Kotowski Paweł h. Puchała (1777–1849), pijar, pedagog i historyk. Ur. 24 I w Gronostajach koło Łomży. Jako dziesięcioletni chłopiec rozpoczął naukę w szkole pijarskiej w Łomży; pobyt w niej wpłynął na decyzję K-ego, aby wstąpić do zakonu pijarów, co nastąpiło 18 X 1800 r. Po odbyciu nowicjatu w Drohiczynie i uzupełnieniu nauk w Łomży został w r. 1804 wysłany do pijarskiej szkoły w Łowiczu, aby uczyć w pierwszej klasie. Śluby zakonne złożył 28 VIII 1805 r., święcenia zaś przyjął w r. 1808. W r. 1805/6 uczył w Rydzynie, w l. 1806–8 był profesorem i podprefektem w konwikcie warszawskim, przez następny rok uczył historii w Wieluniu. Od r. szk. 1809/10 przeszedł do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie pracował przez dwadzieścia lat z przerwą w l. 1813–6, kiedy to przebywał w konwikcie warszawskim (1813) i był prefektem w Collegium Nobilium w Warszawie, ucząc jednocześnie historii. Lata pobytu w Piotrkowie były w życiu K-ego okresem najżywszej działalności nauczycielskiej, pisarskiej i organizacyjnej. Początkowo (1809–13) prefekt, po powtórnym zaś przyjeździe do Piotrkowa w 2. poł. 1816 r. wieloletni rektor, podniósł podupadłą w tym mieście szkołę pijarską. Zaraz w r. 1816 postarał się o zwrot Kolegium Nowego, które wyremontował własnym kosztem i umeblował w nim salę biblioteczną. Z jego inicjatywy powstała osobna biblioteka uczniowska, która szybko urosła do niemal tysiąca tomów. Ponieważ klasy najniższe były zbyt liczne (prawie po stu uczniów), władze postanowiły w r. 1820, aby szkoła piotrkowska była tylko czteroklasowa, nie szczędząc zresztą K-emu uznania za jego ofiarność. Dzięki zabiegom K-ego oddano wreszcie szkole i wyremontowano z funduszu publicznego Kolegium Stare. Wytrwały pijar dopiął tego, że od r. 1827/8 zakład, którym kierował, został podniesiony do stopnia sześcioklasowej szkoły wojewódzkiej.
Jeszcze podczas pierwszego pobytu w Piotrkowie rozpoczął K. pracę nad spolszczeniem podręcznika historii powszechnej pióra – rzecz znamienna – protestanckiego autora J. M. Schrökkha, skracając bądź uzupełniając pierwowzór, zwłaszcza w części trzeciej traktującej o dziejach nowożytnych do r. 1812. We wstępie oświadczył, że swą pracę wykonał w tym celu, żeby uczeń poznając historię powszechną znalazł w niej naukę, «jak ma w swoim życiu postępować, aby był poczciwym i pożytecznym ojczyźnie». Historię powszechną (wyd. w Wil. 1813) zganił wydawany przez jezuitów „Miesięcznik Połocki”, dopatrując się w niej sformułowań i poglądów niezgodnych z duchem katolicyzmu. Z drugiej strony J. Lelewel w „Tygodniku Wileńskim” zaatakował ją ostro i niezupełnie słusznie, zwłaszcza tam, gdzie przekroczył kompetencje historyka i wdał się w rozbiór stylu K-ego. Niezrażony K. ułożył następnie własny podręcznik historii powszechnej, któremu przyświecały podobne, co poprzednio, cele. Drukiem ukazała się tylko pierwsza część Historii powszechnej (W. 1818), zawierająca historię starożytną do bitwy pod Akcjum. Część druga (historia średniowieczna) i trzecia (historia nowożytna) pozostały w rękopisie, ponieważ K. nie uzyskał zasiłku na ich druk, zapewne dlatego, że dzieło jego było zbyt obszerne jak na podręcznik szkolny. Należy podkreślić, że prócz przedstawienia dziejów Grecji i Rzymu K. starał się na podstawie ówczesnego stanu wiedzy omówić historię państw Bliskiego Wschodu, a poza historią polityczną osobne rozdziały poświęcił kulturze materialnej i umysłowej. Z myślą o ułatwieniu nauki wydał (w W. 1814) Tablice chronologiczno-historyczne, gdzie dość szeroko uwzględnił wypadki w krajach azjatyckich i słowiańskich. Z wykładami o dziejach narodów słowiańskich wiąże się zapewne ów fakt, że z grona uczniów K-ego wyszli dwaj głośni słowianofile: A. Kucharski i W. A. Maciejowski, który nawet swą „Historię prawodawstw słowiańskich” dedykował m. in. K-emu. We wspomnieniach uczniów zapisał się K. jako nauczyciel chętnie wyjaśniający niezrozumiałe kwestie i posługujący się pomocami naukowymi, jak mapy i tablice.
