Surówka Franciszek, od r. 1935 Surówka-Brzegowski, pseud. i krypt.: Hańtam Brzegoski, F., (f.s.) (1902–1971), poeta, nauczyciel.
Ur. 16 III w Koźmicach Małych (w przysiółku Brzeg) koło Wieliczki, był synem Antoniego (zm. 1933) i Anny z Gawędów (zm. 1919), bratem Stanisława (1889–1981), Antoniny (1892–1986), Marii (1893–1984), Józefa (1896–1961), Franciszki (1898–1958), Wojciecha (1900–1926) i Zofii (ur. 1904).
W l. 1907–11 uczył się S. w czteroklasowej szkole powszechnej w Raciborsku koło Wieliczki; kontynuował naukę w gimnazjum wielickim. Po maturze, w r. 1920, zapisał się na polonistykę na Wydz. Filozoficznym UJ, lecz po pierwszym semestrze zrezygnował ze studiów ze względów finansowych. Odbył służbę wojskową, a po jej ukończeniu zatrudnił się w wielickich Salinach jako urzędnik biurowy. W r. 1923 (1925 wg P. Płatka) ukończył kurs nauczycielski i podjął pracę nauczyciela w szkole w Dobczycach (pow. myślenicki). Potem uczył w gimnazjum w Raciborsku, a następnie w pow. kutnowskim: w Pawlikowicach, Wiskitnie, Kajewie i Kutnie. W tym okresie opublikował w tygodniku „Rola” (1929 nr 48) swój pierwszy wiersz Czwartacy. W r. 1930 na własną prośbę został przeniesiony do Warszawy i zatrudniony w gimnazjum na Grochowie (potem pracował w warszawskich gimnazjach na Powiślu i Żoliborzu). Od 14 XI 1930 ponownie studiował polonistykę, tym razem na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz.; w czasie studiów odbył również kurs języka starogreckiego. W „Roli” ogłaszał kolejne wiersze, m.in. w r. 1930 Pieśń przedwiośnia (nr 12), Wspomnienie (nr 23), Bożej dziecinie (nr 52), a w r. 1931 Oblubieńcowi (nr 12), Pieśń robotniczą (nr 17), Joannę d’Arc (nr 22), Kwiat paproci (nr 26), Na żniwa (nr 31), Nad zmierzchem słońca (nr 37). Od r. 1930 należał do Zrzeszenia Inteligencji Ludowej i Przyjaciół Wsi «Zagon»; działał też w Związku Młodzieży Wiejskiej RP «Wici». Na łamach organu partii, tygodnika społeczno-kulturalnego „Wici” publikował dalsze wiersze, m.in. w r. 1931 A gdy czas przyjdzie (nr 51–52) i Chłopskie jutro (nr 38), a w r. 1932 Skarby (nr 44). Wiersze ogłaszał również w tygodniku krakowskim „Piast”, m.in. w r. 1932 Na fali (nr 33), Na jesieni (nr 41), Jesienna noc (nr 47), sygnując je jako Hańtam Brzegoski lub Surówka-Brzegowski. Utwory S-i, zwłaszcza Zielony Sztandar („Zielony Sztandar” 1932 nr 70) i Ku jutru idzie wieś (tamże 1936 nr 45 oraz „Piast” nr 38), a także poezje ogłoszone w r. 1934 w „Młodej Myśli Ludowej” (Droga, nr 8, Front, nr 9, Kamień, nr 11–12) i „Piaście” (Zorza, nr 55), cieszyły się dużym powodzeniem i były często przedrukowywane. W r. 1932 w „Młodej Myśli Ludowej” (nr 11) opublikował artykuł Stosunek Młodej Wsi do religii, będący manifestem ludowców, łączącym radykalny antyklerykalizm z religijnością ludową. Tekst spotkał się na tych łamach z ostrą repliką działaczki ludowej i PPS Władysławy Weychert-Szymanowskiej. W „Młodej Myśli Ludowej” ogłosił również S. dwa artykuły literackie: Cyprian Kamil Norwid (1933 nr 5) oraz Władysław Reymont (1935 nr 10). Przyjaźnił się w tym okresie z Wojciechem Skuzą.
