Stankiewicz (Billewicz, Bielewicz, Stankiewicz z Billewiczów) Mikołaj h. Mogiła (zm. ok. 1581/2), podkomorzy żmudzki, poseł na sejmy.
Pochodził z możnej rodziny o wspólnych korzeniach z Billewiczami, której członkowie tradycyjnie sprawowali urzędy na Żmudzi. Był synem Jana (zob. Billewicz Jan), ciwuna dyrwiańskiego i berżańskiego, namiestnika star. żmudzkiego, oraz nieznanej z imienia Wołodkiewiczówny, bratem podsędka żmudzkiego Krzysztofa (zm. pod koniec 1593).
Być może wykształceniem S-a zajmował się (przed ucieczką do Królewca w r. 1542) pierwszy teolog luterański na Litwie Abraham Kulwieć, z którym ojciec S-a pozostawał w bliskich kontaktach. Za poparciem woj. wileńskiego Jana Hlebowicza, S. został przyjęty w r. 1543 na dwór ks. Albrechta Hohenzollerna w Królewcu. Prawdopodobnie podjął tam również studia na uniw. protestanckim, chociaż w metryce studenckiej nie ma jego wpisu. Na dworze książęcym przebywał co najmniej do r. 1546; wtedy na zlecenie ks. Albrechta powrócił do ojca na Żmudź w celu werbowania Litwinów, biegłych w ojczystym języku i wykształconych, potrzebnych przy organizowaniu parafii ewangelickich dla ludności litewskiej osiadłej w Ks. Pruskim. Preferencje religijne ojca, jednego z pierwszych zwolenników luteranizmu wśród szlachty W. Ks. Lit., oraz służba na dworze w Królewcu spowodowały, że również S. stał się zwolennikiem reformacji. Jednak po wyborze przez czołowe litewskie rodziny magnackie jej kalwińskiego kierunku, S. przystał właśnie do tej konfesji; wiadomo, że kalwinistami byli jego synowie oraz brat Krzysztof, z którym 18 IX 1554 dokonał działu majątków spadkowych. W skład tych majątków wchodziły dwory Rosienie (włość rosieńska), Poniemoń (włość wielońska), Narmonty, Podubisie, Szawkoty (włość tędziagolska) i Poniewież (włość wielońska) na Żmudzi, Suderwa w woj. wileńskim, Okmiana i Zadubnicze na terenie innych powiatów litewskich oraz dom w Wilnie.
W r. 1559 został S. po raz pierwszy odnotowany z tytułem ciwuna włości twerskiej w księstwie żmudzkim. Wkrótce potem król Zygmunt August awansował go do godności ciwuna ejragolskiego (z tytułem tym występował już w maju 1561), zajmującego najwyższe miejsce w hierarchii kilkunastu ciwunów żmudzkich. W r. 1566 został pierwszym podkomorzym żmudzkim; być może nominację otrzymał podczas sejmu w Brześciu Lit. (maj–sierpień t.r.), gdyż z nowym tytułem wystąpił po raz pierwszy w trakcie jego obrad. T.r. był również na Żmudzi poborcą pogłówszczyzny, uchwalonej na utrzymanie żołnierzy zaciężnych. Z uwagi na sprawowane godności i funkcje zaliczał się S. do pierwszoplanowych postaci w hierarchii społecznej i administracyjnej ks. żmudzkiego. W okresie wojny inflanckiej był aktywny także na polu wojskowym. Pod Połockiem, być może w r. 1564, miał zastępować któregoś z hetmanów. Wystawiał liczne poczty żołnierskie, m.in. jesienią 1567 przyprowadził na wyprawę radoszkowicką poczet liczący 17 koni «po husarsku», 10 koni «po bronszwicku» (rajtarskich?) i 13 «drabów» pieszych; z tego 20 koni wystawił z dóbr własnych, co pozwala szacować wielkość jego majątku na co najmniej 200 włók osiadłych, zaś pozostałych zbrojnych – z dóbr swego teścia (6 koni) oraz z dóbr kniazia Michała Glińskiego, nad którym sprawował opiekę (1 koń). Po fiasku wyprawy S. został 14 XII t.r. wysłany przez króla na Żmudź z zadaniem odbierania majątków szlachcie, która nie stawiła się pod Radoszkowicami.
