Marcin z Urzędowa (zm. 1573), botanik, lekarz, profesor Akad. Krak., kanonik sandomierski. Syn Szymona, pochodził z Urzędowa Lubelskiego, prawdopodobnie z rodziny mieszczańskiej. Studia w Uniw. Krak. rozpoczął w półr. letn. 1517, od początku wykazując zainteresowanie dla nauk przyrodniczych, których słuchał m. in. na wykładach Marcina z Koprzywnicy. Jednocześnie już jako scholar (1520) dał się poznać z pełnego temperamentu trybu życia, skłonności do awantur i pieniactwa, za co wielokrotnie później, m. in. w r. 1523 pod zarzutem obrazy swoich oponentów w czasie dysputacji, odpowiadał przed sądem rektorskim. Promowany 13 II 1521 na bakałarza, mistrzostwo sztuk wyzwolonych uzyskał w r. 1525, po czym jako docent extraneus (1525–8) podjął wykłady na Wydziale Artium, kilkakrotnie (m. in. w l. 1525, 1529, 1530, 1531, 1532) obierając jako przedmiot prelekcji „Fizykę” Arystotelesa. Po przyjęciu ok. r. 1525 niższych święceń kapłańskich otrzymał w r. 1529 altarię św. Aleksego w katedrze wawelskiej i związaną z nią kolegiaturę w Kolegium Mniejszym, w t. r. pełnił obowiązki prepozyta domu, a w r. 1532 przez jedno półrocze był dziekanem Wydziału Filozoficznego.
Być może jeszcze w Krakowie rozpoczął studia lekarskie, uzyskawszy bowiem w jesieni 1533 urlop od zajęć uniwersyteckich, prawdopodobnie z początkiem 1534 r. wyjechał do Padwy, gdzie po czterech latach (21 VI 1538) promował się na doktora medycyny. We Włoszech kontynuował – rozpoczęte zapewne już w kraju – badania florystyczne, zapoznając się pod kierunkiem swych mistrzów – m. in. prof. medycyny teoretycznej F. Frisimeligi – z szatą roślinną okolic Padwy i Wenecji, opisywał rośliny rosnące w ogrodzie późniejszego kardynała P. Bembo, w posiadłościach «doktora Tuszeta», wirydarzach klasztornych (m. in. przy kościele Św. Jerzego) oraz zioła lecznicze sprzedawane w miejscowych aptekach. Powróciwszy do kraju nie poddał się zwyczajowej responsji «pro loco» (dysputacji) na Wydziale Medycznym, lecz rezygnując z dalszej kariery uniwersyteckiej osiadł (przed r. 1543) w Sandomierzu, gdzie w nie znanym bliżej czasie otrzymał altarię św. Mikołaja i Stanisława w kościele Św. Piotra; wg nekrologowej zapiski M. Glicjusza miał również posiadać z prezenty Uniwersytetu altarię pod wezwaniem Wniebowzięcia Najśw. Maryi Panny w miejscowej kolegiacie. Znaczny majątek – o którym sam wspominał, że zdobył go «pracą lekarską w służbie magnatów» – zawdzięczał stanowisku lekarza przybocznego na dworze hetmana J. Tarnowskiego, leczył również marszałka w. kor. J. Firleja (w Kocku) oraz Tęczyńskich (w Kraśniku). Ok. r. 1542, prawdopodobnie przy poparciu Firlejów, otrzymał probostwo w rodzinnym Urzędowie, o które w r. 1544 procesował się z A. Lasotą, domagając się zwrotu nieprawnie od dwóch lat zatrzymanych dziesięcin, a w r. 1556 – mimo protestu kolatorów klasztoru benedyktynów na Łysej Górze – wszedł w posiadanie probostwa w Modliborzycach (koło Opatowa) odstąpionego mu przez P. Stobieckiego, plebana w Szydłowcu. Jak się wydaje, nie rezydował na obydwu tych prebendach, w r. 1559 pozwał bowiem przed sąd biskupi administratora swojej parafii M. Faliszewskiego o zwrot dochodów kościoła modliborzyckiego, przy którym – jak wyjaśniał sam Faliszewski – nigdy nie mieszkał, wyręczając się zastępcami. Podobne oskarżenie wysunął w r. 1562 prokurator opactwa łysogórskiego P. Kuczewski, zarzucając – tym razem samemu M-owi, że od wielu lat nie rezyduje w Modliborzycach, a probostwo wydzierżawił człowiekowi świeckiemu, zarażonemu przy tym «herezją luterańską». W wyniku przegranego procesu został zmuszony do ustąpienia z plebanii modliborzyckiej; poniesione straty wynagrodziło mu jednak powołanie jeszcze w t. r. (1563) na kanonię w kolegiacie sandomierskiej, po objęciu której, jak się zdaje, zrezygnował z altarii w kościele Św. Piotra.
