Karp Maurycy Franciszek (występuje również tylko z imieniem Franciszek) h. własnego (1749–1817), tłumacz, pisarz polityczny, poseł na Sejm Czteroletni, działacz powstania 1794 r. Syn Józefa, ciwuna ejragolskiego, i Barbary Nagurskiej. Miał dwóch braci, Felicjana i Ignacego, oraz dwie siostry: Joannę, za Józefem Kownackim, i Krystynę, za Ludwikiem Hryniewiczem. Młodzi Karpiowie odebrali staranne wykształcenie. Felicjan w l. 1771–2 studiował w Rzymie, zaś Ignacy w r. 1770 zapisał się na Akad. Krak. Wg mowy pogrzebowej ks. Butrymowicza, K. również studiował w Krakowie (ale nie odnajdujemy go w uniwersyteckiej metryce), a dla ukończenia edukacji podróżował do Anglii, Francji i Włoch. Za młodu przeznaczony był do stanu duchownego.
Wcześnie się zaczął parać piórem. Mając lat 17 skreślił Założenie i zburzenie miasta Kowna. Dalsze młodzieńcze (nie drukowane i jedynie z tytułu znane) utwory K-ia: Trudności około wiary przełożone ojcu Malebranchiuszowi i Odszczepy filozofów na podkupie, czyli rozmowa Jowisza z Merkurym, w której wielu innych mówi. Pierwszy zidentyfikowany utwór, ogłoszony drukiem, to Obrona mitologii albo odpis na Monitora Warszawskiego… dany przez M. F. K. (Lipsk 1773). Obrona jest datowana «dnia 3 września 1772 r. w Krakowie», co potwierdza wersję o krakowskich studiach K-ia. Autor polemizował z artykułem I. Krasickiego („Monitor” 1772 nr z 19 VIII), potępiającym manierę mitologizowania w poezji. K. obruszał się na «zuchwalstwo» amatorów «nowości» i «świegotliwe niedowarzonych główek z pism uczonych szyderstwa». Broniąc mitologicznej symboliki, dał popis szkolnej erudycji. M. in. cytował Tassa z pamięci, «na mil pod osiemdziesiąt oddalony od książki». „Monitor” udzielił K-iowi ironicznej odprawy (1773 nr z 10 IV). W następnych latach dokonał K. tłumaczenia dwóch powieści francuskich: Séguier de Saint-Brisson, „Aryst, czyli powaby podcziwości” oraz utworu Chansiergesa, stanowiącego ciąg dalszy i naśladownictwo „Telemaka” Fénelona. Tłumacz zmienił tytuł i imię bohatera (z Neoptolemona na Pirrusa) powieści Chansiergesa, której autorstwo przypisał samemu Fénelonowi („Przypadki Pirrusa syna Achillesowego… przełożone usiłowaniem W. J. P. M. F. K. ++++ tłumacza Arysta, czyli powabów podcziwości”, w Krakowie r. 1776). Drugie wydanie „Przypadków Pirrusa” ukazało się w Warszawie w r. 1782. „Aryst” doczekał się druku dopiero w r. 1792 (o ile nie było wcześniejszego nieznanego wydania, na co mogłoby wskazywać wzmiankowanie „Arysta” na karcie tytułowej „Przypadków” z r. 1776). Oba tłumaczenia napisane językiem zawiłym i archaizującym, charakterystycznym dla całej twórczości pisarskiej K-ia.
Wśród tych zatrudnień literackich wyzbył się K. myśli o sutannie (choć w związki małżeńskie nigdy nie wstąpił). Po ojcu i stryju Ignacym odziedziczył wraz z braćmi znaczne dobra w Księstwie Żmudzkim. W następstwie działów rodzinnych został w r. 1782 wyłącznym właścicielem Rekijowa (Rykijowa), starej siedziby Karpiów, położonej nad rozległym jeziorem Rekijowskim vel Karpiowskim, oraz części Karpowicz. Po stryju otrzymał starostwo jodajckie, od czterech pokoleń pozostające w rękach Karpiów. W r. 1788 kandydował do poselstwa z Księstwa Żmudzkiego. Na burzliwym sejmiku zwyciężyło stronnictwo królewskie. Na czele opozycji stali Kajetan Nagurski (zapewne krewny K-ia po kądzieli) i K. «Kreskowano się» przez 3 dni, Nagurski i K. zebrali 871 podpisów pod manifestem przeciw nadużyciom sejmikowym i starali się podważyć legalność wyborów. K. wybierał się w tej sprawie do Warszawy. Oponenci jednak nic nie wskórali i uwikłali się jedynie w procedery prawne. Po tym nieudanym debiucie politycznym K. powrócił do pióra, ale już jako pisarz polityczny.
