
S. uczył się u organisty w pobliskich Grabiach, ale po kilku tygodniach wrócił do zajęć gospodarskich; sam nauczył się czytać. W r. 1847 został powołany do służby w wojsku austriackim; odbywał ją w 20. pp, stacjonującym w Czechach (w Sadowej i Pradze) oraz na Węgrzech. Wraz z 5. baonem został przeniesiony w r. 1848 do Nowego Sącza. W czasie służby w armii nauczył się pisać; od władz wojskowych domagał się nauczania w języku polskim jako ojczystym. Po zakończeniu służby wrócił w r. 1850 do Brzegów. Zarabiał na życie jako przewoźnik przez Wisłę między Brzegami a wsią Kujawy (obecnie na terenie Nowej Huty w Krakowie) oraz flisak i rybak. Zimą 1857, w jednym z krakowskich antykwariatów, poznał pracownika Biblioteki Jagiellońskiej Franciszka Matejkę, który stał się jego nauczycielem i mistrzem; z rodziną Matejki utrzymywał odtąd regularne kontakty. W r. 1861 przypłynął na galarach do Warszawy; w tamtejszej księgarni zwrócił uwagę Władysława Ludwika Anczyca, który z kolei zaprowadził go do Józefa Ignacego Kraszewskiego, a ten zaprosił S-a na obiad i podarował mu książki; spotkanie z Kraszewskim zaowocowało wieloletnią korespondencją. W czasie powstania styczniowego 1863 r. przewoził S. powstańców przez granicę Król. Pol. na prawy brzeg Wisły; w wyniku śledztwa zarekwirowano mu łódź.
S. kolekcjonował książki i w lutym 1869 założył w Grabiach czytelnię ludową, do której przekazał swój księgozbiór. Wydarzenia te opisał w liście do „Nowin ze Świata” (1869 nr 3), który stał się jego debiutem prasowym. T.r. pisał również do krakowskiego „Kraju”, a także przemawiał na zebraniu ludowym w Sibicy (pow. cieszyński) („Gwiazdka Cieszyńska” nr 35–37). W r. 1870 został członkiem Tow. Przyjaciół Oświaty w Krakowie i 1 III t.r. wystąpił na jego zebraniu; był też członkiem Tow. Oświatowego «Mrówka». Z okazji imienin Kraszewskiego dedykował mu wiersz dziękczynny Chociaż jestem chłopem („Włościanin” 1870 nr 6), na który Kraszewski odpowiedział w następnym numerze tego pisma. S. korespondował z Karolem Libeltem, Stefanem Buszczyńskim, Zygmuntem Miłkowskim, Mieczysławem Pawlikowskim i Władysławem Sabowskim. Swoje wiersze, bajki i scenki prozą publikował w czasopismach ludowych, w lwowskiej „Chacie” (w r. 1870: Dziad i organista, nr 4, Gęś i kaczka, nr 12, w r. 1871 O pracy, nr 3) oraz tygodnikach krakowskich: „Włościanin” (w r. 1870: Nocni pasterze, nr 14, Wódka i woda, nr 17, Historia o Stachu jedynaku, nr 19–22, Biada pijanicy, biada jego ciału i duszy, nr 24) i „Zagroda” (w r. 1872 Niezgoda u włościan, nr 2, w r. 1873: Rozmowa Kuby z Walkiem, nr 13, Krakowiak, nr 19, Z próżniaka robi się za radą poczciwy gospodarz, nr 24). Współpracował również z „Pogonią”, „Tygodnikiem Rzeszowskim”, „Gońcem Wielkopolskim”, „Gazetą Polską” (Czerniowce), „Gazetą Polską” (Berlin) i „Gazetą Opolską”. W swych utworach piętnował wady chłopów: pijaństwo, lenistwo, kłótliwość i zawiść, nawoływał do likwidacji analfabetyzmu oraz rozwoju oświaty na wsi. Pisał też satyryczne wiersze patriotyczne, wymierzone w niemiecki Kulturkampf: Pruski wiwant w Malborgu („Tyg. Niedzielny” 1872 nr 40), Bismarck i motyl („Zagroda” 1875 nr 7).
