Klemme Pankracy (ok. 1475–1546), kaznodzieja, działacz reformacyjny w Gdańsku. Ur. w Jeleniej Górze. Wcześnie wstąpił do zakonu dominikanów i pod koniec XV w. przeniósł się do Gdańska, gdzie w r. 1498 był kantorem w kościele Św. Jana. Następnie studiował w bliżej nie znanych niemieckich uniwersytetach i tu zapoznał się z nauką Lutra. Po powrocie do Gdańska objął w r. 1526 stanowisko kaznodziei w kościele Św. Jana, nie ujawniając jeszcze otwarcie swych poglądów reformacyjnych, ale już w t. r. bp kujawski Maciej Drzewicki wyraził pierwsze zastrzeżenia dotyczące katolicyzmu K-ego. W r. 1529 objął K. stanowisko kaznodziei w kościele Najśw. Maryi Panny w Gdańsku. Ponieważ proboszcz tego kościoła, Jan Dantyszek, nie zarządzał osobiście parafią, K. miał większą swobodę działania i zaczął publicznie głosić naukę Lutra z ambony. Działalność reformacyjna K-go znalazła żywy oddźwięk w Gdańsku, a jego poglądy religijne rozprzestrzeniały się szeroko. Wywołało to zaniepokojenie katolickich władz kościelnych i króla Zygmunta I. W l. 1532–4 miały miejsce kilkakrotne listowne interwencje u władz miejskich Gdańska w sprawie ukrócenia reformacyjnej działalności K-go. Wnosił je król, bp kujawski Jan Karnkowski, do którego diecezji Gdańsk należał, arcbp gnieźnieński Maciej Drzewicki i bp chełmiński a jednocześnie proboszcz kościoła Najśw. Maryi Panny Jan Dantyszek. Wskazywali oni na silny wzrost reformacji w Gdańsku i wiązali to zjawisko z działalnością K-go. Posądzali go też o głoszenie nauk podburzających lud.
Działalność reformacyjna K-go zyskała w Gdańsku duże uznanie i popularność, tak że Rada Miejska, w skład której wchodziło wielu sympatyków i wyznawców nowej wiary, zasłaniając się obawą przed rozruchami, nie reagowała na wspomniane interwencje. Sprawa K-go znalazła się też w r. 1534 na porządku obrad sejmu. W legacji przesłanej królowi 19 XII 1534 r. z sejmu piotrkowskiego wskazywano, że działalność K-go zmierza do wywołania zaburzeń i żądano od króla podjęcia odpowiednich kroków zaradczych. Król obiecał, że wyśle do Gdańska komisarzy dla zbadania tej sprawy. W kwietniu 1535 r. udał się do Gdańska Dantyszek wraz z woj. malborskim J. Bażyńskim, aby ukrócić działalność reformacyjną K-go. Poczynania ich były jednak bezskuteczne, gdyż K. miał poparcie mieszczan i Rady Miejskiej. Dla umożliwienia K-mu szerszej i nieskrępowanej działalności Rada Miejska ustanowiła w r. 1536 dodatkowe stanowisko proboszcza w kościele Najśw. Maryi Panny i powierzyła je K-mu. Zdecydował się on wówczas na wystąpienie z zakonu dominikanów i 28 X 1537 r. zrzucił habit zakonny, przywdział strój świecki i oficjalnie przyznał się do wyznawania nauki Lutra.
Po śmierci bpa Karnkowskiego (1538) zmalał nacisk kontrreformacji i K. mógł jeszcze szerzej rozwinąć swą działalność. W r. 1539 udał się on do Wittenbergi, zapisał się tam na uniwersytet i odbył rozmowę z Lutrem na temat jego nauki i sytuacji religijnej w Gdańsku. Po powrocie do Gdańska utrzymywał nadal korespondencyjny kontakt z Lutrem. Kolejną akcję przeciw K-mu podjął w r. 1544 nowo mianowany bp kujawski Mikołaj Dzierzgowski. Przybył on 14 V 1544 r. do Gdańska w towarzystwie bpa Samuela Maciejowskiego i bpa Tiedemana Giese, przeprowadził wizytacje kościołów i wezwał K-go na przesłuchanie, K. jednak znalazł schronienie u burmistrza Jerzego Schewecke. Dn. 18 V 1544 r. K. zjawił się w kościele Najśw. Maryi Panny i otrzymał od bpa Dzierzgowskiego błogosławieństwo, ale jeszcze tego samego dnia wygłosił kazanie w duchu luterańskim, przeciwko czci świętych. Następnego dnia bp Dzierzgowski zarządził aresztowanie K-go i miał zamiar wezwać go przed sąd duchowny z oskarżeniem o herezję. Jednakże pod naciskiem wzburzonego mieszczaństwa K. został uwolniony, a bp Dzierzgowski musiał go zatwierdzić na dawnym stanowisku w kościele Najśw. Maryi Panny, z zastrzeżeniem, że nie będzie występował przeciwko Kościołowi katolickiemu. W zamian za to Rada Miejska dała zapewnienie, że duchowieństwo katolickie w Gdańsku nie będzie prześladowane i będzie miało zagwarantowane należyte dochody. Działalność reformacyjną K-go poważnie przyczyniła się do przeniknięcia i umocnienia luteranizmu w Gdańsku.
K. zgromadził piękny księgozbiór, częściowo o charakterze humanistyczno-reformacyjnym, liczący 61 wol. (m. in. dzieła św. Ambrożego, św. Augustyna, Cicerona, Erazma z Rotterdamu, Horacego, Lutra, Orygenesa – wydania czołowych oficyn włoskich i francuskich, pięknie oprawne, zaopatrzone w ciekawe marginalia i notatki proweniencyjne), który po jego śmierci przeszedł na własność biblioteki kościoła Najśw. Maryi Panny, a obecnie, z niewielkimi brakami, znajduje się w zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN. K. zmarł w Gdańsku 21 IX 1546 r. i został pochowany pod amboną kościoła Najśw. Maryi Panny.
Altpreuss. Biogr., I 339–340; – Dworzaczkowa J., Dziejopisarstwo gdańskie do poł. XVI w., Gd. 1962 s. 167; Freytag H., Die Beziehungen Danzigs zu Wittenberg in der Zeit der Reformation, „Zeitschr. d. Westpreuss. Gesch.-vereins” H. 38: 1898; Günther O., Die Handschriften der Kirchenbibliothek von St. Marien in Danzig, Danzig 1921 s. 56; Hirsch T., Der Prediger Pancratius, Danzig 1842; Pociecha W., Mikołaj Dzierzgowski, prymas Polski, „Nasza Przeszłość” T. 2: 1947 s. 48–9; Schnaase E., Geschichte der evangelischen Kirche Danzigs, Danzig 1863; Simson P., Geschichte der Stadt Danzig, Danzig 1918 II; – Acta Tom., XIV, XV, XVI cz. 2; – B. Gdań. PAN: Ms 1290 f. 390, Ms 1274 f. 208, Ms Uph. 18; WAP w Gd.: rkp. 300/53, rkp. 300 R/L1 4, rkp. 300 D/5B nr 202, 204, rkp. 300 27/13, 15 i 18.
Zbigniew Nowak