Nieczaj (Neczaj) Mikołaj (1818?–1863), lekarz, powstaniec 1863 r. Ur. prawdopodobnie w Hrubieszowie lub na Wołyniu, w rodzinie ukraińskiej, był wyznania prawosławnego. Studia medyczne odbył w Wilnie w Akademii Medyko-Chirurgicznej. Praktykę lekarską rozpoczął na Wołyniu. Od r. 1841 figuruje w spisie lekarzy gub. wołyńskiej. Do ok. r. 1857 przebywał w miejscowości Dolsk w pow. kowelskim. Następnie przeniósł się do miejscowości Uściług, w końcu do Dubienki nad Bugiem w pow. hrubieszowskim. W tym ostatnim mieście dał się poznać jako wzięty lekarz, a także jako gorący patriota polski. W r. 1861 należał do głównych organizatorów manifestacji patriotyczno-religijnych w pow. hrubieszowskim. Z jego inicjatywy na polach wsi Uchańki koło Dubienki wzniesiono pomnik na pamiątkę poległych tam w r. 1792 Polaków. W swoim mieszkaniu urządził swoiste muzeum historyczne, dostępne dla miejscowej ludności. Przechowywał w nim m. in. kule armatnie i podkowy końskie zebrane na polu bitwy stoczonej przez Kościuszkę w r. 1792. Nie wiadomo, czy N. pełnił jakieś funkcje w organizacji «czerwonych», ale zapewne miał z nią powiązania, skoro od wybuchu powstania był w kontakcie z komisarzem woj. lubelskiego Leonem Frankowskim. W nocy z 22 na 23 I 1863 N. stanął na czele oddziału ok. 400 ludzi i wszedłszy do Hrubieszowa, zajął kasę powiatu. Mianowany naczelnikiem pow. hrubieszowskiego, przebywał czas pewien ze swym oddziałem w Dubience. W początku lutego 1863 przeszedł w pow. krasnostawski, ale parokrotnie przekraczał Bug poza granicą Wołynia. Organizacją wojskową oddziału N-a zajmował się kpt. Oswald Radziejowski. Pod Rudką 17 II 1863 oddział N-a, połączony z oddziałem Kazimierza Bohdanowicza, został rozbity. N., wraz z rozbitkami, połączył się z oddziałami Nęckiego i Władysława Nikietty (vel Mikietty) i trzymał się blisko Bugu. Ostatnią bitwę z kolumną ppłka Rymskiego stoczył N. w pobliżu wsi Żalin 22 II 1863. W bitwie tej dostał się do niewoli i wyrokiem sądu wojennego skazany został na karę śmierci. Wyrok przez rozstrzelanie wykonano w Krasnymstawie 19 III 1863. Miejsce, gdzie go pochowano, rozjechano armatami, aby po mogile jego wszelki ślad zaginął. Egzekucję N-a opisał A. Hercen w „Kołokole”. N. nie był żonaty.
Bender R., Doktor Mikołaj Nieczaj, „Więź” 1967 nr 5 s. 113–17; Łossowski P., Młynarski Z., Rosjanie, Białorusini i Ukraińcy w powstaniu styczniowym, Wr. 1959; Przyborowski W., Dzieje 1863 r., Kr. 1899 II 291–301, 310; Sulewski W., Bohaterowie wspólnej sprawy, „Za Wolność i Lud” 1955 nr 1 s. 18–19; tenże, Jan Neczaj, „Przyjaźń” 1956 nr 41 s. 10; Tomczyk J., Organizacja cywilno-wojskowa powstania styczniowego w Lubelskiem i na Podlasiu, „Roczn. Lub.” R. 6: 1963 s. 43–5, 60; Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863–1864, Raperswil 1913 s. 82; – Hercen A., Dzieła, Moskwa 1959 XVII 321; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, Lw. 1923 I 222, 388, 476; Korespondencja namiestników Królestwa Polskiego I–VIII 1863, Wr. 1974; Piasecki F., Od 6 do 26 stycznia w Lubelskiem, w: W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego, Lw. 1903 s. 343; Ruch rewolucyjny w 1861 r. w Królestwie Polskim, Wr. 1963; Współpraca rewolucyjna polsko-rosyjska, Moskwa 1963 II; – WAP w L.: Rząd Gubernialny Lubelski, Wydz. Adm., vol. 1122, 1638–1639, Naczelnik Wojenny Głównego Oddziału Lubelskiego, vol. 20.
Ryszard Bender