Szczyrba Mikołaj (Szczyrba Mykoła), pseud.: Anatol, Mykoła Chołmskyj, Mykoła Tarasenko, MTSZCZ (1902–1984), ukraiński działacz polityczny i społeczny, pisarz, publicysta, dziennikarz.
Ur. 19 XII w Łotowie (pow. hrubieszowski) w rodzinie chłopskiej, był synem Tarasa i Katarzyny.
S. uczył się w szkołach w Hostynnem oraz Łotowie. Podczas pierwszej wojny światowej, latem 1915, został wraz z rodziną ewakuowany w głąb Rosji i osiedlony w Merke w Kazachstanie. W r. 1916 przeniesiono go do Nowo-Kluczowka (obwód samarski), gdzie ukończył szkołę elementarną. Naukę kontynuował w gimnazjum w Borskoje, a następnie w Inst. Rolniczym w m. Kiniel koło Samary. W r. 1919 wstąpił do kinielskiego koła komsomołu, a w r. 1920 został wybrany na sekretarza lokalnej komsomolskiej organizacji studenckiej, w której był jednym z redaktorów studenckiej gazety. Po ryskim traktacie pokojowym wrócił w r. 1921 wraz z rodziną do Łotowa. Wstąpił wtedy do nielegalnej Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (od r. 1925 Komunistyczna Partia Polski – KPP) i podjął działalność w jej autonomicznej sekcji, Komunistycznej Partii Galicji Wschodniej (od r. 1923 Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy – KPZU), współorganizując pod pseud. Anatol struktury partyjne w Chełmszczyźnie. Wraz z działaczami komunistycznymi: Józefem Balickim, Janem Łyczem oraz Józefem i Stefanem Makuchami był aktywny w kulturalno-oświatowym towarzystwie «Ridna Chata» (od r. 1922 Rusińskie Tow. Dobroczynne «Ridna Chata»); w Hostynnem zaangażował się w pracę spółdzielni «Dobrobut» i «Ratunek». Za działalność komunistyczną był już w r. 1922 więziony w Łucku, Włodzimierzu Wołyńskim i Hrubieszowie. W r. 1924 odbył służbę wojskową w 2. p. strzelców konnych WP. Aresztowany ponownie w r. 1925, wyrokiem Sądu Okręgowego w Zamościu został skazany 3 II r.n. na cztery lata pozbawienia wolności oraz dożywotnie pozbawienie praw publicznych. Wyszedł na wolność w r. 1928 na mocy amnestii i t.r. objął funkcję sekretarza Okręgowego Komitetu KPZU w Tarnopolu. Po raz kolejny aresztowany pod koniec t.r., był więziony we Lwowie w «Brygidkach». Po wyjściu na wolność wiosną 1929 wstąpił do powstałej t.r. we Lwowie ukraińskiej, komunizującej grupy literackiej «Horno», w której działali m.in. Wasyl Bobinśky, Jarosław Hałan, Ołeksander Hawryluk, Petro Kozłaniuk i Stepan Ołeksiuk. W charakterze sekretarza Okręgowego Komitetu KPZU został wysłany pod koniec czerwca na Wołyń, a w listopadzie do Stryja. W tym czasie był współpracownikiem czasopisma „Vikna”, gdzie publikował pod pseud. Mykoła Chełmśkyj. Od marca 1930 działał w kooperatywie KPP w Sosnowcu, a od października t.r. pracował jako technik i tłumacz przy KC KPZU we Lwowie; zajmował się wyszukiwaniem konspiracyjnych mieszkań dla działaczy oraz był redaktorem jednego z pism KPZU, drukowanych za granicą. Pod koniec t.r. został po raz kolejny aresztowany we Lwowie i przewieziony do aresztu śledczego w Łucku; następnie przebywał w więzieniach we Lwowie, Siedlcach i Lublinie. W trwającym od 19 II 1934 tzw. procesie łuckim 55 działaczy KPZU, został skazany 14 IV t.r. wyrokiem Sądu Okręgowego w Łucku na siedem lat pozbawienia wolności z zaliczeniem aresztu śledczego oraz utratę praw publicznych i obywatelskich na lat dziesięć. W r. 1936 wyszedł na wolność na mocy amnestii. W marcu 1938 wyjechał do Czechosłowacji i osiadł w Pradze, gdzie pracował fizycznie. W czasie drugiej wojny światowej był S. redaktorem, ukazującego się tamże, podziemnego czasopisma rosyjsko-ukraińskiego o charakterze komunistycznym. Aresztowany przez Gestapo w grudniu 1944, był osadzony w praskim więzieniu na Pankracu, po czym przewieziono go do obozów koncentracyjnych Theresienstadt w Czechach i Flossenburg w Niemczech. Po zakończeniu wojny pracował jako nauczyciel oraz był kierownikiem jednej z praskich bibliotek; działał w Komunistycznej Partii Czechosłowacji.