Osiedliwszy się na stale w Sandomierzu, M. zżył się blisko z miejscowym środowiskiem jako ceniony lekarz, właściciel kamienicy w Rynku (którą między r. 1564 a 1567 sprzedał J. Porębnemu) oraz ogrodu i winnicy na Przedmieściu Zawichojskim (1567), gdzie – jak się zdaje –przeprowadzał swoje obserwacje botaniczne. Z zapisów testamentu wynika, że utrzymywał również bliskie stosunki z zamożnym patrycjatem sandomierskim (J. Porębny, B. Breger, S. Zabor, W. Skoczek), któremu udzielał różnego rodzaju pożyczek. Prawdopodobnie w Sandomierzu M. – jak przypuszczał Rostafiński – w l. 1543–56 przystąpił do opracowania systematycznego zarysu botaniki stosowanej (farmakologii i botaniki lekarskiej) pt. Herbarz polski, to jest o przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych i inszych rzeczy do lekarstw należących księgi dwoje, który dopiero w ćwierć wieku po śmierci autora (1595) wydał w oficynie Łazarzowej nie znany bliżej Jan Firlewicz z dedykacją dla podskarbiego W. Ks. Lit. G. Wojny. Skreślony – jak zapewniał autor – «z miłości mej przeciw ojczyźnie i chęci przeciw narodowi memu dla dobra i użytecznego», w pierwotnym zamyśle miał Herbarz poprawić błędy «drugich takich herbarzów niedostatecznych i omylnych» H. Spiczyńskiego i S. Falimirza (którego autor nazywa pogardliwie «Stefankiem»), z czasem rozrósł się w samodzielne opracowanie, obejmując w ks. I pt. O przyrodzeniu ziół rozmaitych alfabetyczny opis ziół leczniczych rosnących w Polsce, uzupełniony później (prawdopodobnie po r. 1553) poradnikiem lekarskim, w typie popularnych „Ogrodów zdrowia”, pt. O własnościach przyrodzonych drzew i niektórych ziół zamorskich przy tym o klejach z drzew rozmaitych wychodzących, także o kruszczach i innych rzeczach ku lekarstwom należących księgi wtóre. Pozostając pod silnym wpływem klasycznej literatury przyrodniczej (Dioskorides, Pliniusz), korzystał również ze współczesnych opracowań botaniczno-lekarskich (m. in. O. Brunfelsa i L. Fuchsa), których opisy porównywal i uzupełniał własnymi obserwacjami florystycznymi prowadzonymi na terenie Włoch oraz w kraju, m. in. w Tatrach, Beskidach, na Podolu, w okolicach Krakowa, Sandomierza, Warszawy, w Lubelskiem (Kock, Urzędów, Kraśnik) i in.
M. zmarł 22 VI 1573 w Sandomierzu, rozdzieliwszy w spisanym kilka tygodni wcześniej (1 IV) testamencie cały majątek między kościoły (kolegiatę i Św. Piotra) oraz Szpital Św. Ducha w Sandomierzu, osobne legaty przeznaczył dla Bursy Ubogich w Krakowie, szpitala w Urzędowie oraz służby, ustanawiając głównym spadkobiercą swego długoletniego famulusa Serafina Rybkowica (bakałarza krakowskiego z r. 1576), później mieszczanina krakowskiego, ojca profesora Uniw. Krak. i prepozyta Św. Floriana – Jana Rybkowica (zm. 1636).
Estreicher; Nowy Korbut (Piśm. staropolskie); Giedroyć, Źródła do dziej. medycyny; Kotula R., Właściciele rękopisów i starodruków zbiorów Z. Czarneckiego, Lw. 1929 s. 371–2; Wiśniewski J., Katalog prałatów i kanoników sandomierskich, Radom 1928 s. 201; Bohonos M., Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Polonica wieku XVI, Wr. 1965 s. 27; Gryczowa A., Katalog inkunabułów Biblioteki Zakładu im. Ossolińskich we Wrocławiu, Wr. 1956 s. XVI, 34; Wisłocki, Incunabula, s. 527; – Barycz, Historia UJ; Bednarski A., Historia okulistyki w Polsce, Lw. 1928 s. 19–22; Furmanowa M., Michalska Z., Parczewska A., Zarębska A., Lecznictwo renesansowe w Polsce na podstawie Herbarza z Urzędowa, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol. S. B. z. 2 W. 1959 s. 233–311; Hryniewiecki B., Précis de l’histoire de la botanique en Pologne, W. 1931 s. 7–8; Jakubski A. W., Czerwiec polski, W. 1935 I 396–9; Muszyński J., Ziołopisarze i botanicy polscy XVI w., W. 1939; Rostafiński J., Dioscoride in Polonia, w: Omaggio dell’Academia Polacca di Scienze e Lettere all’Università di Padova nell settimo centenario della sua fondazione, Kr. 1922 s. 331–41; tenże, Nasza literatura botaniczna XVI w., Pam. AU Wydz. Mat.-Przyr., Kr. 1888 XIV 190–4, 205–7; tenże, Pierwszy badacz naukowy Tatr, „Kur. Warsz.” 1923 nr 163; tenże, Symbola ad historiam naturalem Medii Aevi, Kr. 1900 I–II passim; Rutkowski H., Z dziejów Sandomierza w okresie Odrodzenia, w: Studia Sandomierskie, Ł. 1967 s. 316–18; Wróblewski K., Marcin z Urzędowa i jego zielnik, „Pam. Tow. Lek.” T. 79: 1883 s. 65–105; – Acta rectoralia, I–II; Liber diligentiarum; Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z r. 1529, Wyd. Z. Leszczyńska-Skrętowa, Wr.–W.–Kr. 1968 s. 302; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I 163, 164, II 30; Materiały do historii Polaków w Padwie, Zebrał S. Windakiewicz, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1892 VII 160; – B. Jag.: Cim. 8420 (Zapiski M. Glicjusza na marginesach dziełka: Leovitius C., Ephemeridum novum opus…, 1556).
Leszek Hajdukiewicz