S. był kilkakrotnie obierany posłem ze Żmudzi na sejmy litewskie, zaś po Unii Lubelskiej na wspólne, polsko-litewskie sejmy walne. Po raz pierwszy został posłem na sejm w Brześciu Lit. w r. 1566, w następstwie pierwszej kampanii sejmikowej zorganizowanej w W. Ks. Lit. wg wzoru polskiego. W sierpniu t.r., po zakończeniu sejmu, S. w towarzystwie innych posłów żmudzkich (Marka Ławrynowicza Wnuczka, Jana Steckiewicza) udał się do króla Zygmunta Augusta, przebywającego na sejmie kor. w Lublinie, w sprawie odpowiedzi na złożone wcześniej prośby szlachty żmudzkiej, domagającej się zachowania dotychczasowych praw i swobód oraz oponującej przeciw przepisom II Statutu Lit. S-a wybrano na posła ze Żmudzi na drugą część sejmu unijnego w Lublinie i w tym charakterze 1 VII 1569 przywiesił on swą pieczęć pod aktem unii polsko-litewskiej. W trakcie obrad był jednym z deputatów strony litewskiej, którzy 29 VI t.r. wspólnie z deputatami polskimi dokonali ostatecznych uzgodnień treści aktu unii. W okresie dwukrotnego interregnum w l. 1572–6 reprezentował S. Żmudź na zjazdach stanów W. Ks. Lit. W działalności publicznej współpracował ze star. żmudzkim Janem Chodkiewiczem, jednym z dwóch wielmożów decydujących o losach ówczesnej Litwy. Dn. 14 X 1573 w Krożach, podczas sejmiku żmudzkiego przed sejmem koronacyjnym Henryka Walezego, przekazał szlachcie «słowne wskazanie» Chodkiewicza i został obrany jednym z trzech posłów na koronację. Zapewne w tym charakterze 21–22 X t.r. uczestniczył w Wilnie w zjeździe stanów W. Ks. Lit., podczas którego Litwini zawiązali rodzaj konfederacji dla utwierdzenia elekcji Henryka Walezego w sytuacji odwlekającego się jego wyjazdu z Francji; podpis S-a widnieje pod dokumentem zjazdowym. Na początku 1574 uczestniczył w sejmie koronacyjnym w Krakowie, podczas którego Henryk Walezy, w wyniku starań posłów żmudzkich, potwierdził dotychczasowe prawa i wolności Żmudzi, rozszerzając na wszystkie tamtejsze urzędy zwyczaj elekcji przez szlachtę księstwa kandydata na urząd starosty. Dzięki protekcji Chodkiewicza, wkrótce po zakończeniu sejmu, 10 V t.r., otrzymał S. za zasługi wojskowe i parlamentarne przywilej na leśnictwa wilkiejskie, jurborskie i skierstymońskie oraz potwierdzenie wieczności na posiadane na Żmudzi pustki. Zapewne w charakterze posła uczestniczył w obradach zjazdu głównego wołkowyskiego w lipcu 1577, podczas którego wszedł w skład komisji nadzorującej szafowanie pieniędzmi, uzyskanymi z poborów uchwalonych na zaciągi wojskowe. Wiosną 1579 został wyprawiony przez Żmudzinów do Wilna, do króla Stefana Batorego, wizytującego po raz pierwszy W. Ks. Lit., i złożył władcy skargę na jego kancelarię, której zwłoka w rozsyłaniu listów sejmowych oraz nieokreślenie miejsca obrad sejmikowych spowodowały, że nie odbył się sejmik żmudzki i w konsekwencji zabrakło posłów ze Żmudzi na sejmie warszawskim w r. 1578. W rezultacie tej interwencji Stefan Batory wystawił 16 IV r.n. w Wilnie przywilej konfirmacyjny („Varunok zemli Žomojtskoj na prava i volnosti onoj nadanyje”), wyznaczający miasteczko Rosienie na stałe miejsce odbywania sejmików żmudzkich. Uniwersał kancelarii lit. z 16 III 1580 wzywał S-a do uczestnictwa w zjeździe stanów, zwołanym do Wilna na poł. kwietnia t.r. S. zmarł zapewne pod koniec 1581 lub na początku r.n., gdyż w marcu 1582, po jego «zejściu», podkomorzym żmudzkim został mianowany Wacław Szemet.
