Musioł Paweł, pseud. i krypt. Jan Grzela, Jan Lesznin, Stanisław Łabowy, Jan Wróżna, M.P. (1905–1943), nauczyciel gimnazjalny, pisarz, publicysta, działacz Obozu Narodowo-Radykalnego. Pochodził z rodziny chłopskiej. Ur. 30 XII w Górnej Lesznej w pow. cieszyńskim, był synem Józefa i Zuzanny z Waliczków. Uczył się w miejscowej szkole powszechnej, a następnie w Polskim Gimnazjum Macierzy Szkolnej w Cieszynie, które ukończył w r. 1926. Od t.r. studiował filologię polską na UJ pod kierunkiem Ignacego Chrzanowskiego, uzyskując w r. 1930 dyplom magistra filozofii. W latach gimnazjalnych i studenckich podejmował próby literackie, głównie jako nowelista. Debiutował opowiadaniem Zemsta („Gwiazdka Cieszyńska” 1923 nr 84). Pisał również wiersze i próbował form scenicznych. Przeważna część tej jego młodzieńczej twórczości, powstałej pod wpływem pisarstwa Władysława Orkana i Stefana Żeromskiego, pozostała w rękopisach (B. Śląska: rkp. R. 842 II, R. 844 III). W czasie studiów działał w takich organizacjach, jak Koło Polonistów, Tow. Wzajemnej Pomocy Uczniów UJ «Bratniak» i «Znicz» – Stowarzyszenie Studentów Polaków ze Śląska Cieszyńskiego. Początkowo był prezesem Sekcji Krakowskiej «Znicza” (1927–8), a w l. 1928–30 został prezesem Wydziału organizacji. W czasie tej działalności nawiązał kontakty m. in. z W. Orkanem, Gustawem Morcinkiem, Zofią Kossak-Szczucką. Dążył do współpracy «Znicza» z organizacjami akademickimi Górnoślązaków, m. in. ze «Silesią». Zabiegał o budowę domu akademickiego dla słuchaczy ze Śląska. Politycznie był później związany z grupą Obozu Narodowo-Radykalnego «Falanga»; kierował śląską organizacją «Falangi». Potem był działaczem Związku Młodej Polski, ugrupowania politycznego, które, oderwawszy się od Obozu Narodowo-Radykalnego, współpracowało z Obozem Zjednoczenia Narodowego.
Od połowy listopada 1930 M. pracował jako nauczyciel języka polskiego i historii w Państwowym Gimnazjum Żeńskim w Tarnowskich Górach (do lipca 1932). Z dn. 1 IX 1932 przeniósł się do Państwowego Gimnazjum Klasycznego w Królewskiej Hucie, gdzie zatrudniony był do końca r. szk. 1934/5. Równocześnie wojewoda śląski udzielił M-owi w listopadzie 1933 płatnego urlopu ze szkolnictwa celem pełnienia obowiązków instruktora oświatowego przy Inspektoracie Ochotniczych Drużyn Roboczych (ODR) w woj. śląskim. Od 1 XII 1935 do 3 IX 1936 dodatkowo pełnił funkcję kierownika zatrudnienia młodzieży przy Inspektoracie ODR. W l. 1933–6 redagował organ ODR „Junak”. Ogłosił też broszurę pt. Ochotnicze Drużyny Robocze (Kat. 1937). Z dn. 1 X 1936 przeszedł na służbę do Komendy Głównej Junackich Hufców Pracy; dn. 31 III 1937 Komenda rozwiązała z nim stosunek służbowy. Z dn. 1 VII 1936 zatrudniony został w Państwowym Gimnazjum w Mysłowicach. We wrześniu 1937 władze państwowe, po zawieszeniu Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), powierzyły M-owi (poprzednio usuniętemu z ZNP na Śląsku) funkcję kuratora Związku. Zarząd Główny ZNP zbojkotował M-a, który zwalniał dawnych pracowników ZNP, angażując nowych, głównie zwolenników orientacji narodowo-radykalnej; nastąpił znany strajk okupacyjny pracowników ZNP poparty przez nauczycielstwo. Krótkotrwała działalność w Związku zakończyła się klęską M-a oraz jego zleceniodawców i już 13 XI t.r. mianowano nowego kuratora (Seweryna Maciszewskiego). Potem M. został przeniesiony do starostwa warszawskiego, a w lutym 1938 zwolniony z pracy.
