Mocarski (Moczarski) Mikołaj h. Łada (ok. 1590–1638), lisowczyk, rotmistrz i pułkownik królewski. Był młodszym synem Nikodema, dziedzica części wsi Mocarze Budne i Mocarze Zabłotne w ziemi wiskiej (nad Biebrzą), i Doroty Makowskiej z Makowa-Kobylina na Podlasiu. M., wg własnej relacji, miał służyć w oddziałach Aleksandra Lisowskiego już w r. 1607. We wrześniu 1616 wyruszył z Lisowskim w rejon Homla i Staroduba dla wsparcia wyprawy królewicza Władysława po koronę carów. Po śmierci Lisowskiego służył w oddziałach Stanisława Czaplińskiego i ubezpieczał marsz Jana Karola Chodkiewicza na Możajsk i Moskwę. Uczestniczył w zagonach na Kołomnę, Perejasław Riazański i Riazań. Następnie, pod dowództwem Walentego Rogawskiego, uczestniczył w zagonie na Kaługę. W r. 1619 został zaciągnięty przez Jerzego Drugetha de Hommonnay do służby cesarskiej przeciwko Gabrielowi Bethlenowi, poszedł na Węgry i brał udział w bitwie pod Humiennem (21 XI 1619). Na kole generalnym lisowskim w Żmigrodzie opowiedział się za Hieronimem Kleczkowskim i wyruszył 3 II 1620 na żołdzie cesarskim na Śląsk i Morawy przeciwko Fryderykowi, elektorowi Palatynatu. Brał udział w bitwie pod Białą Górą (8 XI 1620). Na początku 1621 r. powrócił, wraz z lisowczykami, w Krakowskie i Sandomierskie. Został wtedy wybrany rotmistrzem 100-konnej chorągwi. Na jej czele przybył w sierpniu pod Chocim. Po wojnie chocimskiej przeszedł znowu na służbę cesarską (Michała Adolfa Althana) przeciwko Ernestowi Mansfeldowi. Dn. 29 V 1622, pod Stanisławem Strojnowskim, wkroczył na Śląsk, a 22 VII t. r. przeszedł pod Spirą Ren. Walczył w Lotaryngii. Dn. 8 X 1622 został zwolniony, wraz z całym pułkiem lisowczyków, ze służby cesarskiej. Po powrocie do kraju ścigany – jak i inni lisowczycy za popełnione łupiestwa – przedarł się zrazu na Wołyń, a następnie po potyczkach z oddziałami Jana Karola Koreckiego w r. 1623, wbrew wyraźnym zakazom Zygmunta III, znów przyjął służbę cesarską. W listopadzie t. r. wyruszył, pod Idzim Kalinowskim, przeciwko Gabrielowi Bethlenowi na Śląsk. Za to został na sejmie w Warszawie 6 II 1624 obłożony infamią.