W r. 1934 uzyskał S. dyplom na Uniw. Warsz. na podstawie pracy Charakterystyka „Hymnów” Kasprowicza napisanej pod kierunkiem Józefa Ujejskiego; wydana w serii „Studia z zakresu historii literatury polskiej” (W. 1935 nr 12), została życzliwie przyjęta m.in. przez Kazimierza Czachowskiego. W r. 1935 zmienił S. nazwisko na Surówka-Brzegowski, pod którym opublikował swój debiutancki tomik poetycki Panta rhei (W.); był to zbiór, w którym fascynacje poezją Młodej Polski, zwłaszcza twórczością Kasprowicza, łączyły się z oryginalną formą ludowości (S.-B. na ogół nie posługiwał się gwarą). W tym czasie publikował w miesięczniku literackim Stanisława Czernika „Okolica Poetów” (Widok z góry Grabowa 1936 nr 11, Procesje, 1937 nr 6); w „Zniczu” (1937 nr 7) ukazał się m.in. wiersz Pariasom, a w „Kamenie” (1939 nr 7) wiersz Elegie. Następny jego tomik Horyzonty (W. 1937), również utrzymany w poetyce młodopolskiej, nasycony był cytatami łacińskimi, greckimi i włoskimi oraz zwracał uwagę radykalizmem społecznym wywołanym, wg Czernika, krwawym stłumieniem strajków chłopskich w r. 1937. W r. 1939 opublikował S.-B. dalsze dwa tomiki: Legenda frasobliwa (W.) i Elegie (W.) oraz przygotował do druku poemat o rewolucji 1846 r. Zarze na połuń (niewyd.).
Początek okupacji niemieckiej spędził S.-B. w Warszawie, lecz w listopadzie 1940, po utracie mieszkania, osiadł w Koźmicach Małych. Po kilku miesiącach pracy w Prywatnym Gimnazjum i Liceum im. Ks. B. Markiewicza w Pawlikowicach, wrócił w r. 1941 do Warszawy. W czasie okupacji prowadził tajne nauczanie w Warszawie i w okolicach Wieliczki. Przygotował tomik poetycki Czuwanie (1940, niewyd.) oraz napisał poemat dramatyczny Lucerna (1943, niewyd.). Przed wybuchem powstania warszawskiego 1944 r. wyjechał z Warszawy do Koźmic Małych.
W r. 1945, po wyzwoleniu Warszawy spod okupacji niemieckiej, wrócił S.-B. do stolicy i wszedł w skład Miejskiego Komitetu Odbudowy Warszawy, lecz już w maju t.r. podjął pracę w szkole w Raciborsku, po czym szybko zrezygnował i wrócił do Koźmic Małych. Od września uczył w Liceum Ekonomicznym w Wieliczce. W l. 1945–58 w tamtejszej lokalnej rozgłośni radiowej wygłaszał felietony na tematy literackie, historyczne i rolnicze. Gromadził utwory do tomów poetyckich Ludziom samotnym i Dajmonion (oba niewyd.). W r. 1946 publikował wiersze w PSL-owskim tygodniku „Piast” (Rezulekcje, nr 16, Rok w polu. Ku jesieni, nr 44, Kantata narodowa, nr 49, W tę burzliwą noc, nr 51). Wiersze z l. pięćdziesiątych i sześćdziesiątych zgromadził w 13 niewydanych tomach: Rozprawa (1953), Tetralogia społeczna (1954), Intonacje (1954–5), Fermata purpurowa (1956), W cieniu pieśni (1957), Fantazja d-moll (1958), Inicjał (1960–1), Złotogłów (1962–3), Zmierzch (1962–5), To jest moja Arkadia oraz Nie smuć się Euterpe (oba 1966–7), Ziemi mojej pariasom (1968), Epifania (1969) (wszystkie w posiadaniu córki, Anny Młynarczyk w Tarnowie). W r. 1955 wiersze S-i-B-ego przedrukowano w antologii „Wzięli diabli pana. Antologia poezji walczącej o postęp 1543–1953” (oprac. S. Czernik, J. Przyboś, W. 1955). Od r. 1957 współpracował S.-B. z krakowskim dwutygodnikiem ludowym „Wieści” (t.r. opublikował wiersze: Wojciech Skuza, nr 9, List, nr 18, Chłopskim orłom, nr 26). Podjęte w r. 1958 starania o członkostwo w Związku Literatów Polskich, zakończyły się niepowodzeniem. Niewielki wybór wierszy z l. 1935–68 dla Wydawnictwa Literackiego pt. Słowa elementarne (Kr. 1969) został życzliwie przyjęty przez krytykę; zawarte w nim wiersze powojenne, pozbawione młodopolskiej maniery, cechowała refleksja nad tragedią wojny oraz afirmacja, po części religijna, przyrody i człowieka współczesnego. Dn. 9 VI 1970 przeszedł S.-B. na emeryturę, lecz nadal pracował w Liceum Ekonomicznym. W r. 1971 opublikował w „Wieściach” artykuł o Julianie Przybosiu (Poeta przestrzeni, nr 11). Był członkiem Tow. Rozwoju i Upiększania Miasta Wieliczki (od r. 1959), wygłaszał odczyty w Tow. Miłośników Języka Polskiego w Krakowie. Zmarł 14 VI 1971 w Wieliczce, został pochowany na tamtejszym cmentarzu.