Maciej Stryjkowski dedykował S-owi końcowe rozdziały księgi XII swojej „Kroniki polskiej, litewskiej, żmodzkiej i wszystkiej Rusi” (Królewiec 1582).
Żoną S-a była Hanna, córka Stanisława Pietraszkiewicza (Pietraszkowicza); dn. 31 V 1569 zapisała ona mężowi swoje (zapewne dziedziczne) majątki w Szawkotach i Rosieniach. S. miał z nią córkę Krystynę oraz czterech synów: Jana (zm. przed 2 VIII 1588), Jarosza (Hieronima) (zm. po 1600), Mikołaja (zm. 1599), wojskiego żmudzkiego, i Stanisława (zm. po 1600), których Bartosz Paprocki określił jako «męże godne i uczone». Jarosz, Mikołaj i Stanisław podzielili 2 VIII 1588 na nowo między siebie dobra dziedziczne na Żmudzi: Poniewież i Poniemoń, Rosienie, Szawkoty, wieś Żołpiny (Żołpy, włość widuklewska) oraz Dziewałtowo z dworcem Wowiszki w pow. wiłkomierskim i dworzec Niemenczyński w pow. wileńskim. Część dóbr – Bielewicze we włości rosieńskiej oraz Podubisie pozostały we władaniu niedzielnym. Wnukiem S-a był pisarz lit. Jan Mikołaj (zob.).
Boniecki, Poczet rodów; Niesiecki; Paprocki, s. 679; – Lappo I. I., Velikoje Knjažestvo Litovskoje vo vtoroj polovine XVI stoletija. Litovsko-russkij povet i jego sejmik, Jurjev 1911; tenże, Velikoje Knjazestvo Litovskoje za vremja ot zaklučenija Lublinskoj unii do smerti Stefana Batorija (1569–1586), Pet. 1901; Lubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; Lukšaite J., Reformacija Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštysteje ir Možoje Lietuvoje XVI a. trecias dešimtmetis – XVII a. pirmas dešimtmetis, Vilnius 2001; Lulewicz H., Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569–1588, W. 2002; Wojtkowiak Z., Maciej Stryjkowski – dziejopis Wielkiego Księstwa Litewskiego, P. 1990 s. 153–4; Wotschke T., Abraham Culvensis. Urkunden zur Reformationsgeschichte Lithauens, „Altpreussiche Monatsschrift” Bd. 42: 1905 s. 165, 193; – Akta Unii; Akty Vil. Archeogr. Kom., III 276 (z błędnym imieniem Stanisław), XIV 602, XXXI 29; Akty Zap. Ross., III 177–82; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, IV 11–14; Dokumenty Moskovskogo Archiva Ministerstva justicii, Moskva 1897 I; Lietuvos Metrika, knyga nr 51, Vilnius 2000; toż, knyga nr 532, Vilnius 2001; toż, knyga nr 564, Vilnius 1996; Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, Z. 1: Zabytki z wieku XVI, Wil. 1911; Opis dokumentov Vilenskogo Centralnogo Archiva drevnich aktovych knig, Vil’na 1901–7 I–V; Revizija pušč i perechodov zverinych v byvšem Velikom Knjažestve Litovskom, sostavlennaja Grigorijem Bogdanovičom Volovičem v 1559 godu, Vil’na 1867 s. 58; Rus. Ist. Biblioteka, XXXIII kol. 1258; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 13980, dok. perg. nr 5627; B. Czart.: rkp. 87 s. 35–7, 39–40, rkp. 309 s. 87–8, 167–8, rkp. 1352 (Herbarz lit. W. Kojałowicza z r. 1658) s. 301; B. Narod.: akcesja nr 9876 k. 754v–7; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1885 k. 37–7v; Rossijskij gosudarstvennyj archiv drevnich aktov w Moskwie: F. 389 nr 37 k. 364, nr 57 k. 58v–63v, 74v–7v, nr 64 k. 40v–1, nr 65 k. 3–3v, nr 67 k. 143–4, nr 267 k. 22.
Henryk Lulewicz