Paszkowski Michał h. Zadora (1761 – po 1819), pułkownik milicji brzesko-litewskiej w r. 1794, podprefekt oszmiański. Ur. w Brześciu Lit., był synem Piotra (zob.) i Elżbiety z Nietyksów. Uczył się w Szkole Rycerskiej w l. 1775–9. Krewnymi, a może jego braćmi byli, obaj urodzeni w Brześciu Lit. i kształcący się także w Szkole Rycerskiej: Leonard Paszkowski (ur. 1765) i Antoni Paszkowski (ur. 1753). W r. 1794, po przystąpieniu województwa brzesko-litewskiego do powstania kościuszkowskiego, P. otrzymał 15 V nominację na pułkownika milicji tegoż województwa przy generale majorze ziemiańskim Macieju Frankowskim. Wobec ciągłego zagrożenia województwa przez wojska rosyjskie (6 VII zajęły one Brześć, który opuściły 12 VII) prace organizacyjno-wojskowe postępowały dość opieszale. Tym niemniej Jakub Jasiński po przeprowadzeniu lustracji stwierdził, iż kantoniści P-ego «to lud wcale piękny a konie wyborne». Wg Korzona w dn. 1 lub 2 IX P. stanął w Warszawie z oddziałami brzeskimi litewskimi, liczącymi ponad 500 konnych i tyleż piechoty. Tenże autor sugeruje również udział milicji brzeskiej P-ego w bitwie pod Maciejowicami, co jednakże nie znajduje potwierdzenia w nowszej literaturze.
Od r. 1789 był P. właścicielem Zabłudowa (pow. grodzieński), o którego folwarki: Dobrzyniówkę i Janowicze, dzierżawione przez ojca, a potem przez matkę, wynikł w r. 1785 spór między nim a Hieronimem Radziwiłłem; nie doszło jednak do zerwania z Radziwiłłami, skoro książę Hieronim zmarł – jak twierdził potem P. – na jego rękach (1786). Po rozbiorach P. pomnażał stopniowo swój stan majątkowy. Niewątpliwie pomocny był mu w tym Michał Zaleski, star. szwentowski, od ok. r. 1804 główny plenipotent znacznych, choć mocno nadszarpniętych dóbr Dominika Radziwiłła (syna Hieronima). Zaleski dobierał sobie nie zawsze godnych zaufania pomocników z grona swoich przyjaciół i znajomych; do nich właśnie należał P., który od lata 1806 zatrudniony został w administracji dóbr radziwiłłowskich; już wtedy musiał być dość zamożnym człowiekiem, skoro w końcu 1805 r. starał się o kupno radziwiłłowskiego folwarku Soły pod Grodnem. W l. 1808–20 dzierżawił P. za opłatą roczną nieco ponad 22 000 zł «odwieczną posiadłość Radziwiłłów» Naliboki w pow. oszmiańskim, ocenianą na sumę 440 000 zł. W Nalibokach, w których znajdowała się ruda żelazna, urządzono odlewnię żelaza i fabrykę wyrobów żelaznych. W r. 1807 rodzina Pszkowskich (może Michała) kupiła wieś Karpuciszki (pow. oszmiański), również z fortuny radziwiłłowskiej.
W życiu publicznym pojawił się P. ponownie w r. 1812, kiedy 16 VII ukonstytuował się Komitet Skarbowy na Litwie z Karolem Prozorem jako prezesem. Wówczas P. zasiadł w trzeciej ekspedycji owego Komitetu, tzw. ekspedycji ekonomicznej; wkrótce (po 9 VIII) został po Ignacym Żabie podprefektem oszmiańskim. Po klęsce Napoleona nadal pracował w administracji radziwiłłowskiej. W r. 1815 był już komisarzem dóbr radziwiłłowskich i pełnił tę funkcję jeszcze w r. 1819, a może nawet dłużej. Na tym stanowisku ostrzegał już w r. 1815 przed buntem chłopów zabłudowskich, a w kwietniu 1818 jako delegat Prokuratorii asystował w posiedzeniach komisji, rozpatrujących ich skargi.
