Kossakowski Mikołaj na Kossakach h. Ślepowron (zm. 1639), pierwszy kasztelan czernihowski i starosta wiski. Pochodził z Mazowsza, z łomżyńskiej linii Kossakowskich; był czwartym synem Jakuba. K. wcześnie poświęcił się służbie wojskowej, którą rozpoczął w chorągwi swego krewnego Franciszka Nikodema Kossakowskiego, stolnika kor., starosty łomżyńskiego. Od r. 1604 brał udział we wszystkich walkach hetmana J. K. Chodkiewicza ze Szwedami; jego rota należała z końcem t. r. do związku wojskowego Aleksandra Lisowskiego. Bił się 27 IX 1605 r. pod Kircholmem na czele własnej chorągwi pancernej ze 100 koni złożonej. W kampanii moskiewskiej 1609–11 walczył jako pułkownik i wraz z innymi podpisał układ hetmana S. Żółkiewskiego z bojarami rosyjskimi w obozie pod Moskwą 28 VIII 1610 r. Był też K. wśród polskiej załogi na Kremlu w Moskwie w pamiętnych tygodniach 1611 r., stając się 29 III przyczyną poważnych rozruchów w stolicy carów. Od r. 1612 K. występował jako rotmistrz królewski. W r. 1614 należał do związku wojskowego Józefa Cieklińskiego, rozwiązanego we Lwowie 16 IV 1614 r. W r. 1621 od lipca wziął K. udział w kampanii chocimskiej na czele pułku 1300 ludzi, złożonego z husarzy, kozaków i piechoty. Walczył w obronie obozu na prawym skrzydle. Szczególnie odznaczył się prowadząc 24 IX 1621 r. wśród wielu niebezpieczeństw duży konwój z 1200 ludzi do Kamieńca Podolskiego po żywność i prochy w najtrudniejszym okresie oblężenia, kiedy w polskim obozie pozostała tylko jedna beczka prochu i «sztuczek parę ołowiu». K. rozbił wówczas pod Kamieńcem kosz wracających z Polski z łupem Tatarów, wyzwalając wielu polskich jeńców oraz odbierając stada bydła. Dopiero 1 X wrócił okrężną drogą przez Żwaniec do obozu wioząc kilkaset ton żywności i paszy, ale bez amunicji. Odznaczył się również w wojnie szwedzkiej w Prusach w l. 1626–8 oraz w kampanii smoleńskiej w l. 1633–4, na której zakończył swoją wojaczkę.
K. związał się całą swą działalnością polityczną z ziemią wiską, toteż od r. 1613 widujemy go stale na jej sejmikach. Ok. r. 1620 został K. starostą wiskim; godność tę zatrzymał niemal do końca życia, nawet wtedy, kiedy zajął krzesło w senacie (Uruski mylnie za A. Grabowskim nazywał K-ego starostą ujskim w tym czasie). Wybierany często marszałkiem sejmiku, m. in. w l. 1620, 1624, i 1636, K. posłował na sejmy w l. 1620, 1623, 1624, 1625, 1626, 1628, 1629, 1633 i 1638. Nie wybił się jednak na sesjach, ale był powoływany do różnych funkcji, np. w r. 1620 do rady wojennej, w r. 1623 jako deputat z Wielkopolski do wybierania kwarty, w r. 1633 do trybunału skarbowego w Radomiu, w r. 1638 do rozgraniczenia woj. czernihowskiego z kijowskim i smoleńskim. Za zasługi wojenne i obywatelskie otrzymał K. w r. 1623 dobra Laskowiec i Sanniki w woj. podlaskim, w r. 1627 wieś Żebry ze starostwa wiskiego, od Władysława IV zaś dostał obszerne dobra dorohińskie w woj. czernihowskim. Kiedy stworzono w r. 1635 województwo czemihowskie, K. został przed 11 V 1635 r. pierwszym kasztelanem czernihowskim; ale nie wyróżnił się większą aktywnością w senacie. W t. r. tytułował się również starostą łuckim. Jeszcze w grudniu 1636 r. wstawiał się za K-m sejmik wiski o konferowanie kasztelanowi «wieczności» za skierowanie posiłków do obrony Czernihowa oraz za osobiste stawienie się z oddziałem kilkuset ludzi własnym kosztem zaciągniętych w czasie wojny smoleńskiej.
K. był żonaty najpierw ze swą krewną Elżbietą Kossakowską, córką Franciszka Nikodema, starosty łomżyńskiego, a potem z Zofią Śladkowską. Z pierwszego małżeństwa miał trzech synów: Władysława, łowczego wiskiego, Jana, starostę wiskiego, i Aleksandra, podsędka bracławskiego, oraz dwie córki: Ludwikę, za rotmistrzem Krzysztofem Kossakowskim, i Zofię, za pułkownikiem Andrzejem Leszczyńskim. Z drugiego małżeństwa nie pozostawił potomstwa. K. zmarł w r. 1639.
Enc. Org.; Enc. Wojsk.; W. Enc. Ilustr., XXXIX 132, 134; Boniecki; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1859 I 290–2; Niesiecki, I 288, V 266–7; Uruski; Żychliński, II 113, XII 129, XXV 65–6; – Gierowski J. A., Sejmik generalny księstwa mazowieckiego, Wr. 1948 s. 201; Kołdowski J. K., Spis treści dokumentów dotyczących rodziny Kossakowskich z Akt Głów. Archiwum Królestwa Polskiego, W. 1882, dod. do „Przegl. Bibliogr.-Archeol.” T. 3: 1882; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Lw.–W.–Kr. 1923 II 142, 145, 210; Naruszewicz A., Żywot J. K. Chodkiewicza, Kr., 1858; Podhorodecki L., Kampania chocimska 1621 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1564–5 X cz. 2 s. 120, 135, 143, XI cz. 1 s. 38, 52, 56; Seredyka J., Sejm w Toruniu z 1626 r., Wr.–W.–Kr. 1966 s. 48, 165; Tretiak J., Historia wojny chocimskiej 1621 r., Lw. 1889 s. 66, 114, 136, 138, 169, 172, 179, 188–9, 190, 200, 225, 227, 230, 231; – Marchocki S. M., Historia wojny moskiewskiej, Wyd. A. Grabowski, P. 1841 s. 114; Pamiętnik o wyprawie chocimskiej, Wyd. Ż. Pauli, Kr. 1853 s. 11, 31, 97, 124, 150, 169; Pamiętniki S. i B. Maskiewiczów, Oprac. A. Sajkowski, Wr. 1961; Starożytności hist.-pol., I 142; Vol. leg., III 363, 459, 794, 865–6, 947, 951, 953; – Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Teka Pawińskiego, Lauda wiskie nr 33 z l. 1613–36.
Jerzy Jarowiecki i Adam Przyboś