Obok swych profesjonalnych zajęć K. pierwszy w Piotrkowie zaczął systematycznie zapisywać obserwacje meteorologiczne: stan nieba, temperaturę i ciśnienie. We wrześniu 1829 r. przyjechał do Warszawy, gdzie także został rektorem. Na nowej placówce nie zdążył jednak niczym się odznaczyć, upadek bowiem powstania listopadowego i następująca za nim likwidacja szkół pijarskich ograniczyły pole działania K-ego do kaznodziejstwa i prac w domach zakonnych. W końcu 1831 r. złożył rektorstwo i przeniósł się do Radomia, potem na krótko do Łukowa (marzec–wrzesień 1837 r.), gdzie znów był rektorem. Spotykamy go kolejno: w Warszawie, ponownie w Radomiu (1839–43) i Warszawie, Radziejowie, gdzie przez kilka miesięcy w r. 1846 był superiorem. W sierpniu 1846 r. powrócił ostatecznie do Warszawy i tu zmarł 13 VII 1849 r. K. był członkiem Tow. Warszawskiego Przyjaciół Nauk i Tow. Naukowego Krakowskiego (od r. 1818), nie ma jednak dowodów jego ściślejszej współpracy z tymi towarzystwami.
Estreicher; Bentkowski F., Historia literatury polskiej, W. 1814 II 808; Enc. Kośc.; Enc. Org.; Enc. Wych.; Podr. Enc. Kośc.; W. Enc Ilustr.; Boniecki; – Chmielowski P., Liberalizm i obskurantyzm na Litwie i Rusi, W. 1898 s. 59; Gacki J., Dzieje instytutów edukacyjnych, mianowicie pijarskich zakładów w Piotrkowie, w: Popis publiczny uczniów szkoły wojewódzkiej ks. ks. pijarów w Piotrkowie, W. 1830 s. 26, 30, 41, 56, 64; [Kański J.], Szkoły piotrkowskie, Piotrków 1884–5 s. 17, 172–3, 191–2, 199–202; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk; Serejski M. H., Koncepcja historii powszechnej Joachima Lelewela, W. 1958; Słowikowski T., Nauczanie historii w Wolnym Mieście Krakowie w latach 1815–1846, Wr. 1967; Truchim S., Rola pijarów w rozwoju szkolnictwa Księstwa Warszawskiego, Zesz. Nauk. Uniw. Łódz., Ł. 1957 S. I z. 7 s. 170; – Lelewel J., Polska. Dzieje i rzeczy jej, P. 1865 XVIII 31-45 (przedruk z „Tygodnika Wileńskiego” 1816), tamże sprostowanie s. 46–7; Versus in diem nominis Pauli Kotowski, Varsaviae 1838; – „Roczn. Tow. Nauk. Krak.” R. 5: 1820 s. 32; – Arch. Pijarów w Kr.: Matricula Provinciae Polonae 1742–1867 nr 818, Pohoska H., Pijarzy-historycy, (rkp.).
Rafał Leszczyński