Równolegle z obowiązkami zawodowymi prowadził M. działalność organizatorsko-redakcyjną. W l. 1931–2 wyszły w Królewskiej Hucie pod jego redakcją 3 numery miesięcznika „Nowa Polska” (nr 3 pt. „Pismo Młodej Polski”), «czasopisma ideowo-politycznego przeznaczonego w szczególności dla Śląska», wydawanego przez powołaną przez M-a efemeryczną organizację o tej samej nazwie, którą władze ówczesne wkrótce rozwiązały. Począwszy od marca 1935 zaczął M. wydawać „Kuźnicę”, miesięcznik poświęcony «zagadnieniom współczesności i Śląskowi», a będący organem śląskiej grupy «Falangi». W powołanym w t.r. Klubie Dyskusyjnym «Kuźnica» na pierwszym spotkaniu wygłosił odczyt pod znamiennym tytułem Regionalizm śląski a separatyzm, opublikowany w „Kuźnicy” (1935 nr 4–5). Od stycznia 1937 przekształcił „Kuźnicę” «Pismo narodowo-radykalne» w dwutygodnik (do wybuchu drugiej wojny światowej wyszło 86 numerów). Powołał też „Bibliotekę Kuźnicy”, w której w r. 1938 ukazały się dwa tomy poetyckich debiutów: Wilhelma Szewczyka „Hanys” i Jana Baranowicza „Pieśń o jaworowym krzaku”. M. pisywał głównie do pism katowickich i cieszyńskich artykuły poświęcone współczesnemu życiu literackiemu na Śląsku, problematyce regionalizmu śląskiego. Wiele uwagi poświęcał Polakom na Opolszczyźnie, w jego publicystyce często pojawiał się motyw Odry jako granicy polskości. Sporadycznie informował na łamach pism warszawskich, krakowskich i poznańskich o rozwoju kultury i życiu literackim na Śląsku. M. przyczynił się do powstania pierwszego literackiego pisma na Śląsku, p.n. „Fantana” (Kat. 1938–9), którego zespół wyszedł z „Kuźnicy”. Współpracował też ze Związkiem Artystyczno-Literackim w Cieszynie, z Instytutem Śląskim i jego organem „Zaranie Śląskie” (członek redakcji od r. 1929). Występował często jako prelegent, m. in. w Uniwersytecie Powszechnym w Królewskiej Hucie i w Katowicach w Instytucie Oświaty i Kultury im. S. Żeromskiego, w Związku Obrony Kresów Zachodnich, na licznych kursach oświatowych. W tym czasie przygotował rozprawę doktorską na temat Dzieje piśmiennictwa śląskiego w języku polskim do początków XIX w., którą obronił 11 III 1939 w UJ (wyd. pt. Piśmiennictwo polskie na Śląsku do początków XIX w., Opole 1970).
Kampanię wrześniową M. odbył jako dowódca oddziału karabinów maszynowych. Po bitwie pod Rawą Ruską dostał się do niewoli, z której zbiegł. Wrócił do Wędryni koło Trzyńca na Zaolziu, gdzie mieszkali jego rodzice. Jesienią 1939 wstąpił do Stronnictwa Narodowego i został wciągnięty do kierownictwa organizacji na terenie Śląska; należał do współpracowników kierownika okręgu Edwarda Zajączka. Już 11 XI 1939 został zaprzysiężonym członkiem Tajnej Organizacji Wojskowej. Pod koniec 1939 r., wraz ze swoją grupą, wszedł w skład organizacji Związku Walki Zbrojnej, kierowanej przez Józefa Korola, i mianowany został inspektorem Inspektoratu Cieszyńskiego, pełnił też faktycznie funkcję inspektora Inspektoratu Bielskiego. Możliwości działania konspiracyjnego z czasem uległy ograniczeniu, gdyż był poszukiwany przez gestapo za działalność przedwojenną. Uniknąwszy aresztowania w Wędryni, ukrywał się potem w Brennej, gdzie napisał szkic o prawie Polski do granicy na Odrze i Nysie. Po śmierci J. Korola, zastrzelonego przez Niemców w Wiśle (sierpień 1940), opuścił kryjówkę w Brennej i zamieszkał w Cieszynie. Proponowano mu przeniesienie w bardziej bezpieczne miejsce. Odmówił kategorycznie ze względu na trudną sytuację organizacji. Dn. 3 III 1941 został aresztowany w Cieszynie. Przez okres dwu lat przewożono go do różnych więzień: od grudnia 1941 przebywał w Cieszynie, potem w Katowicach, Zwickau, Bytomiu i znów w Katowicach. W więzieniu i śledztwie nikogo nie wydał. W r. 1942 odbyła się w Katowicach rozprawa przeciw M-owi i towarzyszom. Dn. 30 XI 1942 został skazany za «zdradę stanu» na karę śmierci przez zgilotynowanie. Wyrok wykonano w nocy 19 II 1943 w Katowicach w więzieniu przy ul. Mikołowskiej.