Pod koniec grudnia 1948 wrócił S. do Polski i zamieszkał w Warszawie. Wstąpił do PZPR i podjął pracę w Wydawnictwie «Książka i Wiedza». Starał się o odtworzenie życia kulturalnego mniejszości ukraińskiej; m.in. przy warszawskim oddz. Tow. Przyjaźni Polsko-Radzickiej założył bibliotekę ukraińską, a w r. 1951 przyczynił się do powstania chóru ukraińskiego, prowadzonego przez Piotra Miszczuka. Wraz z innymi ukraińskimi działaczami komunistycznymi prowadził od t.r. rozmowy w sprawie utworzenia ukraińskiego towarzystwa i czasopisma. Jednak dopiero we wrześniu 1955, na polecenie Wydz. Propagandy i Agitacji KC PZPR, opracował projekt ukraińskiego tygodnika „Naše slovo”. Po akceptacji projektu przez władze został redaktorem naczelnym przygotowywanego pisma. W marcu 1956 wszedł w skład dziesięcioosobowego komitetu organizacyjnego zjazdu założycielskiego Ukraińskiego Tow. Społeczno-Kulturalnego (UTSK). Dn. 15 VI t.r. ukazał się w Warszawie pierwszy numer „Našego slova”; w dn. 16–18 VI odbył się tamże pierwszy zjazd UTSK, na którym S. wygłosił referat inauguracyjny oraz został wybrany na zastępcę przewodniczącego Zarządu Głównego. Z ramienia UTSK był od r. 1957 członkiem komisji ds. narodowościowych przy Sekretariacie KC PZPR (w l. 1959–60 przy KC PZPR). Publikował głównie w ukazujących się w Polsce czasopismach ukraińskich, „Naše slovo” oraz „Naša kultura” (od r. 1958 comiesięczny do niego dodatek). W tym ostatnim zamieszczał dłuższe artykuły historyczne, wspomnieniowe i literackie, np. pod krypt. MTSZCZ. Peršyj masovyj proces KPZU v Ljublyns’komu vojevidstvi (1958 nr 1–4), czy 17 veresnja 1939 r. (1950 nr 9). Współpracował też z prasą polską; w organie KC PZPR „Nowe Drogi” ogłosił artykuł Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy (R. 13: 1959 nr 1), a w „Przeglądzie Kulturalnym” (R. 8: 1959 nr 7) list krytykujący Melchiora Wańkowicza za jego serię zamieszczonych tam artykułów „Pod rządami Ericha Kocha” (tamże R. 7: 1958 nr 45–48). Usunięty w grudniu 1959 z funkcji redaktora naczelnego „Našego slova”, pozostał członkiem redakcji i prowadził w piśmie rubrykę „Na tematy międzynarodowe”. Na kolejnych zjazdach UTSK w Warszawie (1960, 1963, 1967) był wybierany na zastępcę przewodniczącego, a następnie na członka Zarządu Głównego (1972, 1976). Po rezygnacji 18 VIII 1963 Grzegorza Bojarskiego objął ponownie funkcję redaktora naczelnego „Našego slova”. Pod pseud. Mykoła Tarasenko publikował tam artykuły wspomnieniowe, głównie o swej działalności w organizacjach komunistycznych, a na łamach „Našej kultury” ogłosił kilkadziesiąt opowiadań, m.in. Tyžden’ pidpilnyka. Opoviadannja (1960 nr 5, pod krypt. T. Tarasenko) oraz cykl nowelistyczny Za gratami (1967 nr 5, 1968 nr 1, 1969 nr 1, 1970 nr 1, 1971 nr 1). Po interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji