Komornicka Maria Jakubina, pseud. J. Nałęcz, Włast, P. W. O. (1876–1949), prozatorka, poetka, krytyk literacki. Ur. w majątku Grabów nad Pilicą w pow. kozienickim 25 VII, córka właścicieli tego majątku: Augustyna Komornickiego i Anny z Dunin-Wąsowiczów. Wykształcenie otrzymała domowe, bardzo staranne, początkowo w Grabowie, następnie od r. 1889 w Warszawie, gdzie uczył ją m. in. Piotr Chmielowski. K. wcześnie zetknęła się ze środowiskiem literackim poprzez rodzinę, do której należeli Bolesław Lutomski i Waleria Marrené-Morzkowska. Wybitnie uzdolniona, pierwsze opowiadania (Z życia nędzarza, Staszka) wydrukowała w „Gazecie Warszawskiej” (1892 nr 11–7, 310–43) mając lat 16. W dwa lata później ukazał się tomik jej opowiadań pt. Szkice (W. 1894). Recenzenci, urażeni zbyt arbitralnym tonem wstępu do owych Szkiców, wypominali autorce jej młodociany wiek, jednakże niemal wszyscy (wyjątek stanowił Antoni Potocki) przyznawali jej talent. Od września 1894 r. przebywała K. na studiach w Cambridge (kolegium Newnham). Niezadowolona z panujących tam stosunków, zwłaszcza z tradycyjnego, dalekiego od równouprawnienia traktowania studentek, opuściła Anglię już w lutym 1895 r. Cykl artykułów K-iej zatytułowanych Raj młodzieży („Przegl. Pedagog.” 1896 nr 5–24, z przerwami) zawiera wspomnienia z okresu pobytu w Cambridge. Po powrocie z Anglii zaprzyjaźniła się K. w Warszawie z Wacławem Nałkowskim i Cezarym Jellentą i wspólnie z nimi wydała w r. 1895 książkę pt. „Forpoczty”. K. umieściła w „Forpocztach” utwór dramatyczny Powrót ideałów, prozy artystyczne Przejściowi i Dlaczego oraz Lirykę prozą i wierszem. T. r. „Przegląd Poznański” wydrukował jej dramat Skrzywdzeni (nr 32–42). Dn. 23 VI 1898 r. odbył się w Warszawie ślub K-iej z poetą Janem Lemańskim. Małżeństwo to, rozsławione wypadkiem na Plantach krakowskich jesienią t. r. (Lemański, pod wpływem zazdrości, strzelał do żony i jej kuzyna) zostało zakończone – po wspólnej podróży za granicę – formalną separacją już w r. 1900.
W tym czasie K. wiele drukowała. „Życie” krakowskie umieszczało jej poezje w l. 1897–8, warszawski „Głos” poezje, prozy poetyckie, oraz – pod pseud. J. Nałęcz – artykuły krytyczne w l. 1897–1901. W r. 1901 (nr 1–15, z przerwami) tenże „Głos” wydrukował nie ukończoną powieść K-iej, pt. Halszka. Bardzo krótko współpracowała K. z czasopismem „Strumień” (1900). W r. 1900 ukazał się tomik K-iej Baśnie. Psalmodie. Rozpoczęta w r. n. współpraca z „Chimerą” Miriama Przesmyckiego trwała do końca istnienia tego pisma (1907). K. ogłosiła tu m. in. cykle próz poetyckich i wierszy oraz prozy (Biesy, wydane osobno w Warszawie w 1903 r., Sprzymierzeniec, Z księgi mądrości tymczasowej, Intermezzo i in.). Pod pseud. Włast umieszczała K. w „Chimerze” recenzje, m. in. z „Popiołów” Żeromskiego, „Próchna” Berenta, „Chłopów” Reymonta, „Pałuby” Irzykowskiego. Drukowała także artykuły pod zbiorowym pseud. współpracowników „Chimery”: Tredecim. Tłumaczyła w „Chimerze” m. in. E. Hello „Wiek i człowiek”, J. Laforgue, „Perseusz i Andromeda, czyli najszczęśliwszy z trojga”. Osobno wydała przekład powieści E. Bulwer-Lytton „Zanoni” (t. I–III, W. 1906). Prócz tego wydrukowała opowiadanie W świątyni hymenu w książce zbiorowej „Znicz. Noworocznik Literacki” (W. 1903), oraz Ze świata płci. Aforyzmy i komentarze. O niej w czasopiśmie „Literatura i Sztuka” (1907 nr 5).
W r. 1903 wyjechała K. za granicę. W t. r. podczas pobytu w Paryżu, gdzie rozpoczęła intensywną pracę, uległa pierwszemu atakowi choroby umysłowej, na razie przejściowemu. Po powrocie do kraju w r. 1905 włączyła się do ruchu rewolucyjnego, nie wiadomo jednak dokładnie, w jakim zakresie i charakterze. W r. 1907 nowy atak nieuleczalnej choroby umysłowej spowodował usunięcie poza nawias życia społecznego 31-letniej, niezwykle uzdolnionej literatki. K. uważała się odtąd za mężczyznę i przyjęła nazwisko Piotr Odmieniec Włast. Literaturą interesowała się w dalszym ciągu: dużo czytała, robiła notatki. Przebywała w różnych zakładach leczniczych, częściowo także w rodzinnym Grabowie. Po drugiej wojnie światowej Komisja Pomocy Pracownikom Sztuki i Nauki przy Prezydium Rady Ministrów przyznała K-iej stałą dotację. Zmarła K. 8 II 1949 r. w Izabelinie pod Warszawą.