We wrześniu t. r. wrócił na czele chorągwi lisowskiej do kraju i rozpoczął starania o uchylenie wyroku. Zgłosił się do służby wolontarskiej i zapewne wraz ze swoją chorągwią stał na Podgórzu, strzegąc granicy przed niedobitkami Mansfelda i oddziałami Bethlena. W końcu stycznia 1626 sejm warszawski przywrócił M-ego do czci. Gdy 6 VII 1626 wybuchła wojna pruska z Gustawem Adolfem, M. otrzymał w Krakowie list przypowiedni na chorągiew kozacką. W sierpniu był już w Grudziądzu, w obozie wojewody pomorskiego Melchiora Wejhera, z doborową chorągwią liczącą 228 koni, w której – obok weteranów lisowskich – służyła również szlachta spod Wizny, m. in. dwaj jego siostrzeńcy Jan i Maciej Bronakowie. M. postanowił zerwać z lisowską przeszłością i poprawić nadszarpniętą reputację. Uchodził za znawcę rzemiosła wojennego polskiego i obcego oraz za oficera szczególnie biegłego w wymyślaniu podstępów wojennych. Został zatem natychmiast wysłany na rozpoznanie pozycji szwedzkich na czele pułku jazdy lekkiej w ok. 400 szabel. Pod Oliwą wystąpił przeciwko niemu sam Gustaw Adolf i feldmarszałek Herman Wrangel na czele ok. 1 000 rajtarów. Ok. 25 VIII t. r. M. rozbił nocnym napadem złożoną z 2 kompanii jazdy szwedzką straż przednią, uszedł przed pościgiem Gustawa Adolfa i 9 IX dostarczył Zygmuntowi III kilku pierwszych jeńców. Dn. 10 IX znów został wysłany na rozpoznanie. Dn. 19 IX przedarł się do Gdańska (któremu bezskutecznie ofiarowywał swoją służbę). Następnie wyruszył pod Puck, zaskoczył rozłożonych w Białej Karczmie rajtarów i rozproszył spieszące im z odsieczą dwie kompanie zaciężnej jazdy szwedzkiej Fritza Petrowitza Rosladina i Klasa Kristerssona Horna of Åminne. Wrócił 28 IX przyprowadzając królowi dalszych 24 jeńców. W bitwie ze Szwedami pod Gniewem 29 IX 1626 przedarł się na czele 700 jazdy na tyły prawego skrzydła armii szwedzkiej do Gronowa i podpalił je. Gdy planowane natarcie polskie nie nastąpiło, musiał się bronić przed całą rajtarią szwedzką. Ukrył wtedy dwie chorągwie swoich kozaków w rowie odwadniającym, naprowadził Szwedów w zasadzkę i – wsparty przez rajtarów Mikołaja Abrahamowicza – odbił Gronowo. W następnej bitwie pod Gniewem, 1 X 1626, osłaniał polskie lewe skrzydło. Podczas odwrotu, w nocy z 1/2 X 1626, dowodził strażą tylną.
Gdy na kole generalnym (rycerskim), zwołanym w listopadzie 1626 w celu wyboru posłów od wojska na sejm w Toruniu, wytrąbiono z obozu pułkownika lisowczyków Idziego Kalinowskiego za samowolną wyprawę do cesarstwa w październiku 1624, hetman polny kor. Stanisław Koniecpolski przeprowadził wybór M-ego na to stanowisko, zamieniając zarazem lisowczyków w jazdę regularną. Na wieść o wyprawie szwedzkiej z Meklemburgii w końcu stycznia 1627 hetman wysłał M-ego nad granicę z Księstwem Pomorskim. Dn. 14 II 1627 M. na czele 3 chorągwi obsadził Czarne (Amersztyn). W marcu t. r. przeszedł pod Miastko, gdzie ok. 23 III został rozproszony nocnym napadem oddziałów Johanna Streiffa, Maksymiliana Teuffla i Fryderyka von Kötteritza. Skupiwszy natychmiast swoje oddziały, rzucił się w pościg za Szwedami i 10 IV zajął Chojnice. Dn. 12 IV o świcie na czele straży przedniej wojsk hetmana (3 chorągwie kozackie i 3 husarskie) wyciął szwedzkie ubezpieczenie, rozbił przeciwnatarcie i otoczył Szwedów w Czarnem. Gdy próba zdobycia miasteczka przez zaskoczenie nie udała się, otrzymał dowództwo nad oddziałem, blokującym Czarne od zachodu. Dn. 15 IV o świcie zaatakował bramę do Szczecinka; udając odwrót wywabił Szwedów w pole i naprowadził ich na ogień ukrytych muszkieterów. Gdy mimo dużych strat Szwedzi opanowali sytuację, M. zaatakował broniący przeprawy przez Gwdę oddział Kötteritza, wyparł go w granice Księstwa Pomorskiego i opanował przeprawę, odcinając odwrót oblężonym w Czarnem Szwedom. Po ich kapitulacji 18 IV konwojował rozbrojonych rajtarów do Lędyczka. W lipcu 1627 eskortował posłów holenderskich (z misji mediacyjnej) z obozu hetmana Koniecpolskiego pod Subkowami do Gdańska. W drodze powrotnej zorganizował nocną zasadzkę na Szwedów pod Tczewem, zdobył kilkaset koni i doprowadził je, wraz z kilku jeńcami, mimo walk z pościgiem, do obozu polskiego. Stale był wysyłany na podjazdy. Dn. 14 XI 1627 stoczył kolejną, zwycięską potyczkę.