W r. 1874 lub 1875 bezskutecznie interweniował S. u prezydenta Krakowa Mikołaja Zyblikiewicza oraz marsz. Sejmu Krajowego Leona Ludwika Sapiehy (którego znał osobiście) w sprawie założenia szkoły ludowej w Brzegach. W r. 1875 rozpoczął wieloletnią współpracę z tygodnikami „Pszczółka” i „Wieniec”, redagowanymi przez Czesława Pieniążka, a od sierpnia t.r. przez ks. Stanisława Stojałowskiego. Publikował na tych łamach religijne wiersze patriotyczne: w „Pszczółce” w r. 1877 (Wspomnienie narodowe, nr 16), w r. 1878 (Śpiewka chłopka polskiego, nr 22) i w r. 1879 (Bajka i przykład dobry, nr 16, Głos ludu polskiego, nr 18), oraz „Wieńcu” w r. 1879 (Głos włościanina spod Wieliczki, nr 6, Psalm narodu polskiego, nr 8); utwory te cieszyły się znaczną popularnością wśród galicyjskich chłopów. S. przemawiał na zjazdach chłopskich: w r. 1877 we Lwowie i w r. 1878 w Krakowie. W czerwcu 1878 w Krakowie uczestniczył w wiecu założycielskim Tow. Oświaty Ludowej i Pracy, a w październiku r.n. spotkał się tam z Kraszewskim z okazji uroczystości jubileuszowych pisarza. W r. 1883 ponownie przemawiał tamże podczas zjazdu chłopskiego. W r. 1888 zaangażował się w kampanię wyborczą do Sejmu Krajowego chłopskiego komitetu wyborczego, wspierając uwięzionego wówczas Stojałowskiego. Od r. 1889 współpracował z tygodnikiem społeczno-politycznym „Przyjaciel Ludu”, redagowanym we Lwowie przez Bolesława Wysłoucha; z działaczem tym i jego żoną Marią utrzymywał częstą korespondencję. Znał Jana Kasprowicza, a w r. 1891 na zjeździe tow. kółek rolniczych w Tarnowie poznał Jakuba Bojkę i w satyrze Zły sąsiad („Przyjaciel Ludu” 1891 nr 13) opisał anonimowo skonfliktowanego z nim miejscowego proboszcza, ks. Henryka Otowskiego. Nawiązał z Bojką korespondencję, odwiedzał go w Gręboszowie (pow. Dąbrowa Tarnowska) oraz poświęcił mu wiersz Do Jakuba Bojki (tamże 1905 nr 11). Bojko pozostawał pod wpływem S-a i uważał się za jego następcę. S. ostro reagował w wierszach na nędzę chłopów, czyniąc z tej postawy swoje przesłanie (Ach ty biedna Galicjo, „Gwiazdka Cieszyńska” 1892 nr 49, Dawniej a dziś, „Gaz. Wiedeńska” 1893 nr 10). W r. 1894 był mówcą na wiecu ludowym w Krakowie. Wiosną t.r. zarekwirowano część jego ziemi na budowę tamy na Wiśle; dorabiał wówczas jako robotnik najemny przy regulacji rzeki oraz robotnik drogowy. W „Przyjacielu Ludu” (1895 nr 20–24, 1896 nr 9–10) ogłosił autobiografię Bieg mojego życia. W tym czasie jego wypowiedzi na temat poprawy sytuacji bytowej chłopów oraz ich praw do uczestnictwa w życiu politycznym uległy radykalizacji (Dokąd u nas tak będzie?, „Przyjaciel Ludu” 1898 nr 25, Wiec bracia zawołajmy, tamże 1900 nr 36). Polemizował na ten temat ze Stanisławem Tarnowskim, zarzucając krakowskim stańczykom zaniedbanie kwestii chłopskiej (tamże 1898 nr 24). W r. 1898, po wieloletnich staraniach, doprowadził do otwarcia szkoły ludowej w Brzegach. W r. 1903 stracił dom w powodzi; wydarzeniu temu poświęcił wiersz Głos powodzian (tamże 1903 nr 47). Zmarł 26 I 1905 na chorobę nowotworową, został pochowany na cmentarzu w Grabiu. Jego biblioteka, przekazana do Wieliczki, uległa zniszczeniu.
