Stengel (Sztengel) Miłosz Emil (1841 lub 1844 – po 1877), dyrektor teatru, aktor.
S. uczył się w l. 1854–9 w gimnazjum w Brzeżanach (wg A. Bilwina), do którego chodzili także Gustaw (ur. ok. 1843) i Wilhelm (ur. ok. 1846), zapewne jego bracia. Następnie kształcił się w aktorstwie «w kraju i za granicą» („Gaz. Narod.” 1867 nr 12), a potem występował jako «artysta dramatyczny sceny niemieckiej» („Tyg. Ilustr.” 1870 nr 116), raczej poza Galicją. W poł. l. sześćdziesiątych XIX w. mieszkał w Krakowie lub Lwowie; utrzymywał wtedy kontakty z Michałem Bałuckim i Władysławem Łozińskim. Prawdopodobnie w wyniku rozmów z Łozińskim (który podobną ideę rozważał w „Pogadankach teatralnych”, Lw. 1866), wysunął projekt założenia półstałego teatru prowincjonalnego, utrzymywanego z subwencji miejskiej, występującego przez pół roku w stałej siedzibie, a latem w objeździe. Na utworzenie teatru przeznaczył znaczną sumę 4 tys. złr. i za namową Łozińskiego omówił jego koncepcję 27 lub 28 XII 1866 w Przemyślu z aktorem Ignacym Kalicińskim. W projekcie teatru, opublikowanym 15 I 1867 w lwowskiej „Gazecie Narodowej” (nr 12) zapowiadał wprowadzenie narodowego repertuaru, zatrudnienie reżysera-pedagoga oraz zapraszanie na występy gościnne «artystów stołecznych» (tj. lwowskich). S. zaangażował do zespołu m.in. Kalicińskiego, Wiktorię Słotwińską, Emila Derynga, Stanisława Dobrzańskiego i Edwarda Webersfelda. Dn. 16 III t.r. w Stanisławowie na inaugurację teatru (na którego patrona wybrał Juliusza Słowackiego) pokazał „Mazepę” Słowackiego. Dn. 2 IV wystawiono komedię „Polowanie na męża” Bałuckiego (debiut teatralny pisarza). W teatrze występowała gościnne Aniela Aszpergerowa, która 30 IV odegrała tytułową rolę w „Marii Stuart” Słowackiego, a 9 V (wg „Nowego Korbuta” – 5 V) Idalię w prapremierze „Fantazego” (pt. „Niepoprawni”) Słowackiego; razem z Deryngiem szkoliła też młodych aktorów. W repertuarze były ponadto komedie Aleksandra Fredry, Józefa Korzeniowskiego, a także „Otello” W. Shakespeare’a. Autorom polskim płacił S. tantiemy, co praktykowano wówczas jedynie we Lwowie, a z każdego przedstawienia przeznaczał pewien procent na fundusz konkursu dramatycznego ogłoszonego t.r. we Lwowie. Do czasu odejścia z zespołu (czyli do maja) przedstawienia reżyserował głównie Kaliciński (w tym „Fantazego”), w l.n. m.in. Deryng, ale główne decyzje artystyczne należały zawsze do S-a jako antreprenera. Dn. 20 VI odbyła się w Brzeżanach prapremiera „Rozbójnika salonowego” Dominika Magnuszewskiego (ukończonego przez Paulina Stachurskiego), a 4 VIII w Tarnopolu – „Męczenników” Bronisława Komierowskiego. Dn. 23 VIII, mimo przeszkód ze strony dyrektora sceny lwowskiej Adama Miłaszewskiego, zespół wystąpił we Lwowie w sali i na rzecz nowo powstałego Tow. Gimnastycznego «Sokół»; wraz z grupą tamtejszych amatorów wystawiono „Podlotka” miejscowego pisarza Aurelego Urbańskiego. Od 28 VIII do początku października zespół S-a grał w Przemyślu, później prawdopodobnie w Samborze, a do 20 X w Jarosławiu. Od ostatnich dni