opublikował w r. 1969 w „Našym slovie” szereg artykułów polityczno-propagandowych: Nastup na antysocjalistyčni syly v ČSSFR (R. 14 nr 15) oraz NATO – z narjaddjam vijny (nr 16). Współpracował także z wydawanym przez UTSKL „Ukraïns’kym kalendar’em”, ogłaszając na jego łamach artykuły historyczne i wspomnieniowe: Ukraïna v 1918 roci (1967), Bobyns’kyj Vasyl (1967), 50-ty riččja Komunistyčnoï partiï Shidnoï Halyčyny (1970), Svjatojurs’kyj proces (1972). W r. 1971 zebrał swą twórczość prozatorską w tomie Opovidannja, wydanym pod krypt. MTSZCZ (Varšava). W r. 1971 przeszedł na emeryturę i zaprzestał redagowania „Našego slova”. Jego ostatnimi artykułami publikowanymi tamże były: 50 riččia peršoho masovoho procesu Cholms’koho okruhu KPZU (1976), Moja učast’u u Pidhotovci do Peršoho z’ïzdu UTSK (1976), Na Hrubiešovščyni (1982–3). S. zmarł 28 VIII 1984 w Jałcie na Krymie, został pochowany 30 VIII na miejscowym cmentarzu. Był odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Srebrnym Krzyżem Zasługi oraz Medalem 10-lecia Polski Ludowej.
W małżeństwie z Rozalią-Ritą miał S. dwóch synów: Wiktora (ur. 1945), matematyka, oraz Igora (ur. 1947), fizyka, absolwentów Uniw. Warsz., którzy po odbytych w l. osiemdziesiątych stażach na amerykańskich uniwersytetach pozostali na stałe w USA.
Bibliografia historii Polski 1919–1945, W. 1978 III cz. 1; Bibliografia historii Polski za r. 1959, Kr. 1961; Encyklopedija ukraïnoznavstva, L’viv 2000 X; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1959, 1972, 1980; Ukraïns’ka revolucja i deržavnist, Kyïv 2001; – Byczkowski J., Mniejszości narodowe w Europie 1945–1974, Opole 1976; Doroszewski J., Oświata i życie kulturalne społeczności ukraińskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918–1939, L. 2000; Drozd R., Polityka władz wobec ludności ukraińskiej w Polsce w latach 1944–1989, W. 2001; Głaz A., Ewakuacja ludności cywilnej z Lubelszczyzny latem 1915 r., „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” Vol. 46: 2001 s. 115, 118; Hałagida I., Ukraińcy na zachodnich i północnych ziemiach Polski 1947–1957, W. 2002; Karpus Z., Wschodni sojusznicy Polski w wojnie 1920 roku, Tor. 1999; Kuprianowicz G., Ukraińskie życie kulturalno-oświatowe i ekonomiczne na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu w latach 1918–1926, „Roczn. Chełmski” T. 1: 1995; Olearčyk A. S., Vsesvit hirurha, L’viv 2006 s. 151, 159; Serednicki A., Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, W. 1976 s. 17, 20 (fot.); Syrnyk J., Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne (1956–1990), Wr. 2008; – „Naše slovo” 1984 nr 25 (nekrolog S-y); „Ukraïns’kyj kalendar’” 1973 s. 83–4; – Mater. Red. PSB: Orzeczenie wyroku z procesu łuckiego z r. 1934, s. 96–8, 119.
Aleksander Kolańczuk