S. był dwukrotnie żonaty; w zawartym w r. 1845 małżeństwie z Marianną Rajczyk (zm. 1895) miał dziesięcioro dzieci, z których pięcioro zmarło w dzieciństwie, m.in. w r. 1869 dwóch synów (ur. w l. 1861 i 1864). Wieku dojrzałego dożyli: Maciej, Agata, Maria, pracujący na gospodarstwach, Jan, cieśla, oraz Tekla. W drugim małżeństwie, zawartym ok. r. 1897 z Marianną z Ziółkowskich miał syna Stanisława (zm. w wieku trzech lat) i córkę Józefę.
W r. 1956 opublikowano w Warszawie Wiersze i prozę S-a, w opracowaniu i ze wstępem Jana Bolesława Ożoga. Od 9 X 1999 Szkoła Podstawowa w Grabiu nosi imię S-a.
Fot. w: Wiersze i proza, W. 1956; – Literatura Pol. Enc., II; Słownik folkloru polskiego, W. 1965; – Brzegi i Grabie pod Niepołomicami. Historia, zwyczaje, pisarstwo, dzieje jednej rodziny, Siercza 2006; [Chmielewska J.], Józef z Bochni. Piękny przykład, „Chata” 1870 nr 7; Czernik S., Chłopskie pisarstwo samorodne, W. 1954; Czuła M., List od sąsiada Macieja Szarka, „Wieś” R. 2: 1945 nr 18; Kącki F., Ks. Stanisław Stojałowski i jego działalność społeczno-polityczna (1845–1890), Lw. 1937 I 37; Obraz liter. pol. XIX i XX w., IV; Pigoń S., Zarys nowszej literatury ludowej, Wr.–Kr. 1946; Spytkowski J., Maciej Szarek, „Wieś” R. 2: 1945 nr 18; tenże, Maciej Szarek – nestor pisarzy i działaczy chłopskich, tamże R. 2: 1945 nr 11; – Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 3; Listy Jana Stapińskiego z lat 1895–1928, Oprac. J. Albin, J. R. Szaflik, Wr. 1977; Wybór pisarzy ludowych, Oprac. S. Pigoń, Wr. 1947; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Kraj” (Pet.) 1905 nr 10, „Prawda” 1905 nr 10, „Przyjaciel Ludu” 1905 nr 8–11 (J. Bojko), 1907 nr 2, „Zorza” 1905 nr 12; – B. Jag.: sygn. 9673, 10578 (notatki S. Pigonia) akc. 113; B. Ossol.: sygn. 5248 (list S-a z r. 1870 do S. Nowińskiego), sygn. 5917 (list S-a z r. 1869 do H. Schmitta), sygn. 7184 (listy S-a do B. Wysłoucha z l. 1893–1904), sygn. 7190 (koresp. S-a), sygn. 7192 (listy S-a z r. 1904 do red. „Kur. Lwow.”), sygn. 7193 (listy S-a z r. 1897 do red. „Przyjaciela Ludu” i „Zorzy”), sygn. 7194 (list S-a do H. Rewakowicza z r. 1904), sygn. 7205 t. 31 (rkp. red. „Kur. Lwow.”, wiersze i artykuły S-a).
Aneta Kliszcz