W końcu roku hetman Koniecpolski przesunął siły główne pod Gniew (gdzie budowano stały most na Wiśle). Do blokowania obozu szwedzkiego pod Tczewem wyznaczył pułk Stefana Koniecpolskiego, którego połową, pozostawioną w Skarszewach, dowodził M. Oddział M-ego liczył ok. 700 ludzi – husarzy, kozaków, rajtarów, piechoty polskiej i cudzoziemskiego autoramentu. Dn. 3 XII 1627 M. stał już w Skarszewach i słał listy do Gdańska, domagając się prowiantu. W nocy z 27/28 VI 1628, stojąc w Skarszewach tylko z 2 chorągwiami, dał się zaskoczyć Gustawowi Adolfowi, atakującemu jazdą, dragonią, piechotą i artylerią (4 działa skórzane) i wyrzucić na parę dni z miasteczka. Dn. 23 VII t. r. on z kolei odrzucił uderzenie 13 kornetów rajtarii szwedzkiej od Sobowidza. Dn. 31 VIII zniósł 2 kompanie dragonii szwedzkiej, wysłane po żywność z Tczewa do Lignowów, odparł do Gronowa 7 dalszych kornetów oraz piechotę feldmarszałka Wrangla, spieszące na odsiecz, i dostarczył hetmanowi jeńców.
Po zdobyciu przez Szwedów miasteczka Nowe (14/15 IX) hetman, wobec utraty tej ważnej na Wiśle przeprawy, polecił M-emu jej odbicie. Dn. 23 X 1628 wywabił M. część załogi w pole, wziął do niewoli wraz z gubernatorem Nilsem Kaggiem i zdobył miasteczko. Tylko 70 Szwedów uszło do Malborka. Był to największy wyczyn M-ego. Gdy 4 X 1628 Szwedzi zdobyli Brodnicę, hetman sprowadził M-ego, aby ubezpieczał oblężenie prowadzone przez Stanisława «Rewerę» Potockiego. Dn. 3 II 1629 M. wykrył w porę ruchy wojsk feldmarszałka Wrangla i udaremnił próbę szwedzkiej odsieczy. Dn. 27 II został przesunięty do Chełmna; dowodził wtedy pułkiem, złożonym z 3 chorągwi husarskich, kilku kozackich i regimentu muszkieterów Gerharda Denhoffa. Rabunki, jakich dopuszczały się te oddziały w dobrach kościelnych, wywołały protesty bpa Stanisława Łubieńskiego. W czerwcu 1629 M. wziął chlubny udział w bitwie pod Trzcianą; dn. 26 VI zdobył przeprawę na Liwie przy młynie w Sadowie; 27 VI dowodził kozakami na lewym skrzydle polskim, umożliwiając hetmanowi Koniecpolskiemu wyprowadzenie manewru husarii prawego skrzydła.