października występował w Tarnowie, ciągle jako teatr stanisławowski, wzbogacając swój dotychczasowy repertuar o operetki i opery muzyczne; 21 XII tytułową rolę w „Marii Stuart” F. Schillera odtworzyła gościnnie Helena Modrzejewska. Pod koniec roku zainteresowanie teatrem S-a zmalało, a część aktorów odeszła z zespołu; S. starał się wtedy ratować finanse przez organizowanie balów publicznych. Gdy nie uzyskał dotacji z Rady Miejskiej, opuścił Tarnów i pod koniec kwietnia 1868 wrócił do Stanisławowa. Dn. 25 IV t.r., wspólnie z aktorem Lechem Nowakowskim, wystąpił do Namiestnictwa we Lwowie o koncesję na drugi, obok Skarbkowskiego, teatr polski w tym mieście, lecz jej nie otrzymał. Od 21 VI wznowił S. występy w Tarnowie, pod koniec lipca przeniósł się do Bochni, a następnie Wieliczki, gdzie zyskał powodzenie głównie dzięki wystawianiu komedii ludowych, wodewilów i operetek. We wrześniu zespół S-a, jako Tow. Dramatyczne z Wieliczki, grał w Bielsku na Śląsku Cieszyńskim, od 28 IX w Wadowicach, a w okresie 25 X – 10 XII w Nowym Sączu. Dn. 11 XII zespół przeniósł się do Jasła i tam do 29 I 1869 wystawiał oglądany chętnie repertuar lekki. W lutym t.r. trupa S-a grała w Krośnie, na początku marca przeniosła się do Sanoka, w maju występowała w Łańcucie, zapewne na przełomie maja i czerwca w Przemyślu, a następnie, od 3 do 17 VI, ponownie w Tarnowie, tym razem bez powodzenia. W lipcu, jako zespół tarnowski, trupa wyjechała do zaboru rosyjskiego; tam występowała wielokrotnie w Solcu, w sierpniu i wrześniu w Busku i Pińczowie, a na przełomie listopada i grudnia w Częstochowie.
Na początku grudnia 1869, prawdopodobnie za namową Władysława Bełzy, przeniósł się S. do Poznania, gdzie rząd pruski przywrócił pozwolenie na działalność sceny polskiej; w spółce z przybyłym z Krakowa Nowakowskim zobowiązał się 18 XII t.r. prowadzić w Poznaniu stały teatr polski i grać na dwóch scenach łącznie przez cztery dni w tygodniu. Mając obiecane wsparcie finansowe ze strony niedawno ukonstytuowanego poznańskiego Komitetu Teatralnego, S. i Nowakowski wspólnie ponieśli koszty w wysokości 1 600 talarów. W nowym zespole znaleźli się m.in. Aszpergerowa, Kaliciński, Webersfeld i Edward Hennig. Pierwszy stały teatr polski w Poznaniu zainaugurowano 13 I 1870 uroczystym prologiem autorstwa Bełzy oraz „Zemstą” Fredry; następnie grano m.in. sztuki Korzeniowskiego, Władysława Ludwika Anczyca, E. Scribe’a i Schillera. W dn. 1–15 V t.r. teatr poznański występował gościnnie w Gnieźnie. Zdobyte tam powodzenie spowodowało, że S. zerwał spółkę z Nowakowskim, odszedł z teatru poznańskiego (16 V) i założył własny teatr objazdowy. Jeszcze w maju wznowił z nim przedstawienia w Gnieźnie, a następnie grał w Trzemesznie, Wągrowcu, Chełmnie, Toruniu, Inowrocławiu oraz ponownie w Trzemesznie i Gnieźnie, a jesienią i zimą w Śremie oraz Strzelnie. W styczniu 1871 trupa grała w Gostyniu, a w lutym i marcu, coraz mniej liczna, składająca się już tylko z pięciu osób – w Pleszewie. W marcu i kwietniu występowano w Ostrowie i