Niewątpliwie jeszcze przed sierpniowymi sejmikami i z myślą o nadchodzącym sejmie K. rozpoczął pracę nad tłumaczeniem „Uwag nad rządem polskim” J. J. Rousseau. Rzecz była ukończona 20 XII 1788 r. Drukiem w Warszawie zajął się współwyznawca republikańskiej ideologii K-ia – Wojciech Turski. W posłowiu tłumacz czyni wyznania osobiste, pełne aluzji do sejmikowego zawodu, użala się na «świst jadowitych zazdrości wężów i szkodliwe onych zęby», ale przykład Rousseau – «wieków naszych Diogenesa, bez przysad cynicznych człowieka…, Gieneweńskiego, Korsykańskiego, Polskiego Solona» – nauczył go, jak być cnotliwym obywatelem i szczęśliwym człowiekiem w domowym zaciszu. Kontakt z ideologią Obywatela Genewskiego wpłynął na ukształtowanie się antymiejskiego i rustykalnego republikanizmu K-ia. Swoje własne poglądy polityczne wyłożył w anonimowych listach Z Rykijowa na Żmudzi. Jako oddzielny druk znany jest jedynie list z 29 XI 1789, ale mamy tu nawiązanie do listu poprzedniego (sprzed trzech kwartałów) i zapowiedź następnych. Zważywszy, że list z 29 XI stanowi wielką rzadkość bibliograficzną (znajduje się w Bibl. IBL), wydaje się prawdopodobne, że inne zaginęły. K. patrzy na polską scenę w perspektywie zmian dokonujących się w świecie: «Ameryka złamała jarzmo angielskie, Niderland stoi przy swoich przywilejach, Leodium chce odzyskać prawa, Aragonia i dumny katalończyk na odzyskanie zwietrzałych swych swobód i zbutwiałych pergaminów schadzki składa. Sam Włoch zabobonnym usidlony rządem święte imię wolności niegodnemi wymawia usty. Miękki Francuz prawa sobie i swoim królom pisze». Potępiany przez Rousseau zepsuty świat «ambicji, zbytku, miękkości i tyranii» chwieje się w posadach. Niesłusznie krytykuje się polski sejm o bezczynność i swarliwość, bowiem «zdań różność» jest «wszystkich republikanckich obrad» nie «przywarą», ale «konieczną powinnością, że nie rzekę doskonałością». Niech sejm nada chłopom prawo nabywania ziemi i opiekę sądów, zaś miasta oddali od wszelkiego udziału w prawodawstwie i «wzrost, wielkość ubogaconego przepychu onych jak najstarowniej przerwie i zatamuje». Niech sejm, «co chce, czyni z królami», byle zmienić sposób elekcji. Niezbędna jest również reforma sejmików. Projekt tej reformy wyłożył w liście Z Rykijowa z 24 IV 1790 r. (wydrukowanym czy przedrukowanym w broszurze z r. 1791, Obraz sejmików). K. odrzuca pomysł tajnego głosowania kartkami, bowiem liczy się z okolicznością, że większość drobnej szlachty to analfabeci. Aby uniknąć tłumnych zjazdów, otwierających pole do awantur, pijaństwa i przewodzenia możnych, należy wprowadzić sejmiki parafialne, wybierające delegatów na sejmiki powiatowe. To szczuplejsze i wyselekcjonowane grono będzie mogło porządnie obradować i tajnie głosować.