Po podpisaniu rozejmu w Starym Targu M. przeszedł w styczniu 1630 do Wielkopolski. Rabunki, jakich dopuszczały się jego oddziały, wywołały protesty szlachty i miast. Dn. 4 IV jego chorągwie zatrzymały się pod Szydłowem, żądając okupu od mieszczan. Ponieważ starosta Stanisławski stawił opór, wojsko podpaliło przedmieścia, które spłonęły całkowicie. Spalił się również zamek i kościół. Następnie M. podszedł pod Raków, który złożył okup bez oporu. W końcu maja 1630 był już podobno na Ukrainie i brał udział w tłumieniu powstania Tarasa Fedorowicza Bulby. Po ugodzie podpisanej 8 VI hetman Koniecpolski wysłał go z paroma chorągwiami kozackimi i piechotą cudzoziemskiego autoramentu do Nieżyna, aby przeszkadzał w przenoszeniu się rozruchów z Ukrainy na Litwę. W maju 1631 został M. wyparty z Nieżyna na zachodnią stronę Dniepru. Otrzymał jednak pomoc od Samuela Łaszcza, przeprawił się przez Dniepr i zajął Nosówkę. W r. 1632 przestał być pułkownikiem lisowczyków, którzy pod Pawłem Noskowskim i Janem Gromadzkim wyszli na ostatnią wyprawę do cesarstwa.
Od listopada 1632 do wiosny 1633 walczył z Rosjanami w składzie grupy Aleksandra Piaseczyńskiego, kasztelana kamienieckiego. Dowodził wtedy pułkiem jazdy z 5 chorągwi kozackich (razem 650 koni). W lutym 1633 brał prawdopodobnie udział w oblężeniu Putywla. Od 24 V do 19 VI był ponownie pod Putywlem, a 17 VIII przybył, wraz z Piaseczyńskim, pod Smoleńsk, oblegany przez kniazia Michała Borysowicza Szeina. Dn. 23 VIII i 30 VIII rozpoznawał bojem, w grupie Aleksandra Gosiewskiego, położenie obozu kniazia Siemiona Wasilewicza Prozorowskiego (za co był chwalony na sejmie 1634 r. przez hetmana Krzysztofa II Radziwiłła). Dn. 7 IX odznaczył się w atakach na szańce Jerzego Mattissona. Dn. 21 IX w czasie szturmu polskiego na szańce Mattissona na Pokrowskiej Górze, ustawiony na prawym skrzydle pułku Marcina Kazanowskiego, odrzucił przeciwnatarcie rajtarii rosyjskiej Aleksandra Lesleya. Dn. 28 IX wspierał natarcie regimentu piechoty Reinholda Rosena na szańce rosyjskie Damma; jego chorągiew, wpadłszy na zasadzkę rosyjskich muszkieterów, została rozproszona. Zaraz jednak wzięła tak chlubny udział w przeciwnatarciu na rajtarię rosyjską Karola d’Heberta, że zasłużyła na drugą pochwałę na sejmie 1634 r. Dn. 19 X, w boju o Żaworonkowe Wzgórza, chorągwie M-ego, Pawła Czarnieckiego, Wojny, Sierakowskiego i rajtaria Seja odrzuciły przeciwnatarcie Szeina aż do rzeki Stobnej. W grudniu, w czasie oblężenia obozu Szeina, M., pozostawiony pod rozkazami hetmana Radziwiłła, uczestniczył 12 i 14 XII w urządzaniu leśnych zasadzek na Rosjan. Dn. 2 III 1634, po kapitulacji Szeina, konwojował, na czele paru chorągwi, wojska rosyjskie do Wiaźmy. W czasie oblężenia Białej (marzec–maj 1634) ubezpieczał w okolicach Wiaźmy komunikacje armii Władysława IV i utrzymywał łączność z oddziałami hetmana polnego kor. Marcina Kazanowskiego na Ukrainie.