Wrześni, 2 V ponownie w Toruniu, a potem w Inowrocławiu. Dn. 17 i 18 V, zapewne z powiększonym zespołem, wystąpił S. w Bydgoszczy z fragmentem „Jawnuty” Stanisława Moniuszki (operowej przeróbki „Cyganów” Franciszka Dionizego Kniaźnina). Po kilku przedstawieniach latem w Nowym Mieście i prawdopodobnie w Ostrowie ponownie grał w Bydgoszczy od 14 do 27 IX. S. oprócz sztuk Fredry, Korzeniowskiego i Słowackiego („Mazepa”), wystawiał m.in. utwory Jana Nepomucena Kamińskiego („Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale”), Stanisława Bogusławskiego („Stary wiarus” grany jako „Opieka wojskowa”), Ludwika Adama Dmuszewskiego („Barbara Zapolska”). Utrzymywał w teatrze «nie tylko swojski charakter, ale i wysoki poziom repertuaru […] oraz techniczną sprawność w wykonaniu przedstawień» (Z. Raszewski). Z powodu trudności finansowych ogłosił w Bydgoszczy 22 IX 1871 Odezwę do Szanownych Obywateli Wgo Ks. Poznańskiego i Prus Zachodnich, opublikowaną także w „Dzienniku Poznańskim” (1871 nr 219), wzywającą do stworzenia kapitału obrotowego dla utrzymania teatru. W październiku t.r. grał ze swym zespołem w Toruniu (11 X w programie był „Ustęp” z III części „Dziadów” Adama Mickiewicza), a także w Lubawie, Ostrowiu, Bydgoszczy, Inowrocławiu i Brodnicy. Niewielkie subwencje, m.in. 110 talarów od pow. toruńskiego, nie były ani regularne, ani wystarczające. Zrujnowany materialnie S. rozwiązał zespół w Gnieźnie 4 XI i wyjechał do Poznania, a z nim najprawdopodobniej część aktorów, skoro jeszcze 15 XI odbył się występ w Brodnicy. W Poznaniu starał się bezskutecznie o ponowne objęcie dyrekcji teatru; następnie wrócił do Galicji.
W r. 1872 uzyskał S. koncesję na prowadzenie teatru polskiego na terenie Galicji, nie wiadomo jednak, czy z niej skorzystał. W styczniu 1874 organizował w Tarnopolu przedstawienia amatorskie, które miały wyłonić aktorów dla zespołów zawodowych. Wg Webersfelda („Scena i Sztuka” 1909 nr 2) «ustępuje zupełnie [z teatru] i zakłada atelier fotograficzne w Dreźnie» (nie potwierdza tego Landeshauptstadt Dresden Stadt-archiv). Najpóźniej po trzech latach wrócił S. do Lwowa, gdzie został właścicielem składu piwa przy ul. Grodzickich 2. W r. 1877 wynajął i odnowił salę i kamienną scenkę znajdującą się w Ogrodzie Ludowym przy ul. Jagiellońskiej 7 i w czerwcu t.r. otworzył pierwszy we Lwowie teatrzyk ogródkowy «Pod Sroką». Początkowo udzielał miejsca tancerzom, gimnastykom i śpiewakom, a po otrzymaniu koncesji – także zespołom teatralnym, m.in. od 14 VII trupie Astolfa Grafczyńskiego (swego byłego aktora). Ostatni zachowany afisz z teatrzyku «Pod Sroką» pochodzi z 13 IX; odtąd nazwisko S-a przestało się pojawiać w czasopismach teatralnych. Dn. 4 VIII 1883 lwowski „Dziennik Polski” (nr 177) opublikował wzmiankę, że «Ministerstwo handlu i król. węg. ministerstwo rolnictwa, przemysłu i handlu» udzieliły Miłoszowi E. Stenglowi ze Lwowa rocznego przywileju na «przyrząd do ujęcia złomów», nie ma jednak pewności, czy chodzi o S-a, czy inną osobę o tym imieniu i nazwisku.