M. pozostawił żonę Martę z domu Pampuch (zm. 1970) oraz syna Zbigniewa.
Album pisarzy śląskich. Paweł Musioł, „Poglądy” 1971 nr 7 (podob., rys. J. Moskal); Materiały do listy strat kultury polskiej na Śląsku w l. 1939–1945, Oprac. L. Brożek, A. Targ, R. Hajduk, H. Rechowicz, „Zaranie Śląskie” 1960 z. 4; PSB (Maciszewski Seweryn); – Brożek L., „Kuźnica” i jej kowale, „Zaranie Śląskie” 1935 z. 2; tenże, Od wydawcy [Szkic biograficzny], w: Musioł P., Piśmiennictwo polskie na Śląsku do początków XIX w., Opole 1970 s. 7–13 (fot.); tenże, Ruch literacki w r. 1937, „Zaranie Śląskie” 1937 z. 4; tenże, Z dziejów „Zarania Śląskiego” (1907–1957), tamże 1957 z. 1; tenże, Żywot i dzieło P. M-a, „Odra” 1947 nr 9; Heska-Kwaśniewicz K. M., Michalewska M. T., „Archiwum Pawła Musioła” jako źródło wiedzy o życiu i działalności redaktora „Kuźnicy”, „Biul. Inform. B. Śląskiej” (Kat.) 1970 nr 1–4; Hierowski Z., 25 lat literatury na Śląsku 1920–1945, Kat. 1947; tenże, Życie literackie na Śląsku w l. 1922–1939, Kat. 1969; Janke Z.–W., Podziemny Śląsk. Początki konspiracji na Śląsku 1939–1941, W. 1968 s. 30, 31, 38, 39, 40, 48; Milata K., „Znicz” w latach 1929–1935, „Zaranie Śląskie” 1935 z. 2; Niekrasz J., Początki konspiracji na Śląsku, „WTK” 1967 nr 9; Nowe drogi ZNP, „Kuźnica” 1937 nr 19; Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Kat. 1965; Pietrzak W., Wiersze śląskie i „Kuźnica”, „Prosto z Mostu” 1939 nr 6; 50 lat Związku Nauczycielstwa Polskiego w województwie katowickim 1922–1972, Kat. 1972 s. 85, 86, 90, 109; Szczechura T., Związek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów 1919–1939, W. 1957; Szefer A., Miejsca straceń ludności cywilnej woj. katowickiego (1939–1945), Kat. 1969 s. 23; Targ A., Zarys historii „Znicza” do r. 1929, w: Księga o Śląsku, Cieszyn 1929 (fot. na s. 225); tenże, Zginął jak bohater, „Odra” 1947 nr 9 (fot.); Terej J. J., Idee, mity, realia, W. 1971 s. 165, 166, 184; tenże, Rzeczywistość i polityka, W. 1971; – Broniewska J., Tamten brzeg mych lat, W. 1973 s. 197–256; Szewczyk W., Gorycz złagodzona, w: Wspomnienia Ślązaków i Zagłębiaków, Kat. 1970; Wycech Cz., Wspomnienia, 1905–1939, W. 1969; – „Polonia” 1937 nr 4670 s. 4, nr 4671 s. 5; „Roczniki TPN na Śląsku” T. 3: 1931 s. 413, „Zaranie Śląskie” 1971 z. 3; – Arch. Uniw. Śląskiego: Rozprawa magisterska H. Nurek; B. Jag.: rkp. nr 8621 III k. 154–157, nr 8635 III k. 128–129 (Listy P. Musioła do W. Orkana); B. Śląska: Arch. P. M-a Zbiory Specjalne R. 840 III, R. 841 III, R. 842 II, R. 844 III, R. 845 III, R. 846 III, R. 847 III; – Biogram P. M-a w Materiałach Śląskiego Słown. Biogr.; – Targ A., Paweł Musioł 1905–1942, (mszp. szkicu).
Adam Jarosz