W lecie 1635 M. obozował pod Sztumem w Prusach i gdy 7 IX 1635 doszło do walki pomiędzy polską chorągwią husarską a gwardią szwedzką w pobliżu namiotów poselskich, wraz z Magnusem Ernestem Denhoffem przyczynił się do uspokojenia nastrojów. Od jesieni 1636 do listopada 1637 stał w obozie pod Łuczyńcem nad Dniestrem (pomiędzy Kamieńcem Podolskim a Mohylowem), gdzie armia kor. obserwowała niepokoje polityczne na Krymie i oczekiwała na spodziewany najazd turecki. Dn. 7 XI wyruszył przeciwko powstańcom Pawła Michnowicza Pawluka, dowodząc pułkiem hetmana polnego kor. Mikołaja Potockiego, złożonym z 4 chorągwi husarskich, własnej rajtarskiej, 5 kozackich i 2 kornetów dragońskich (Teodora Denhoffa i Marveila), z zadaniem obejścia Białej Cerkwi od północy. Gdy 1 XII wojsko wskutek zaległych żołdów wypowiedziało służbę, zawiązało konfederację i zwołało koło generalne do Chwastowa, M. zdołał uspokoić żołnierzy i uzyskać zgodę na pozostanie w szeregach jeszcze przez 3 tygodnie. Po zwołaniu 9 XII przez konfederatów nowego koła do Rokitni M. wraz z hetmanem Mikołajem Potockim i innymi oficerami (m. in. Samuelem Łaszczem, Stanisławem Potockim, Adamem Kazanowskim) przyrzekli opłacić żołnierzy z własnych pieniędzy. Gdy 16 XII 1637 wojska kor. zagrodziły Pawlukowi pod Kumejkami drogę do mostu w Sachnówce na Rosi, dragonii M-ego rozkazano zatrzymać tabor kozacki. Udany atak poprowadził M. osobiście. Po rozerwaniu taboru przez jazdę Kozacy rzucili się do rozpaczliwego przeciwnatarcia na pozycje M-ego, którego postrzelono ciężko w kolano. Przekazał wtedy dowodzenie płk. Janowi Łuczyckiemu i przewieziony został do Lublina. W swoim raporcie do hetmana w. kor. S. Koniecpolskiego (19 XII) Potocki przedstawił M-ego do nagrody (na szóstym miejscu wśród 22 zgłoszonych).
M., fanatyczny podobno katolik i czciciel Matki Boskiej, poprzez długą służbę w Polsce i w cesarstwie niemieckim stał się mistrzem rzemiosła wojennego, polskiego i obcego, zachodnioeuropejskiego. Potrafił dobrze dowodzić jazdą lekką i ciężką, piechotą cudzoziemskiego autoramentu, a nawet grupami wojsk, odpowiadającymi dzisiejszej dywizji. Był mistrzem w prowadzeniu zagonów i podjazdów, w rozpoznaniu i ubezpieczaniu, w organizowaniu zasadzek, wykorzystywaniu zaskoczenia, wymyślaniu podstępów wojennych.
Po długim leczeniu, na które musiał pożyczyć pieniędzy ze skarbu królewskiego, M. zmarł w r. 1638 w Lublinie i został tam pochowany w kościele Karmelitów Bosych. Miał nagrobek, który opisał Szymon Starowolski. Majątku ani potomstwa nie zostawił.
Dług, zaciągnięty na leczenie, Władysław IV polecił umorzyć ze względu na «dobre zasługi dzielnością rycerską». Sukcesorzy (m. in. bratanek Jan) obciążeni innymi długami pułkownika dopiero 20 VIII 1641, za wstawiennictwem Władysława IV, uzyskali decyzję sejmu nakazującą wypłacić niezwłocznie «zasługi» zmarłego pułkownika.