W listopadzie 1790 r. uzyskał K. upragniony mandat. Już jako poseł żmudzki wydał z początkiem r. 1791 broszurę: Pytanie i odpowiedź przez M. F. K. P. Z., czy do doskonałości konstytucji politycznej państwa naszego koniecznie potrzeba, aby gmin miał ucząstek w prawodawstwie (dwa wydania z niewielkimi wariantami). Rozwinął tu obszernie swoje antymiejskie i filochłopskie poglądy. Wprawdzie chłopi nie dojrzeli jeszcze do udziału w prawodawstwie, ale powinni dojść do «własności ziemskiej», a jeśli wybierać, kto ma raczej zasiadać w sejmie: «mieszczanie kupcy czy wieśniacy rolnicy», K. «bez zająknienia» wypowiada się na rzecz reprezentacji chłopskiej. W tymże r. 1791 ukazał się Obraz sejmików, skreślony z nieprzeciętną werwą satyryczną (i nie bez wycieczek antyklerykalnych). Ale w przeciwieństwie do wielu krytyków, odrzucających nie «formę», ale «istotę» sejmikowej demokracji szlacheckiej, K. uważał, że jeśli podważy się podstawową w Rzeczypospolitej rolę sejmików, to «zginie naród, zostanie imię, ale nie będzie już rzeczy». Jako sposób pogodzenia powszechnego udziału szlachty w sejmikach z porządkiem dołączył swój projekt z 24 IV 1790 r. Ów projekt sejmików parafialnych czy «centurialnych» (w bardziej wykończonej postaci) przedłożył w sejmie 24 I 1791 r.
Jako mówca sejmowy K. konsekwentnie występował w obronie szlacheckiego demokratyzmu, chętnie sięgając po historyczne porównania (starożytność, Holandia, Szwajcaria, Stany Zjednoczone, rewolucyjna Francja) i powołując się na Rousseau. Bronił prawa ubogiej szlachty do sejmikowania oraz udziału wojskowych w sejmikach i sejmie (24 I i 15 II 1791). Potępiał, jako «tyraniczny» projekt sądów skarbowych, bowiem wszyscy sędziowie powinni być z wyboru (3 XII 1791). Ostro krytykował skarb litewski i domagał się (jako jedyny z posłów litewskich) połączenia skarbów (13 X 1791). Największy rozgłos zyskała mowa K-ia z 12 V 1791 r. Należał on w zasadzie do zwolenników Konstytucji 3 maja, (podpisał 2 V „Asekurację”), ale stanowczo się opowiedział przeciw deklaracji zabraniającej krytyki konstytucji, widząc w tym zapowiedź «czasów tyberiuszowych». Gwałtownie atakował sankcję królewską. Senat dożywotni i zawisły od króla «okropną nadal przeraża bojaźnią». Postawił więc wniosek, żeby sejmiki wybierały senatorów na 6-letnią kadencję i senatorowie byli odpowiedzialni przed sejmikami relacyjnymi. Mowę K-ia podawano jako przykład wolności słowa, argument przeciw agitacji malkontentów, że w Warszawie «mówić nie można» (Kazimierz Rzewuski). Choć pod pewnymi względami ideologicznie bliski staroszlacheckim konserwatystom, K. przeciw malkontentom występował bardzo ostro, m. in. na szawelskim sejmiku 14 II 1792 r., na którym przeprowadził tłumne zaprzysiężenie Konstytucji.
Pobyt w sejmowej stolicy nie zmieniał poglądu K-ia na «miasta skażone» – siedliska «grzecznych oszustów». Pochwałę cnót wiejskich i życia zgodnego z «naturą» wypisał 8 VI 1792 r. w obszernej (46 stron) dedykacji dla starego przyjaciela i kolegi sejmowego, Ignacego Krzuckiego, otwierającej edycję „Arysta” i stanowiącej cały traktat filozoficzny. W czasie Targowicy i Grodna zapewne zagrzebał się w Rekijowie. Z wiejskiego zacisza wywołała go insurekcja kościuszkowska. Dn. 15 V 1794 r. przybył K. do Wilna jako delegowany powiatu szawelskiego do Rady Najwyższej Narodu Litewskiego. Kiedy Kościuszko zażądał przystosowania Aktu Wileńskiego do Aktu Krakowskiego, Rada 22 V powierzyła K-iowi i D. Narbuttowi «układ najprędszy dzieła reformy Aktu». Po utworzeniu Deputacji Centralnej W. Ks. Lit. K. został 10 VI powołany do Wydziału Instrukcji Narodowej. Po upadku powstania, zagrożony sekwestrem majątku, zgłosił się w październiku 1794 r. do S. Golicyna z oświadczeniem uległości. Tłumaczył się K., że w insurekcji brał udział pod przymusem. Po wykonaniu przysięgi homagialnej odzyskał swe dobra.