W zawartym w r. 1941 małżeństwie z Janiną z Wiśniewskich miał S.-B. córkę Annę (ur. 1945), zamężną Młynarczyk, architekta, zamieszkałą w Tarnowie.
Po śmierci S-i-B-ego ukazał się staraniem jego uczniów, w opracowaniu córki, tom poetycki Dar iluzyjny. 61 wierszy z lat 1930–1971 (Kr. 1997). Wiersze S-i-B-ego przedrukowano pośmiertnie w antologiach: „Brat Słońca. Antologia poezji polskiej o św. Franciszku z Asyżu” (oprac. W. M. Michalczyk, Kr.–Asyż 1976) oraz „Wiersze wiciarzy” (oprac. W. Wilbik-Jagusztynowa, W. 1984). Na domu rodzinnym w Koźmicach Małych 11 umieszczono tablicę pamiątkową S-i-B-ego.
Chudek J., Z notatek biobibliograficznych, „Roczn. Liter.” 1971; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1946–7 i n., 1961 (pomylony z Bolesławem Surówką), i n.; Słown. pseudonimów, IV; – Borkowski J., Wizje społeczne i zmagania wiciarzy w świetle młodej prasy ludowej 1928–1939 („Wici”, „Znicz”, „Społem”, „Młoda Myśl Ludowa”, „Chłopskie Życie Gospodarcze”), W. 1966; Okoń L. J., „Słowa elementarne”, „Głos Nauczycielski” R. 5: 1970 nr 9; Płatek P., Franciszek Surówka-Brzegowski, „Życie Liter.” 1986 nr 24 (błędy); tenże, Pamięć o poecie, „Wieści” 1986 nr 24; Szymański W. P., Losy i upadki wyobraźni, „Życie Liter.” 1969 nr 42; Zygma Z., Franciszek Surówka Brzegowski – pamiętnikarz chłopskiej duszy, „Wieści” 1957 nr 18; – Recenzje: „Nowa Książka” 1935 z. 7 (K. Czachowski), „Okolica Poetów” 1936 nr 11 (S. Czernik); – Czernik S., Okolica poetów. Wspomnienia i materiały, P. 1961; Weychert-Szymanowska W., W odpowiedzi na artykuł pana Surówki „Stosunek Młodych do religii, „Młoda Myśl Lud.” 1933 nr 1; Zawodziński K. W., Dwaj współcześni zapoznani, „Przegl. Współcz.” 1938 nr 196/197; – „Dziś i jutro” 1995 nr z 26 VII; „Gaz. Krak.” 1986 nr 237; „Kron. Wielicka” 2000 nr z 25 I; „Panorama Wielicka” 1994 nr 4; „Wiad. Wielickie” 1996 nr 59; – Nekrologi z r. 1971: „Dzien. Pol.” nr 141, 150, „Życie Warszawy” nr 150; – Informacje córki, Anny Młynarczyk z Tarnowa oraz Piotra Płatka z Kr.; – Mater. Red. PSB: Wydruk internetowy, www.kozmice.pl oraz www.ma-page.noos.fr.
Aneta Kliszcz