Starszy brat M-ego, Jan Moczarski, dziedzic wsi Mocarze Zabłotne, był w r. 1616 poborcą, w l. 1618–27 podstarościm grodzkim, a następnie sędzią ziemskim wiskim (1627–47)
Kapica-Milewski I., Herbarz, Kr. 1870; Niesiecki; Okolski, II 34, III 251; Uruski; – Baranowski B., Organizacja wojska polskiego w latach 30-tych i 40-tych XVII wieku, W. 1957 s. 118; Dzieduszycki M., Krótki rys dziejów i spraw lisowczyków, Lw. 1843 I 138, 223, 247–50, II 52, 294, 354, 398, 445–61, 465 n., 473, 485–9, 538; Górski K., Historia jazdy, Kr. 1894 s. 58, 325 n.; tenże, Wojna Rzeczypospolitej Polskiej ze Szwecją za panowania Zygmunta III od 1621 do 1629, W. 1888 s. 75, 120; Kersten A., Odsiecz wiedeńska 1619 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1964 X cz. 2 s. 47; tenże, Stefan Czarniecki 1599–1665, W. 1963; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości, Kr. 1912 II; Kotłubaj E., Odsiecz Smoleńska i pokój polanowski, Kr. 1858 s. 28, 45; Lipiński W., Bój o Żaworonkowe Wzgórze i osaczenie Szeina pod Smoleńskiem (16–30 X 1633), „Przegl. Hist.-Wojsk.” 1934 z. 1 s. 54, 58, 60; tenże, Kampania zimowa 1633/34 i kapitulacja Szeina, tamże 1934 z. 2 s. 230 n., 255, 489; tenże, Organizacja odsieczy i działania wrześniowe pod Smoleńskiem w r. 1633, tamże 1933 z. 2 s. 138, 201; Podhorodecki L., Kampania chocimska 1621, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1964 X cz. 2 s. 136 n.; Teodorczyk J., Bitwa pod Gniewem (22 IX, 29 IX, 1 X 1626), tamże, W. 1966 XII cz. 2 s. 80 n., 127, 132 n., 140, 154; tenże, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627, tamże, W. 1960 VI cz. 2 s. 114 n., 121, 143, 169, 173–82; Tomkiewicz W., Bitwa pod Kumejkami (16 XII 1637), „Przegl. Hist.-Wojsk.” 1937 z. 2 s. 251; tenże, Jeremi Wiśniowiecki (1612–1651), W. 1933 s. 11, 14; Tyszkowski K., Aleksander Lisowski i jego zagony na Moskwę, „Przegl. Hist.-Wojsk.” 1932 z. 1 s. 25, 27; Wimmer J., Wojsko i skarb Rzpltej u schyłku XVI i w I poł. XVII w., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1968 XIV cz. 1 s. 48; – Curicke R., Der Stadt Dantzig historische Beschreibung, Amsterdam 1687 s. 219 n.; Israel Hopp’s Burggrafen zu Elbing Geschichte des ersten schwedisch-polnischen Krieges in Preussen, Lipsk 1887 s. 368, 425, 530; Liber chamorum; [Moskorzowski J.], Diariusz wojny moskiewskiej 1633, W. 1895 s.40–2, 54, 110, 127, Bibl. Ord. Krasińskich, Muzeum U. Świdzińskiego, III; Okolski Sz., Diariusz transakcji wojennej między wojskiem koronnem a zaporoskiem w r. 1637, Kr. 1859 s. 9, 17, 19, 20 n., 27, 31–52, 60; Przyłęcki S., Pamiętniki o Koniecpolskich, Lw. 1842 s. 26, 36–9, 97, 117, 119; Radziwiłł, Memoriale, I; Starowolski, Monumenta Sarmatarum, s. 730; tenże, Sarmatiae Bellatores, Kolonia 1631 s. 225; Theatrum Europaeum… 1617–1629, Frankfurt nad Menem 1635 s. 1080; Vol. leg., III 240, 334, 392, IV 15; Vossoedinenie Ukrainy s Rossiej, Moskva 1953 I 107; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, 7 II s. 299, Arch. Radziwiłłów, dz. II ks. 12; B. PAN w Kr.: rkp. 1819 s. 574; WAP w Gd.: Korespondencja m. Gdańska, 300, 53, t. 365 nr 55 (Diariusz wojny pruskiej 1626), 300, 52, 397 i 413, 300, 27, 58 k. 159.
Jerzy Teodorczyk