W r. 1797 wszedł w skład 12-osobowej Komisji Edukacyjnej wileńskiej. W t. r. sprzedał swoją część Karpowicz bratu Felicjanowi, chorążemu rossieńskiemu, uczestnikowi powstania i tłumaczowi pism rolniczych. W r. 1802 K. sprzedał również Rekijów swemu kuzynowi, Benedyktowi Karpiowi, zachowując sobie dożywocie. K. przeżył zarówno Benedykta, jak jego syna Ignacego (w 1809 został jednym z egzekutorów jego filantropijnego testamentu) i doczekał objęcia Rekijowa przez swego bratanka Eustachego (syna Felicjana). Dobry portret ze schyłku życia przedstawia charakterystyczny, nieco kościuszkowski profil K-ia. Starzejący się rezydent rekijowski nie zaprzestał parać się piórem. M. in. opiewał wierszem «Dowody zbliżonej starości» («Ręka i głowa drżące, chód w nogach wątpliwy, pamięć tępa, myśl skąpa i niepłodna w głowie, a gnuśna opieszałość i w sprawach, i w mowie»). Zmarł 22 X 1817 r. Pochowany w monumentalnym, ale prostym grobowcu położonym na brzegu jeziora Rekijowskiego.
W archiwum Karpiów w Johaniszkielach znajdowało się na początku XX w. wiele rękopisów K-ia, których pobieżny spis sporządził A. Meysztowicz. Obok cytowanych wyżej utworów młodzieńczych były tam zbiory wierszy ulotnych i okolicznościowych, prace z historii rzymskiej i powszechnej, kilka mów (ostatnia na sejmiku szawelskim 1812) oraz rozważania: Myśl o współubolewaniu nad nieszczęściem człowieka, Myśl o cnocie, O dowcipie i pamięci, O uszczęśliwieniu człowieka w tym życiu i na czem ono zależy, Rzecz dlaczego krasomóstwo mniej jest kwitnące w teraźniejszych rzeczypospolitych niż było w dawniejszych. Wśród tych rękopisów znajdował się również autograf tłumaczenia „Uwag” Rousseau. Niektórzy historycy (T. Korzon, A. Meysztowicz, H. Mościcki) błędnie przypisali K-iowi autorstwo broszury Józefa Pawlikowskiego „O poddanych polskich”.
Estreicher (wykaz niepełny, w którym brak: Chansierges, Przypadki Pirrusa, Obrona mitologii przez M. F. K., Seguier de Saint-Brisson, Aryst, czyli powaby, Zdanie M. F. Karpia posła z Księstwa Żmudzkiego na sesyi prowincjonalnej litewskiej do projektu Sądu Skarbowego Litewskiego dnia 3 grudnia 1791 otworzone); Korbut; – Bieliński, Uniw. Wil., I; Dihm J., Trzeci Maj, Kr. 1932 s. 19; Gubrynowicz B., Walka o mitologię, Prace Filologiczne, W. 1927 XII; Loret M., Życie polskie w Rzymie, Roma (1930); Meysztowicz A., Karpiowie herbu własnego, Wil. 1906 (podob. i fot. grobowca); Michalski J., Sejmiki poselskie 1788, „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 s. 361; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. 1913; tenże, Gen. Jasiński, (podob.); Pilat R., O literaturze politycznej Sejmu Czteroletniego, Kr. 1872 s. 167–9; Rostworowski E., Legendy i fakty XVIII wieku, W. 1963; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; tenże, Przewrót umysłowy, P. 1949; tenże, Publicyści anonimowi z końca wieku XVIII, „Przegl. Hist.” T. 14: 1912 s. 72–3; Strzałkowa M., Nieznany tłumacz dwu powieści francuskich – M. F. K., „Pam. Liter.” R. 46: 1955; Szyjkowski M., Myśl J. J. Rousseau w Polsce XVIII wieku, Kr. 1913 s. 101–4; Żytkowicz L., Rządy Repnina na Litwie w latach 1794–7, Wil. 1938; – Album stud. Univ. Crac., V 170; Mater. do dziej. Sejmu Czteroletniego, I; Szukszta I., Manifest przeciw K. Nagurskiemu i F. K-iowi o użycie podpisu do manifestu przeciw staroście Księstwa Żmudzkiego, 1788; – „Dzien. Wil.” 1817 s. 677 (nekrolog); „Gaz. Narod. Wil.” 1794 nr 5, 7, 13; – AGAD: Archiwum Tyzenhauzów G. 848 (manifest przeciw sejmikowi żmudzkiemu 1788); B. Czart.: rkp. 920 (J. Chreptowicz do Stanisława Augusta, 30 IX 1788).
Emanuel Rostworowski