K. należy do tych pisarzy polskich, którzy dokonali wyłomu w literaturze pozytywistycznej, przygotowując teren pod kierunki artystyczne obejmowane wspólną nazwą Młoda Polska. Pierwsze opowiadania K-iej zawarte w Szkicach dostarczają typowych przykładów ilustrujących problematykę dekadentyzmu. Bohaterowie charakteryzują się przewrażliwieniem nerwowym, skłonnością do autoanalizy, pesymizmem, niezadowoleniem z panujących stosunków społeczno-obyczajowych. Autorkę interesuje zagadnienie opozycji tego typu jednostek wobec reszty społeczeństwa. Opozycja ta rysuje się szczególnie wyraźnie w utworach drukowanych w „Forpocztach”; K. przeprowadza tu zdecydowany atak na tzw. «filistrów», przez których rozumie ludzi pogodzonych z istniejącym stanem rzeczy, z ustrojem kapitalistycznym oraz z zakłamaną, krzywdzącą kobiety obyczajowością. Elementy radykalne zanikają u K-iej w okresie współpracy z „Chimerą”, główny konflikt jednakże pozostaje bez zmian: przewrażliwiona jednostka – społeczeństwo. Biesy zawierają niezmiernie interesującą, dogłębną analizę uczuć takiej właśnie jednostki, usiłującej zbadać przyczyny swojej «inności», nie pogodzonej z «więzieniem z odwróconych pleców». Autobiograficzne podłoże Biesów jest zupełnie wyraźne. Konflikt ten był szczególnie ciężki dla autorki, która występowała przeciw izolacji społecznej pisarzy, przeciw hasłu «sztuka dla sztuki». K. była głosicielką witalizmu, pojętego na sposób Nietzscheański: życie rozumiała jako jedyną wartość pozostałą po upadku wszelkich innych. Związane z taką postawą: maksymalizm, żywiołowość, dynamiczność – wyraźne zwłaszcza w poezji – podobnie jak identyfikacja z Lucyferem, rozmowy z Bogiem i kosmiczno-apokaliptyczna sceneria pozwalają włączyć K-ą do wczesnoekspresjonistycznego nurtu poezji polskiej. Na specjalną uwagę zasługuje twórczość krytycznoliteracka K-iej. Świetną zapowiedź talentu krytycznego stanowiła już rozprawka umieszczona w Szkicach, pt. Zamiast wstępu. Recenzje K-iej w „Chimerze” uderzają odwagą i trafnością sądów, które w wielu wypadkach (np. recenzja z „Popiołów”) do dziś nie utraciły aktualności.
Rozproszona spuścizna literacka K-iej nie doczekała się osobnego wydania. Kilka utworów poetyckich przedrukowano po drugiej wojnie w antologiach: „Młoda Polska. Wybór poezyj” (Oprac. T. Żeleński , Wr. 1947) oraz „Poetki Młodej Polski” (Zebrał i opracował J. Z. Jakubowski, W. 1963). Wstęp do Szkiców przedrukował Stanisław Pigoń w „Miscellaneach z pogranicza XIX i XX wieku”, „Arch. Liter.” (Wr.) T. 8: 1964; tu także umieścił S. Pigoń Notaty, pisane przez K-ą już w okresie choroby. Tom utworów poetyckich z ostatniego okresu życia, autograf, znajduje się w posiadaniu siostry autorki, Anieli Komornickiej.
W. Enc. Ilustr.; – Czachowski K., Obraz współczesnej literatury polskiej. 1884–1933, Lw. 1934 II; [Grynkrautowa A.] Szamota A., Zapomniane: Ludwika Godlewska (Exterus) i M. K., W. 1913; Krzyżanowski J., Neoromantyzm polski. 1890–1918, Wr. 1963; Lorentowicz J., Spojrzenie wstecz, Kr. 1957 s. 34–8; Podraza-Kwiatkowska M., Tragiczna wolność, w: Z problemów literatury polskiej XX wieku, W. 1965 I; Wolski W., Wzloty na Parnas, W. 1901 s. 36–53; Wyka K., Modernizm polski, Kr. 1959; – Materiały dotyczące biografii i twórczości M. K-iej, w: Miscellanea z pogranicza XIX i XX wieku, „Arch. Liter.” (Wr.) T. 8: 1964 s. 294–382 (Zawierają m. in.: Komornicka A., M. K., w swych listach i mojej pamięci, Pigoń S., Trzy świadectwa o M. K-iej, Teksty. Zebrał i oprac. S. Pigoń, Dernałowicz M., Bibliografia pism M. K-iej, fot.).
Maria Podraza-Kwiatkowska