S. był ponoć aktorem słabym, toteż grywał rzadko: «dobry do ról salonowych, ale ich nie umiewał. Wyborny w charakterystycznej komice niższej» (K. Estreicher), m.in. jako Miechodmuch w „Zabobonie, czyli Krakowiakach i Góralach” Kamińskiego i urlopnik Waśko w „Przybłędzie” Łozińskiego. Jako dyrektor teatru dbał o zasady etyczne w zespole, przyczyniając się do podniesienia rangi zawodu aktorskiego. Największe jego zasługi związane są z założeniem teatru w Stanisławowie, z którego uczynił najciekawszą polską scenę prowincjonalną swego czasu, «pierwszy [...] od lat wielu [...] teatr prawdziwie narodowy, [...] prawdziwą dźwignię oświaty» (Stachurski).
S. był żonaty (zapewne od poł. l. sześćdziesiątych XIX w.) być może z Praksedą z Soznańskich (zm. po r. 1897), prowadzącą własną szkołę tańca we Lwowie.
Rys. w: „Tyg. Ilustr.” 1870 nr 115; – Słown. Teatru Pol., (ilustr.); – Bilwin A., Miłosz Stengel – zapomniany reformator teatru prowincjonalnego, „Pam. Teatr.” 1957 z. 2 (ilustr.); Dzieje teatru polskiego, Red. T. Sivert, W. 1982 III; Estreicher K., Teatr w Stanisławowie, Kr. 1892; tenże, Teatra w Polsce, Oprac. K. Nowacki, Kr. 1992 IV; Hera J., Losy niespokojnych, W. 1993; Marszałek A., Lwowskie przedsiębiorstwa teatralne lat 1872–1886, Kr. 1999; Olszewski K., Z kronik teatralnych Zagłębia i Śląska, Kr. 1960; Raszewski Z., Z tradycji teatralnych Pomorza, Wielkopolski i Śląska, Wr. 1955 (ilustr.); Stachurski P., Teatr polski, „Nowiny” 1867 nr 19; Urbański A., Wstęp, w: Dobrzański S., Komedie, Lw. 1886; Webersfeld E., Teatr prowincjonalny w Galicji (1850 r. – 1908 r.), „Scena i Sztuka” 1909 nr 2, 4–5; – [Fijałkowski R.] Koryzna W., Pamiętnik sceny narodowej w Wielkopolsce do roku 1888, P. 1888, s. 109–15, 172; Stulecie gimnazjum brzeżańskiego 1806–1906, Brzeżany 1907 s. 118; Zathey H., Teatr Stanisławowski pod dyrekcją Miłosza Sztengla, „Dzien. Lit.” 1867 nr 21; – „Czas” 1868 nr 27; „Dzien. Lit.” 1867 nr 35, 52; „Dzien. Pol.” 1867 nr 5, 1883 nr 177; „Gaz. Narod.” 1867 nr 63, 67, 70, 75, 81, 88, 92, 97, 99, 106, 111, 117, 126, 172, 174, 177, 188, 194, 268, 280, 1868 nr 231, 1877 nr 137; „Gaz. Tor.” 1870 nr 169; „Gwiazdka Cieszyńska” 1868 s. 358; „Kalina” 1867 nr 12; „Kłosy” 1867 nr 113; „Kur. Teatr. Lwow.” 1871 nr 25–26, 37; „Śląsk Liter.” 1953 nr 6–7 s. 228; – AP w Bydgoszczy: sygn. Rep. 2 I, 2667, k. 183 (akta Königliche Regierung Bromberg); B. Jag.: sygn. 10051 IV t. 6 k. 76–80 (listy Kalicińskiego do Łozińskiego), sygn. 224661 V (afisze teatru w Tarnowie), sygn. 224666 V (afisze teatru we Lw. 1876–8), sygn. 32233 II (druk ulotny: Głos w sprawie zamierzonego teatru tarnowskiego); IS PAN: Zbiory Specjalne, rkp. 1067/79/1 (list S-a do Bolesława Ładnowskiego z 21 XII 1869); Muz. Teatr. w W.: sygn. D 48 III (ulotka z 13 VI 1867 podpisana przez S-a).
Agnieszka Marszałek