Głośne stało się jego wystąpienie na sejmiku gubernialnym w Wilnie, rozpoczętym 1 (13) XII 1817, w którym P. uczestniczył jako delegat powiatu oszmiańskiego. Sprawa zniesienia poddaństwa chłopów, dyskutowana na sejmikach powiatowych t. r. zyskała pozytywny oddźwięk wśród szlachty. Gdy 22 XII (starego stylu) na sejmiku gubernialnym w Wilnie marszałek upicki Szymon Zawisza poruszył sprawę ulżenia losu chłopów, zyskując ogromny aplauz, P. jako jedyny wśród delegatów wystąpił z protestującą mową, która wywołała głośne sprzeciwy zebranych. Następnego dnia «głosem krzykliwej trąby» powtórzył protest, zasłaniając się brakiem odpowiednich instrukcji i obawą co do następstw takiej ewentualnej uchwały także i dla samych chłopów. Zalecał więc ostrożność przy jej podejmowaniu «w obawie wszelkich… nieszczęść, które pod hasłami wolności, równości, filantropii, liberalizmu, oświaty, ducha czasu ledwie nie po całej Europie krwawe rozniosły pożogi» (cytowane za Mościckim). Proponował zatem, aby sprawę oddać do rozpatrzenia komitetowi złożonemu z dziedzicznych posiadaczy ziemskich. P-ego okrzyknięto nie tylko wśród delegatów, ale także w mieście, zdrajcą zaprzedanym «sprawie arystokrackiej». Mowa jego została wydrukowana w języku polskim i rosyjskim. W czasie dalszych obrad sejmikowych tylko jeden delegat oszmiański – Wincenty Klukowski – poparł P-ego, drugi – Aurelian Dmochowski – oświadczył, że «jest z ogółem, nie z uporem odrodnego brata». Gdy na sesji 30 XII (starego stylu) P. nie chciał wziąć udziału w dyskusji i zapowiedział, że «póki nie będzie ogłoszona wola monarchy, wszelki krok poczytuję za wrogi i dla kraju szkodliwy» – na sali obrad zapanował tumult, w czasie którego P-emu przypięto na plecach kartkę z napisem «szubienica». P. udał się natychmiast do zastępcy gubernatora cywilnego Michała Platera i przedstawił mu w sposób przesadny przebieg wydarzeń. Na prośbę P-ego przydano mu nawet straż policyjną. Opinia publiczna uważała go za denuncjatora, wzburzona szczególnie tym, że M. Plater zastosował represje zamykając salę obrad, poinformował o zajściach gubernatora wojennego A. Rimskiego-Korsakowa i udzielił surowego upomnienia marszałkowi gubernialnemu Teodorowi Roppowi, który przewodniczył sejmikowi; toteż przed T. Roppem P. starał się usprawiedliwić ze swego postępowania, a przede wszystkim oczyścić z zarzutu denuncjacji. Sprawa nabrała szerokiego rozgłosu, dotarła do rektora Uniw. Wil. Szymona Malewskiego, a nawet do cesarza Aleksandra I. Zarządzone energiczne śledztwo sprawców nie wykryło; podejrzenia padły na studentów uniwersytetu (którzy mogli bywać na obradach sejmikowych), m. in. na braci Horainów i Piotra Pudłowskiego, ale winnych upatrywano przede wszystkim wśród masonów i «panów Szubrawców». P. dał jeszcze raz wyraz swym poglądom na sprawę chłopską, gdy w r. 1819 przekonywał Radziwiłłów, by nie przedłużać przywilejów Holendrom z dóbr sławatyckich; zdaniem P-ego bowiem działali oni demoralizująco na chłopów białoruskich, z którymi się mieszali, rozszerzając swe przywileje na wsie nieholenderskie i chcieli tylko «wiele używać, mało płacić, nic dworowi nie robić». P. radził więc podwyższyć im czynsze i obciążyć innymi powinnościami. Na tym urywają się wiadomości o losach P-ego.
Niesiecki; Uruski; – Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich, W. 1925 (jako dowódca jazdy brzesko-litewskiej w bitwie pod Maciejowicami i na Pradze podany Marcin Paszkowski); Iwaszkiewicz J., Litwa w roku 1812, Kr.–W. 1912; tenże, Z dziejów wielkiej fortuny, „Bibl. Warsz.” 1911 t. 4 s. 486; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896–1900 I, IV; Korzon, Wewnętrzne dzieje, III, VI; Kowecki J., Pospolite ruszenie w insurekcji 1794 r., W. 1963; Mościcki H., Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. 1917; tenże, Pod znakiem Orła i Pogoni, Lw.–W. 1923; tenże, Ze stosunków wileńskich w okresie 1816–1823, „Bibl. Warsz.” 1904 t. 2 s. 511–12; Mrozowska K., Szkoła Rycerska, Wr. 1961; – Akty powstania Kościuszki; Z filareckiego świata. Zbiór wspomnień z lat 1816–1824, W. 1924; Zaleski M., Pamiętniki, P. 1879; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 11368 (16 XII 1783), 11376 (listy P-ego), 11385.
Helena Wereszycka